Prosinačke žrtve 1943.

Prosinačke žrtve je naziv za grupu šesnaestorice antifašista, koje su ustaše javno obesile u zagrebačkoj Dubravi 20. decembra 1943. godine. Ovo je bilo prvo masovnije javno vešanje u Zagrebu.^[1] Na dan vešanja uspeli su da pobegnu dvojica, arhitekta Milovan Kovačević i Pio Jurčić.

Prethodnica: diverzija u Sopnici

Početkom decembra 1943. godine, politički komesar Turopoljsko-posavskog odreda, Marijan Badel, isplanirao je izvršenje diverzije na nemačkim skladištima municije kod sela Sopnice, koja su sadržavala oko 8500 tona municije. Uveče 18. decembra, tri grupe krenule su prema skladištima. Pošto su razoružali garnizon domobrana i evakuisali stanovnike sela, diverzanti su razmestili eksploziv u četiri magacina. Oko 8 časova uveče, napustili su skladište, a posle ponoći, oko 00:55 časova, eksplozije su uništile magacine.^[2]

Taoci

U znak osvete za izvršenu diverziju, ustaško Glavno ravnateljstvo za javni red i sigurnost odlučilo je isti dan, bez suđenja, da se obesi osamnaest antifašista, većinom intelektualaca, koji su držani kao taoci za ovakve slučajeve. Ti ljudi nisu imali nikakve veze sa izvršenom diverzijom, a bili su optuženi kao saradnici i idejni začetnici diverzije. To su bili:^[3]^[4]^[5]^[6]

Bogdan Ogrizović, rođen 1911. godine u Zagrebu. Profesor fizike u Prvoj i Petoj gimnaziji u Zagrebu. Godine 1943, postao je predsednik NOO-a za Zagreb. Ustaše su ga uhapsile 2. jula iste godine.
Radovan Rajhercer, rođen 1910. godine u Bjelovaru. Profesor. Posle okupacije Zagreba, radio je na organizovanju NOO-a.
Petar Mihočević, rođen 1900. godine na Rabu. Novinar u Hrvatskom dojavnom uredu „Croatia“. Do hapšenja je rasturao ilegalni materijal KPJ.
Dr Branko Ivakić, rođen 1906. godine u Karlovcu. Novinar u Hrvatskom dojavnom uredu „Croatia“. Sarađivao s Petrom Mihočevićem u organizovanju i delovanju NOO-a u Zagrebu i skupljao priloge za Crvenu pomoć.
Dr Aleksandar Florić, rođen 1899. godine u Beču. Bio je tehnički fizičar u Zagrebu. Do hapšenja je delovao u NOO-u i prikupljao pomoć za partizane.
Stjepan Tomaš, rođen 1905. godine u Osijeku. Bio je poverenik Glavnog ravnateljstva za saobraćaj u Zagrebu. Maja 1943, pristupio je ilegalnom NOO-u.
Ljubomir Sokolović, rođen 1902. godine u Plasama kod Sušaka. Penzionisani pravnik u Zagrebu. Sarađivao sa NOP-om, dobavljajući im oružje i municiju ilegalnim kanalima.
Josip Šolaja, rođen 1899. godine u Cazinu. Radio u Zagrebu kao viši sekretar Glavnog ravnateljstva za saobraćaj. Krajem 1942, postao član NOO-a za Zagreb. Uhapsili ga ustaše prilikom pokušaja prebacivanja partizanima 11. avgusta 1943. godine.
Pavao Budisavljević, rođen 1908. godine u Bilaju kod Udbine. Sarađivao s partizanima i opskrbljivao ih oružjem.
Alojz Kocmur, rođen 1908. godine u Ljubljani. Pre Drugog svetskog rata je neko vreme boravio u Sovjetskom Savezu i radio kao predavač u Samarkandu. Po povratku u Jugoslaviju, bio uhapšen i osuđen na deset godina robije. Avgusta 1941, pobegao iz zatvora u partizane. Kasnije ga zarobile ustaše.
Ivan Šimecki, rođen 1906. godine u Krašiću. Po zanimanju postolar. Bio sekretar Trećeg rejona Mesnog komiteta KPJ za Zagreb.
Antun Puklavec, rođen 1908. godine u Ljutomeru. Radio kao postolar i bio sekretar Kotarskog komiteta KPJ u Križevcima.
Stjepan Kozjak-Granđa, rođen 1911. godine u Šašinovcima kod Svetog Ivana Zeline. Radio kao gostioničar u rodnom mestu. Početkom 1943, postao član lokalnog NOO-a i prikupljao priloge za Crvenu pomoć.
Nikola Truta, rođen 1910. godine u Zlarinu kod Šibenika. Radio kao trgovački pomoćnik u Zagrebu. Jula 1943, postao član lokalnog NOO-a.
Ivan Lepušić, rođen 1924. godine u Čučerju kod Sesveta. Početkom avgusta 1943. godine, prebacio se u partizane i bio borac Trećeg bataljona Prve zagrebačke brigade. Ustaše su ga zarobile dok je izvršavao tajni zadatak.
Ljubo Stanković, rođen 1903. godine u Ivancu. Radio kao krojač u Zagrebu. Radio za NOP kao kurir između zagrebačkih ilegalnih organizacija i Moslavačkog partizanskog odreda.
Milovan Kovačević, rođen 1905. godine u Koprivnici. Radio kao arhitekta u Zagrebu. Ustaše su ga uhapsile 12. maja 1943. godine, zbog pomaganja Crvenoj pomoći.
Pio Jurčić, poreklom iz Istre.

Vešanje

Ustaše su pokupile taoce oko 16 časova, dana 20. decembra. Zatvorili su ih u dva kamiona i odvezli do tramvajskog okretišta, na zapadnom kraju Dubrave. Taoci su bili zatvoreni u obližnju mitnicu i zatim jedan po jedan pod pratnjom odvođeni na vešanje na improvizovana vešala. Vešala su zapravo bile kasapske kuke pričvršćene za telegrafske stupove, a o kuke su bile zavezane omče. Kada je došao red na Milovana Kovačevića, ustaše nisu uspeli da mu provuku glavu kroz omču od prve, jer su lestve bile preniske. Zatim su ga bacili na zemlju, izudarali čizmama i ostavili ga da leži („... I još prije nego me je S. mogao ponovo ščepati za kosu i povući omču na zatiljak, ja trgnem glavom, donju čeljust nekako iskrenem i – oslobodim se omče. Glava mi odmah padne na prsa, za njom se nagne i čitavo gornje tijelo, a čitava ta tužna i sablasna, jezovita i stravična lakoonska skupina sa mnom u zraku i s onima ispod mene izgubi ravnovjesje i ja se nađoh ležeći na zemlji...“).^[7]

Dvojica ustaša su otišla po više lestve, treći pod strehu, jer je padala kiša, a četvrti nije obazirao pažnju na njega jer je mislio da je u nesvesti. Kada su dvojica ustaša sa lestvama počeli da se približavaju, Kovačević je iskoristio nepažnju četvrtog ustaše, naglo se odbacio i potrčao među uličice Dubrave („... I u času kada su ona četvorica bila upravo između mene i onoga pod strehom, lijevom rukom pritegnem hlače sa stegana, desnim se laktom kao lopta odbacim sa zemlje i kao vjetar pojurim onim mračnim puteljkom...“). Ustaše su neko vreme pucale prema njemu, a ona su počele da puca u drugom smeru. Tada je sa vešala pobegao i Pio Jurčić. Naime, u trenutku izvršenja vešanja, na cesti je naišao kamion i zaslepeo ustaše farovima. Jurčić je pretrčao put ispred kamiona i takođe nestao u uličicama. Milovan Kovačević je nakon tri dana lutanja uspeo da naiđe na partizane, nakon čega im se pridružio.^[7]^[8]

Reakcije

Vest o vešanju šesnaestorice antifašista bila je objavljena u nekoliko endehaških glasila, poput „Nove Hrvatske“ i „Hrvatskog naroda“. U člancima nije bio spomenut beg dvojice s vešala.^[6]^[9] Nemački general Edmund Glez fon Horstenau izjavio je da Nemci nisu imali nikakve veze s vešanjem, te da su o počinjenom zločinu saznali tek nakon njegova izvršenja.^[10] Vest o vešanju brzo se proširila Zagrebom. Slavi Ogrizović, udovici Bogdana Ogrizovića, mnogi antifašistički raspoloženi građani Zagreba, od koji većinu nije ni poznavala, slali su poklone na njenu adresu. Većina njih, u znak solidarnosti, nije kitila borove za Božić, a oni koji jesu, zbog dece, okitili su ih sa šesnaest svećica u spomen na šesnaest obešenih.^[11]^[12] Vest je ubrzo stigla i do partizana, pa je tako u „Vjesniku“ 7. januara 1944. godine, bio objavljen članak o izvršenom zločinu.^[13]

Posle rata

Milovan Kovačević preživeo je rat, ali mu se sredinom 1945. godine zdravstveno stanje zakomplikovalo usled posledica prehlade. Milovan je na samrtničkoj postelji, februara 1946, ispričao svoje svedočanstvo o zarobljavanju, mučenju u zatvoru na Savskoj cesti i begu sa vešala, svome ocu Andriji, koji je sve to detaljno zabeležio. Ti zapisi su 2002. godine izdani u obliku knjige.^[14] Pio Jurčić je takođe preživeo rat, a svoje je svedočanstvo preneo istoričarki Narcisi Lengel-Krizman.^[15]

U spomen na šesnaest obešenih, vajar Dušan Džamonja je izradio apstraktni spomenik, koji je 1960. godine postavljen na mestu gde je izvršeno vešanje. Posle rata, trg kod tramvajskog okretišta dobio je ime Trg prosinačkih žrtava. Isto ime je nosila i glavna ulica koja ide kroz Dubravu. Ime ulice je 1990. godine promenjeno u Avenija Dubrava.^[16]

Reference

^ Zagreb 1941-1945, 272-273. str.
^ Zagreb 1941-1945, 300-302. str.
^ Bijeg s vješala, 189-190. str.
^ Zagreb se bori, 169-171. str.
^ Zbornik sjećanja, 175-176. str.
^ ^a ^b Nova Hrvatska, br. 299
^ ^a ^b Bijeg s vješala, 103-170. str.
^ Zagreb se bori, 190-197. str.
^ Hrvatski narod, br. 916
^ Zagreb 1941-1945, 273. str.
^ Zagreb se bori, 176-177. str.
^ Zbornik sjećanja, 183-184. str.
^ Vjesnik, 4. str.
^ Bijeg s vješala, 170. str.
^ Bijeg s vješala, 190. str.
^ Zamirzine.net Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. januar 2013), Pristupljeno 9. 4. 2013.

Izvorna građa

Nova Hrvatska, Zagreb, 21. XII 1943, br. 299
Hrvatski narod, Zagreb, 21. XII 1943, br. 916
Vjesnik JNOF Hrvatske, 7. I 1944, god. IV, br. 1

Literatura

Slava Ogrizović. Zagreb se bori. „Školska knjiga“, Zagreb 1977. godina.
Lutvo Ahmetović. Zbornik sjećanja: Zagreb 1941-1945. Sv. 4. „Školska knjiga“ Zagreb“, „Institut za histroiju radničkog pokreta Hrvatske“ Zagreb 1984. godina.
Andrija Kovačević. Bijeg s vješala: povijest jedne borbe. „Disput“, Zagreb 2002. godina.
Ivo Goldštajn. Zagreb 1941-1945. „Novi Liber“, Zagreb 2011. godina.

Spoljašnje veze

[1] Zagreb 1941-1945, 272-273. str.

[2] Zagreb 1941-1945, 300-302. str.

[3] Bijeg s vješala, 189-190. str.

[4] Zagreb se bori, 169-171. str.

[5] Zbornik sjećanja, 175-176. str.

[Hrvatska-6] Nova Hrvatska, br. 299

[Bijeg-7] Bijeg s vješala, 103-170. str.

[8] Zagreb se bori, 190-197. str.

[9] Hrvatski narod, br. 916

[10] Zagreb 1941-1945, 273. str.

[11] Zagreb se bori, 176-177. str.

[12] Zbornik sjećanja, 183-184. str.

[13] Vjesnik, 4. str.

[14] Bijeg s vješala, 170. str.

[15] Bijeg s vješala, 190. str.

[16] Zamirzine.net Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. januar 2013), Pristupljeno 9. 4. 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]