Prokletije
Prokletije (Altin, Trojanske planine) su planinski venac u istočnoj Crnoj Gori, južnoj Srbiji (Metohija) i severnoj Albaniji.[1] Prokletije su visok planinski venac na jugoistočnom rubu Dinarskog planinskog sistema. Najviši vrh Prokletija Jezerski vrh visok 2.694 m je istovremeno i najviši vrh Dinarskih planina. Drugi po redu je Đeravica na Kosovu i Metohiji sa 2.656 m. Đeravica je ujedno i drugi najviši vrh Srbije. Najveći deo planina sa severne strane čini nacionalni park koji zauzima oko 1.000 km².
| Prokletije | |
|---|---|
 Planinarenje na Jezerskom vrhu (2.694 m) | |
| Geografske karakteristike | |
| Najviša tačka | Jezerski vrh |
| Ndm. visina | 2.694 m |
| Koordinate | 42° 31′ 58″ S; 20° 08′ 25″ I / 42.5327° S; 20.1402° I |
| Geografija | |
  Prokletije | |
| Države |  Srbija  Crna Gora  Albanija |
| Grupa | Dinaridi |
Geografski položaj i naziv uredi
Srpske (severne) oblasti Prokletija počinju na Mokroj Gori i Suvoj planini na severoistoku i nastavljaju u blagom luku duž linije Istok – Peć – Dečani – Junik do reke Ribnik na jugoistoku. Zapadna granica je granica Srbije sa Crnom Gorom i Crne Gore sa Albanijom. Oblast obuhvata oko 40 odvojenih planina koje zajedno grade jedan od najvećih Dinarskih masiva. U poređenju sa drugim delovima Dinarskih planina, geološka građa Prokletija je složenija. Prisutni su krečnjaci i dolomiti, dijabaz-rožna formacija, bankoviti i masivni krečnjaci, argilošisti, peščari i konglomerati.
Prokletije su u prošlosti različito nazivane: „Beriseldi“, „Severnoalbanski Alpi“, „Alpi na jugu Evrope“, „Crnogorski Alpi“ i dr. [2] Današnji naziv u množini - Prokletije, koji označava veći broj planinskih venaca, prvi je uveo geograf Jovan Cvijić. Istražujući ovu planinsku grupu, on je primetio da ovdašnje srpsko stanovništvo naziva Bogićevicu, Greben, Bjelič, Karanfile i Trojan zajedničkim imenom Prokletije, što znači proklete planine. Ovaj naziv Cvijić je u svojim radovima proširio na čitav planinski venac počev od Skadarskog jezera pa sve do Ibra i Metohije. Naziv je danas prihvaćen u opštoj terminologiji i toponimiji. Albansko stanovništvo Prokletije naziva (alb. Bjeshkët e Nemuna) što u prevodu znači „proklete“ ili „zabranjene“ planine. Naziv Prokletije ima dvostruko etimološko značenje. Ono simbolizuje, ne samo prirodne odlike ovog prostora (krševitost, divljinu, neprohodnost), već i nekadašnje društveno-istorijske prilike koje su bile prisutne na ovom prostoru (lična nesigurnost, anarhija, razne opasnosti i dr.).
Đeravica uredi
Đeravica je sa 2.656 metara nadmorske visine drugi najviši vrh Srbije.[3] Ovaj vrh se nalazi u južnoj Srbiji, opština Dečani, pokrajina Kosovo i Metohija, iznad srednjovekovnog manastira Visoki Dečani. U neposrednoj blizini vrha se nalaze mnogobrojna lednička jezera, od kojih je najveće Đeravičko. Nalazi se na oko 2.200 metara nadmorske visine i iz njega ističe reka Ribnik (Erenik), koja protiče kroz Metohiju. Jezero ima oblik zuba, sa najvećom dužinom od 240 i širinom od 120 metara, dok mu je najveća dubina 3,8 metara. Stanište je nekoliko vrsta vodozemaca iz familije salamandrida, koji se hrane letećim insektima.
Najviši vrh Crne Gore Zla Kolata uredi
Zli Kolac (alb. Kolata e Keqe) planinski je vrh koji se nalazi na 2.534 metara nadmorske visine i predstavlja najviši vrh u Crnoj Gori. Najviši je vrh Prokletija u Crnoj Gori i nalazi se na samoj granici između Crne Gore i Albanije.[4]
Do početka 21. veka za najviši vrh Crne Gore je važio Bobotov Kuk na Durmitoru. Međutim, dugogodišnje medijsko nadmetanje, koje je dobilo ubrzanje na društvenim mrežama, o tome koji je vrh car planina, prekinuo je Monstat (zavod za statistiku Crne Gore). Prema podacima dobijenim na osnovu laserskog skeniranja terena utvrđeno je da je najviši vrh u Crnoj Gori zapravo Zli Kolac. Istovremeno je utvrđeno da je dosadašnji „vrh nad vrhovima” Bobotov kuk po svojoj visini pao tek na četvrto mesto. Posle vrha Zli Kolac (2.535 m), po visini slede njoj susedni vrhovi Dobri Kolac (2.525 m), koliko je visoka i Maja Rosit, takođe na Prokletijama, nedaleko od Gusinja. Pre ovog merenja zvaničan podatak prema poslednjem godišnjaku Monstata bio je da dva vrha - Bobotov kuk i Maja Rosit, imaju istu (2.522 m).
Zagovornici teze da je Bobotov kuk najviši planinski vrh u Crnoj Gori pozivaju se na međunarodne standarde i pravila koja se koriste u planinarstvu, po kojima se najvišim vrhom smatra onaj koji se čitavom svojom površinom nalazi na teritoriji jedne zemlje, pa bi po tim kriterijumima Zli Kolac ipak bio "samo" drugi vrh u državi. Međutim, zvanično je upisano, vrh crnogorskih Prokletija je potisnuo vrh Durmitora.[5]
Reljef uredi
U geografskoj literaturi preovlađuju mišljenja da su Prokletije završne planine dinarskog planinskog sistema. Istina, Prokletije imaju niz zajedničkih karakteristika sa planinama ovog sistema. Međutim, među geolozima i geografima postoje i mišljenja da su Prokletije samostalan planinski sistem. Jovan Cvijić je među prvima ukazao na geografsku individualnost prokletijske planinske grupe. Osnovni kriterijumi za izdvajanje Prokletija u samostalan geološki i geomorfološki planinski kompleks svakako su facijalno-stratigrafski karakter i pravac pružanja glavnog grebena. [6]
Po prvom kriterijumu Prokletije predstavljaju prelaznu planinsku grupu između Dinaride i Helenide. Skretanje Prokletija iz dinarske direktrise (linija vodilja) u SI pravac pružanja po Cvijiću predstavlja najveću geomorfološku pojavu na Balkanskom poluostrvu. Pretpostavlja se da je ovo skretanje izvršeno za vreme nabiranja Dinarida, tačnije u savskoj fazi alpskeorogeneze, pri čemu je došlo do sučeljavanja bora dinarskih i šarskih planina. Osnovni oblici reljefa Prokletija (kotline i planine) rezultat su dejstva tektonskih pokreta. Kasniji egzogeni procesi, pojačani velikom energijom reljefa i neotektonskom aktivnošću jako su raščlanili i modifikovali reljef Prokletija, tj. tektonske i preglacijalne fluvijalne i kraške oblike reljefa. Otuda su u reljefu prokletijske planinske grupe sintetizovani gotovo svi procesi delovanja endogenih i egzogenih sila u toku duge i burne geološke prošlosti. Kao posledica tih procesa javljaju se različiti oblici reljefa: tektonski, vulkanski, glacijalni, fluvijalni, kraški, denudacioni, nivacioni i drugi. Po Cvijiću, pleistocena glacijacije Prokletija bila je intenzivnija od današnje u Alpima. Otuda, osnovni pečat fizionomiji Prokletija daju fosilni oblici glacijalne erozije i akumulacije. Ni u jednoj oblasti Balkanskog poluostrva lednici nisu ostavili tako duboke i markantne tragove svog postojanja, kao na Prokletijama. Pored dva najviša vrha Crne Gore - cp. Kolac - alb. Kolata (2.528 m) i Rosni vrh (2.524 m), na Prokletijama se nalazi i najviši vrh Srbije, Đeravica (2.656 m). To je drugi vrh po visini u celokupnim Prokletijama, posle Jezerskog vrha u Albaniji (2.694 m).[7]
Osim normalnog (planine, kotline, rečne doline, terase i dr.) na Prokletijama se često javljaju specifični oblici reljefa sa izraženim kuriozitetnim i estetsko-dekorativnim svojstvima. Oni su rezultat intenzivnog dejstva selektivne erozije usled različite otpornosti geološke podloge sastavljene od različitih stena: paleozojski škriljci, mezozojski krečnjaci, vulkanske stene, kvartarni sedimenti i dr. Pri tome su mekše stene jače, a tvrđe slabije erodirane. Otuda se Prokletije odlikuju izrazitom morfoskulpturom. Specifični oblici reljefa predstavljeni su dubokim i vertikalno usečenim valovima i cirkovima, vertikalnim ili inverzno nagnutim odsecima, “testerastim” grebenima, zupčastim vrhovima, ostenjacima, prozocima u stenama, krečnjačkim prečagama u valovima i kanjonskim usecima u prečagama, džinovskim morenskim blokovima, ogromnim točilima i siparima, interesantnim profilima slojeva, pećinama, jamama i ponorima.[8] Najveća koncentracija ovih oblika je u Karanfilsko-bjeličkom kompleksu kod Gusinja. Između cirkova (Veliki kotao, Krošnja, Ljubokuće i dr.) iz bočnih povijaraca koji se odvajaju od glavnog grebena Karanfila izdižu se oštri vrhovi u vidu visokih tornjeva sa simboličnim nazivima Koplje, Gvozdeni vrh, Očnjak i dr. Relativna visina Koplja je oko 600 m, a apsolutna 2.200 m. Očnjak je visok 2.136 m, a najviši, Srednji vrh Karanfila ima 2.430 m. Ovi vrhovi predstavljaju izazov za planinare i alpiniste. Prvenstveni uspon u steni „Koplja“ izvela je ekipa beogradskih alpinista, kao i prvi zimski uspon Očnjaka.[9] U prevoju koji povezuje Očnjak sa glavnim grebenom Karanfila nalazi se džinovski prozorac „Šuplja vrata“.
Fosilni glacijalni reljef uredi
Prokletije su jedan od više planinskih venaca na Balkanskom poluostrvu koji su tokom pleistocena bili zahvaćeni planinskom glacijacijom. Visina snežne granice bila je između 1300-1500 m. Prema proučavanjima Jovana Cvijića one su bile izložene jačoj glacijaciji nego što je današnja glacijacija Alpa. Na njima su ustanovljeni sasvim pouzdani glacijalni tragovi.
Venac Prokletija bio je skoro potpuno pokriven snežanicima i lednicima. Prema količini pleistocenog snega i leda on se nalazio odmah iza Rile, kada je u pitanju prostor Balkanskog poluostrva. Tolika količina snega i leda tada je posledica znatnog broja vrhova Prokletija koji prelaze 2500 m. Od prostranog ledenog pokrivača odvajali su se dugi lednički jezici koji su se otapali na visini 1300-1500 m. Postojala su 4 velika lednika: Plavski u dolini Lima, Pećki u dolini Pećke Bistrice, Dečanski u dolini Dečanske Bistrice i Rožajski u dolini Ibra.
Plavski lednik bio je najveći. Njegova dužina premašivala je 35 km, širina 4 km, a debljina 200 m. Tokom Pleistocena površina pod ledom iznosila je preko 250 km². Otapanjem ovog lednika i akumulacijom materijala na mestu otapanja stvoren je terminalni basen u kome nalazi Plavsko jezero. Vusanjski lednik „priticao” je Plavskom ledniku sa desne strane. Otapanjem ovog lednika tj. erozivnim delovanjem podledničkog potoka stvorena je klisura Suke, procep dubok 60 m, a širok svega 2 m.
Pećki lednik bio je dugačak 25 km. On je kod Peći nataložio čeone morene debljine 260 m i one predstavljaju najviše čeone morene na Balkanskom poluostrvu. Dečanski lednik imao je dužinu od 20 a Rožajski 16 km.[10]
Hidrografija uredi
Na Prokletijama se javlja i specifična hidrografija, vezana uglavnom za krečnjačke terene. Nju čine ne samo kraška vrela, nego i delovi rečnih tokova kroz klisure i kanjone sa vodopadima i džinovskim loncima, ponori i kraški izvori. U kanjonu Grlje istoimena reka pravi pet vodopada na dužini od 500 m, tj. prosečno na svakih 100 m po jedan vodopad. Prvi vodopad na ulazu u kanjon, koji pravi reka Skakavica, visok je 15 m, dok najviši, poslednji vodopad dostiže visinu od oko 25 m. Plavsko jezero je najveći limnološki objekat ledničkog porekla.
Klima uredi
Podneblje Prokletija je vrlo složeno i raznoliko, a po izvesnim osobinama i specifično. Klima se na relativno malom prostoru menja kako po vertikali tako i po horizontali. Ciklonska aktivnost naročito je zapažena u proleće i u poznu jesen i evidentirani su uticaji atlantskog i sredozemnog ciklona. U sklopu šireg prostora Prokletija izdvajaju se tri klimatska rejona: umereno-kontinentalni (500-800 m); subplaninski (800-1200 m) i planinski (iznad 2000 m). Srednja godišnja temperatura na Prokletijama (Balijine Rupe), na 2120 m, 2,8 stepeni C.[11] Leto je umereno toplo, a zima umereno hladna. Jesen je toplija od proleća. Inače, na Prokletijama proleće relativno kratko traje. Temperaturni ekstremi nisu jako izraženi na Prokletijama. U oblasti umerenog klimata kao optimalni uslovi za život i boravak čoveka, obično se smatraju: relativna vlažnost vazduha 60% i temperatura 22 stepena. Zbog velikog kolebanja temperature vazduha između kotlina i najviših delova planina nastaju lokalni vetrovi - danik i noćnik. Vetrovi severac ili mećava, mahom su hladni i suvi i donose snežne padavine. Leti ovi vetrovi donose vedro, sunčano i stabilno vreme. Vetrovi iz južnog, jugozapadnog i jugoistočnog pravca donose ovamo relativno tople i vlažne vazdušne mase iz kojih se zimi izlučuju obilne snežne padavine, a leti donose kišu.
Biljni i životinjski svet uredi
Prokletije su uvek privlačile pažnju botaničara i drugih naučnika kao vrlo interesantan i neiscrpan prostor istraživanja. Na Prokletijama se ukrštaju tri osnovne fitogeografske regije severne hemisfere: Alpsko-visokonordijska, Eurosibirsko-boreo-američka i Mediteranska. Od podnožja do vrha izdvajaju se dva šumska i jedan travni sprat.[12] Listopadni šumski sprat počinje termofilnim brdskim područjem hrastovih šuma. Tu dominiraju šumske zajednice cera i sladuna. Iznad ovog nastaje mezofilno područje šuma hrasta kitnjaka u kojem se osim hrasta javljaju crni grab i crni jasen. Gornji deo listopadnog sprata čini područje bukovih šuma. Pojas četinarskih šuma u nižem delu čine jela i smrča, a u višem molika i munika. Šumski sprat se završava borom krivuljem, koji mestimično raste na visinama od preko 2000 m. Šume Prokletija predstavljaju značajan termoregulator, jer ublažavaju temperaturne ekstreme vazduha. Leti su izvor svežeg vazduha, a zimi ublažavaju niske temperature. Flora Prokletija u osnovi ima srednjoevropski karakter, ali je značajno prisustvo egzotičnih biljnih vrsta. Po raznovrsnosti flore Prokletije (sl.se mogu uporediti sa floristički najpoznatijim planinama Balkanskog poluostrva, kao što su Rila i Pirin u Bugarskoj. Retke biljne vrste molika, munika, forzicija, vulfenija, runolist i druge, su zaštićene zakonom. Na Prokletijama, Komovima i Bjelasici zastupljeno je nekoliko stotina lekovitih biljnih vrsta, od kojih se kao značajnije ističu 160 vrsta. Među njima veliki broj je lekovit ili jestiv. Oko 60 biljnih vrsta ovdašnje stanovništvo vekovima koristi za domaću upotrebu, tj. za lečenje raznih bolesti, za spravljanje čajeva, melema, ulja, sokova. Najčešće upotrebljavane vrste su: lincura, kamilica, glogov cvet, hajdučka trava, čemerika, nana, lipov čaj, pelin, mrazovac, zova, jaglika i ljubičica, a od poljskih i šumskih plodova borovnica.
Prokletije obiluju bogatom i raznovrsnom faunom sisara, ptica, riba, vodozemaca i insekata. Najzančajnije vrste divljači koje naseljavaju visokoplaninsku zonu Prokletija su: divokoza, srneća divljač, mrki medved i divlja svinja, a od ptica veliki tetreb, jarebica kamenjarka, lještarka i sivi orao. Od tzv. niske divljači zastupljene su sledeće vrste: zec, lisica, vidra, kuna, jazavac, tvor, veverica i dr. Po raznovrsnosti pernate i dlakave divljači Prokletije spadaju među najbogatije planinske masive u Evropi. U sklopu planinskog kompleksa Prokletija izdvajaju se tri ribolovna područja:
Kulturno-istorijski spomenici i stanovništvo uredi
Ovde su se doseljavale i smenjivale razne civilizacije (grčka, rimska, ilirska i slovenska), koje su ostavile tragove svoga postojanja. Uz to, ovaj prostor je u prošlosti bio poprište burnih i dinamičnih istorijskih događaja, koji su se odrazili na karakter ovdašnjeg kulturno-istorijskog nasleđa. Tragovi materijalne kulture, odnosno kulturno-istorijske vrednosti, na ovom prostoru datiraju iz različitih perioda: praistorijskog, rimskog (antičkog), perioda srpske srednjovekovne države, perioda turske okupacije, perioda između Prvog i Drugog svetskog rata i perioda posle Drugog svetskog rata.
Da je šira oblast Prokletija bila naseljena još u praistorijsko doba, svedoče pronađeni ostaci iz tog perioda. Do sada su otkriveni ostaci iz mezolita (Trebački krš i dr.). Prvo značajnije nalazište Kremštice u selu Petnjiku kod Berana, gde su pronađeni ostaci neolitskog naselja sa temeljima kuća i brojnim fragmentima keramike. Drugo je Beran krš takođe kod Berana gde su otkriveni ostaci kuća, oruđa, igle, šila, noževi i dr. Najznačajniji ostaci iz rimskog perioda otkriveni su u selu Lušcu kod Berana, na obali Plavskog jezera i u Pećkoj banji. Na prisustvo Rimljana u ovom kraju ukazuju i neka groblja, za koja se smatra da su „latinska“. Doba srednjovekovne srpske države ostavilo je najznačajnije tragove materijalne i duhovne kulture. Među njima najveću vrednost imaju manastiri Visoki Dečani i Pećka patrijaršija.
U metohijskim mestima Dečani, Junik, Streoc i drugim, u kojima pretežno žive Albanci, karakteristične su stare balkanske kuće, tzv.metohijske kule. Među brojnim kućama stare gradske arhitekture, posebnu pažnju privlače: Tahir-begov i Jašar-pašin konak (kula) i kuća Protića u Peći, stara kuća brvnara u selu Loćane kod Dečana (smatra se najstarijom kućom te vrste na Kosovu i Metohiji). Prokletije, prostor na kome vekovima žive Srbi, Crnogorci, Albanci, Muslimani, Romi i dr., predstavlja specifičan ambijent u pogledu etnoloških elemenata, tj. bogat etnički mozaik i pravu riznicu narodnog blaga, gde se prepliću raznovrsni etnosocijalni motivi (preko 20 vrsta narodnih nošnji, bogatstvo folklorne muzike i folklornih igara, razni običaji i tradicionalno razvijena domaća i zanatska radinost).
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ „Prokletije”. Panacomp.net. Pristupljeno 26. 10. 2013.
- ^ „Vikend na Prokletijama, 27-28. jul 2013. | BALKAN”. Pkbalkan.org. 4. 8. 2013. Arhivirano iz originala 29. okt 2013. g. Pristupljeno 26. 10. 2013. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|archive-date=(pomoć) - ^ „Đeravica”. Wikimapia.org. Pristupljeno 26. 10. 2013.
- ^ http://www.visokogorcicg.com/category/cgplanine/prokletije/
- ^ „Ponos Durmitora više nije najviši vrh Crne Gore, evo koji ga je nadvisio”. FOS Media. 23. 9. 2018. Arhivirano iz originala 14. 08. 2020. g. Pristupljeno 19. 5. 2020.
- ^ Knežević, M.; DM, Kićović (2004). „Prirodne specifičnosti polimskih prokletija u svetlu aktivne zaštite” (PDF). Glasnik Srpskog geografskog društva. LXXXIV (1): 89—100.
- ^ http://www.visokogorcicg.com/prokletije%7Cdate=[mrtva veza] |accessdate = 18. 08. 2018.
- ^ „Članak”. SCIndeks. Pristupljeno 26. 10. 2013.
- ^ posted by: admin (20. 5. 2005). „Popeto je Koplje na Prokletijama”. Extreme Summit Team. Pristupljeno 26. 10. 2013.
- ^ Petrović D., Manojlović P., (2003): Geomorfologija, Geografski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd.
- ^ „Geografski položaj i klima - Turistička organizacija Plav”. Toplav.me. 13. 8. 2013. Arhivirano iz originala 13. 10. 2013. g. Pristupljeno 26. 10. 2013.
- ^ „Planinski venac Prokletije”. Opusteno.rs. Pristupljeno 26. 10. 2013.
Literatura uredi
- Mala enciklopedija Prosveta (3 izd.). Beograd: Prosveta. 1985. ISBN 978-86-07-00001-2. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) - Marković, Jovan Đ. (1990). Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije. Sarajevo: Svjetlost. ISBN 978-86-01-02651-3.
