Википедија

Premijer

Premijer (franc. premier), ili prvi ministar (franc. premier ministre), šef je kabineta i predvodnik ministara u izvršnoj grani vlasti, najčešće u parlamentarnom ili polupredsjedničkom sistemu. U mnogim sistemima, prvi ministar bira i smjenjuje ostale članove kabineta i dodjeljuje položaje unutar vlasti. U većini sistema, prvi ministar je predsjedavajući član i šef kabineta. U manjem broju sistema, posebno u polupredsjedničkom sistemu, prvi ministar je službenik koji rukovodi civilnim službama i izvršava naloge šefa države.

Pojam premijer dolazi od francuskog „premier ministre“, što znači „prvi ministar“. Istorijski posmatrano, prvi premijeri nisu bili dominantne ličnosti u vladi, već su kraljevi njima upravljali, pa su premijeri samo bili prvi među jednakima, uglavnom veza vlade sa monarhom.

U novovjekovnoj Srbiji prvi čovjek vlade nosio je različite titule. Do 1861. godine zvan je knjaževski predstavnik, u periodu 1861—1903. bio je predsjednik Ministarstva, a od 1903. do 1918. godine predsjednik Ministarskog savjeta. Ista titula zadržana je i u međuratnoj jugoslovenskoj vladi. Poslije Drugog svjetskog rata prvi čovjek je predsjednik Vlade do 1953. godine, kada postaje predsjednik Izvršnog vijeća. Titula predsjednika vlade vraća se 1991. godine.

Etimologija uredi

Izraz premijer u svom francuskom obliku, premijer ministar, posvedočen je u izvorima iz 17. veka koji se odnose na kardinala Rišeljea[1] nakon što je imenovan za predsednika kraljevskog saveta 1624. Titula je, ma koliko bila neformalna i korišćena zajedno sa podjednako neformalnim principal ministre d'État („glavni ministar države“) više kao opis posla. Nakon 1661. Luj XIV i njegovi potomci su odbili da dozvole da jedan od njihovih ministara bude važniji od ostalih, te taj termin nije bio u upotrebi.[2]

Termin premijer u sadašnjem smislu nastao je u 18. veku u Ujedinjenom Kraljevstvu kada su članovi parlamenta omalovažavajući koristili tu titulu u odnosu na ser Roberta Volpola (čija je zvanična titula bila Prvi lord trezora). Tokom celog 18. veka, Britanija je bila uključena u dugoročni sukob sa Francuskom, koji je periodično izbijao u sveopšti rat. Britanci su se otvoreno ponosili svojom „slobodom“ za razliku od „tiranije“ francuske Apsolutne monarhije; stoga, implicitno poređenje sa Rišeljeom nije bio kompliment Volpolu. Vremenom je, međutim, ta titula postala počasna i takva ostaje iu 21. veku.[3]

Istorija uredi

Razvoj uredi

 
Premijeri pet članica Zajednice nacija na Konferenciji premijera Komonvelta 1944.

Sredinom 17. veka, nakon Engleskog građanskog rata (1642–1651), parlament je ojačao svoju poziciju u odnosu na monarha, a zatim je dobio više moći kroz Slavnu revoluciju 1688. i usvajanje Zakona o pravima 1689. godine.[4] Monarh više nije mogao uspostaviti nikakav zakon ili nametnuti porez bez njegove dozvole i tako je Donji dom postao deo vlade. U ovom trenutku počinje da se pojavljuje moderan stil premijera.[5][6]

Prekretnica u evoluciji premijerskog mandata došla je sa smrću Ane 1714. i dolaskom Džordža I na presto. Džordž nije govorio engleski, provodio je veliki deo svog vremena u svom domu u Hanoveru i nije imao ni znanja ni interesovanje za detalje engleske vlade. U ovim okolnostima bilo je neizbežno da prvi kraljev ministar postane de fakto šef vlade.

Od 1721. godine, to je bio vigovski političar Robert Valpol, koji je obavljao dužnost dvadeset i jednu godinu. Volpol je predsedavao sastancima kabineta, imenovao sve ostale ministre, delio kraljevsko pokroviteljstvo i punio Donji dom svojim pristalicama. Pod Volpolom se razvila doktrina kabinetske solidarnosti. Volpol je zahtevao da nijedan ministar osim njega nema privatnih poslova sa kraljem, kao i da kada se kabinet dogovori o politici, svi ministri moraju da je brane javno ili da podnesu ostavku. Kao što je kasniji premijer, lord Melburn, rekao: „Nije važno šta kažemo, gospodo, sve dok svi govorimo istu stvar“.

Volpol je uvek poricao da je bio „premijer“, a tokom 18. veka parlamentarci i pravni naučnici su nastavili da poriču da je bilo kakva takva pozicija poznata Ustavu. Džordž II i Džordž III uložili su snažne napore da povrate ličnu vlast monarha, ali sve veća složenost i trošak vlade značili su da je ministar koji bi mogao da kontroliše lojalnost Komonsa bio sve potrebniji. Dugi mandat ratnog premijera Vilijama Pita Mlađeg (1783–1801), u kombinaciji sa mentalnom bolešću Džordža III, učvrstio je moć te funkcije. Titula se prvi put pominje u vladinim dokumentima tokom administracije Bendžamina Dizraelija, ali se nije pojavila u formalnom britanskom Redu prvenstva sve do 1905.

Prestiž britanskih institucija u 19. veku i rast Britanske imperije doveli su do toga da je britanski model vlade u kabinetu, na čelu sa premijerom, naširoko kopiran, kako u drugim evropskim zemljama, tako i na britanskim kolonijalnim teritorijama dok su razvijale samoupravu.[7][8][9] Ponegde su usvojene alternativne titule kao što su „premijer“, „glavni ministar“, „prvi ministar“, „predsednik saveta“ ili „kancelar“, ali su osnove funkcije bile iste.

Moderna upotreba uredi

Do kraja 20. veka,[10][11] većina zemalja imala je premijera ili ekvivalentnog ministra, koji je obavljao funkciju ili pod ustavnom monarhijom ili ceremonijalnim predsednikom. Glavni izuzeci od ovog sistema su Sjedinjene Države i predsedničke republike u Latinskoj Americi po uzoru na sistem SAD, u kojem predsednik direktno vrši izvršnu vlast.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ „Testament Politique du Cardinal Duc de Richelieu, Premier Ministre de France sous le Règne de Louïs XIII”. 1709. Arhivirano iz originala 8. 8. 2017. g. Pristupljeno 16. 6. 2017. 
  2. ^ Ancien Régime Arhivirano 31 oktobar 2018 na sajtu Wayback Machine in Encyclopédie Larousse ("Après 1661, Louis XIV impose une nouvelle formule, qui joue à la fois sur les ministres et sur les conseils, sans accepter la primauté d'un ministre.")
  3. ^ „Oxford English Dictionary”. Pristupljeno 15. 12. 2014. 
  4. ^ „Britain's unwritten constitution”. British Library. Arhivirano iz originala 8. 12. 2015. g. Pristupljeno 27. 11. 2015. „The key landmark is the Bill of Rights (1689), which established the supremacy of Parliament over the Crown.... The Bill of Rights (1689) then settled the primacy of Parliament over the monarch’s prerogatives, providing for the regular meeting of Parliament, free elections to the Commons, free speech in parliamentary debates, and some basic human rights, most famously freedom from ‘cruel or unusual punishment’.” 
  5. ^ Dr Andrew Blick and Professor George Jones — No 10 guest historian series, Prime Ministers and No. 10 (1. 1. 2012). „The Institution of Prime Minister”. Government of the United Kingdom: History of Government Blog. Arhivirano iz originala 10. 3. 2016. g. Pristupljeno 15. 4. 2016. 
  6. ^ Carter, Byrum E. (2015) [1955]. „The Historical Development of the Office of Prime Minister”. Office of the Prime Minister. Princeton University Press. ISBN 9781400878260. Arhivirano iz originala 1. 6. 2016. g. Pristupljeno 15. 4. 2016. 
  7. ^ Seidle, F. Leslie; Docherty, David C. (2003). Reforming parliamentary democracy. McGill-Queen's University Press. str. 3. ISBN 9780773525085. Arhivirano iz originala 23. 6. 2016. g. Pristupljeno 23. 4. 2016. 
  8. ^ Johnston, Douglas M.; Reisman, W. Michael (2008). The Historical Foundations of World Order. Leiden: Martinus Nijhoff Publishers. str. 571. ISBN 978-9047423935. Arhivirano iz originala 3. 3. 2016. g. Pristupljeno 27. 2. 2016. 
  9. ^ Fieldhouse, David; Madden, Frederick (1990). Settler self-government, 1840–1900 : the development of representative and responsible government (1. publ. izd.). New York: Greenwood Press. str. xxi. ISBN 9780313273261. Arhivirano iz originala 4. 3. 2016. g. Pristupljeno 27. 2. 2016. 
  10. ^ Julian Go (2007). „A Globalizing Constitutionalism?, Views from the Postcolony, 1945-2000”. Ur.: Arjomand, Saïd Amir. Constitutionalism and political reconstruction. Brill. str. 92—94. ISBN 978-9004151741. Arhivirano iz originala 6. 3. 2016. g. Pristupljeno 27. 2. 2016. 
  11. ^ „How the Westminster Parliamentary System was exported around the World”. University of Cambridge. 2. 12. 2013. Arhivirano iz originala 16. 12. 2013. g. Pristupljeno 16. 12. 2013. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Premijer na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Премијер&oldid=27551500”