Википедија

Putna mreža na teritoriji antičkog Naisa

Putna mreža na teritoriji antičkog Naisa sastojala se iz guste mreže puteva, jer je ovaj grad bio važna raskrnica u koju su se slivali glavni putni pravci koji su vodili od zapadnog do istočnog dela Rimskog carstva.[1] Stoga je u antičkom periodu grad postao ne samo značajan trgovački centar, već i veliki proizvođač srebra i oružja, sa rudnicima u svom zaleđu.[2][3]

Gustinu putne mreža i intenzivan saobraćaj na njoj, uslovio je veliki prelazak vojnih odreda, tokom čestih ratnih sukoba, migracija stanovništva i razvijena trgovina. Sve to je pratila a cirkulacija velikog broj ljudi, životinja i robe.[4][5]

Istorijski uslovi uredi

 
Dardanija u sklopu Gornje Mezije

Provincija Gornja Mezija (lat. Moesia Superior), u čijem sastavu se nalazila i Dardanija, postojala je srazmerno kratko vreme (86−272. godine) u odnosu na druge provincije Rimskog carstva. Dardanija je imala specifičnu istoriju, posebnu vojnu i administrativnu organizaciju. Prilike u ovoj provinciji umnogome su zavisile od njene etničke složenosti, geografske pozicije duž glavnog puta koji je povezivao Italiju sa istokom, zatim od raznovrsnog reljefa i specifičnog geografskog oblika (od Dunava daleko ka jugu), ali najviše od njenog bogatstva raznovrsnim rudama.

Putna mreža na teritoriji Dardanije razvijala se uporedo sa rimskim osvajanjima Balkanskog polusotrva. Na razvoj puteva pre svega, uticali su vojni i osvajački pohodi, a za njima ekspanzija privrede (rudarstvo) i trgovine. Glavne komunikacije su zabeležene u itinerarima (lat. Viminacium−Naissus−ñSerdica−Constantinopolis; Naissus−ñRatiaria; Naissus−Lissus; Naissus−Scupi), ali postoji i značajan broj puteva vicinalnog, ili lokalnog karaktera.[6]

Na raskršću magistralnih transbalkanskih puteva koji su prolazili Dardanijom nalazio se grad Naisus (Naissus), današnji Niš, osnovan od strane Rimljana posle pobede nad Dardancima. Naziv grada potiče iz predrimskih vremena, od autohtonog stanovništva na ovom području, odnosno od Dardanaca, Tračana ili Kelta.[7]

Gradovi i naselja u Dardaniji, koji se pominju u rimskim itinerarima, zasnivaju se na literarnim, epigrafskimi arheološkim izvorima. Ako izuzmemo gradove Skupi (lat. Scupi), Naisus (lat. Naissus), Remesijana (lat. Remesiana) i Ulpijana (lat. Ulpiana), o kojima se saznaje od malobrojnih antičkih pisaca (Ptolemej, Amijan Marcelin), imena i karakter pojedinih naselja poznati su uglavnom na osnovu podataka iz itinerara: lat. Itinerarium Hierosolymitanum, Itinerarium Antonini, Tabula Peutingeriana и Ravennatis anonymicosmographia (Anonymi Ravennatis).

 
Pojtingerova tabla teritorije današnje Srbije (lat. Tabula Peutingeriane VII).[a]Brojevi na table prikazuju deo stanica na prostoru današnje Srbije; 1. Singidunum (Beograd), 2. Margum (Kulič, kod Smedereva), 3. Viminacium (Kostolac), 4. Idimmum (Medveđa), 5. Horreum Margi (Ćuprija), 6. Praesidium Pompei (Bovan, kod Aleksinca), 7. Naissus (Niš), 8. Remesiana (Bela Palanka), 9. Turres (Pirot).[8]

Arheološkim istraživanjima utvrđeno je da se antički Nais nalazio na desnoj obali Nišave, na geografskom prostoru Niške kotline koji je bio povoljan za naseljavanje, ali i vojne logore i utvrđenja pa je jednim delom na ovom prostoru bila izgrađena Niška tvrđava.[9][10][11]

Nais koji se prostirao na površini od dvadesetak hektara, bio je naseljen sa 2.000 do 3.000 stanovnika.[12][13]

 
Značajne planinske jedinice Niške kotline, i najvažniji putni pravci.

Iako je Naisu pretežno bio uokvirena visokim brdsko-planiniskim obodom Niške kotline, on je bio u povoljnoj komunikativnoj vezi sa susednim kotlinama, zahvaljujući najviše dolinama Južne Morave, Nišave i Kutinske reke“.

Naisus je bio sa severne i istočne strane oivičen nekropolama. Arheološkim iskopavanjima utvrđeno je da se najveća nekropola nalazila na lokalitu današnje Jagodin male na desnoj obali Nišave, istočno od grada na putu prema Racijariji (današnji Arčar u Bugarskoj).[10][14]

Oblasti centralnog Balkana, iako uključene u okvire Rimskog carstva još od početka nove ere, romanizovane su veoma sporo. Ti procesi se ubrzavaju tek tokom 3. i 4. veka, kada započinje značajnija eksploatacija rudnika. Ove okolnosti su usporile proces urbanizacije. Za razliku od drugih provincija Carstva, tu su gradska naselja bila veoma retka sve do kraja antike.

 
Jedna od dve radionice u antičkom Naisu u koju je putnim pravcima dovožen metal iz rudnih oblasti u okolini Naisa

Imajući u vidu stanje na prelazu iz 4. u 5. vek Prokopije, je označio Nais kao centar jedne od osam oblasti koje je Justinijan obnovio u Sredozemnoj Dakiji. Tada je već svakako postojala i radionica (fabrica) za proizvodnju vojne opreme, odakle su se oružjem i vojnim tehnikom snabdevale jedinice raspoređene duž granice na Dunavu.[3] A za tu proizvodnju bila je potrebna i ruda, koja je vađena iz rudnika u okolini Naisa.

Koliki je značaj imalo rudarstvo za ekonomiju Naisa i pre svega čitavog Carstva govori stav istoričara ekonomije i rudarstva da bi u slučaju onemogućenog redonog priliva metala, postojala opasnost da kovanje novca i privreda zapadnu u veliku krizu.

Od balkanskih provincija rudnim zalihama najbogatija je bila Gornja Mezija koja je po mnogima nazivana i provincijom rudarstva.[15] Među gornjomezijskim rudnicima najznačajniji su dardanski, u dolinama Ibra, Toplice, Binačke Morave, Moravice, Južne Morave i oko izvorišta Timoka. U ovim rudnicima kopalo se zlato srebro, olovo, bakar i gvožđe.[16]

Potreba za obradom ruda uslovila je osnivanje radioničkih i zanatskih centara u kojima su nastajali brojni umetnički proizvodi.[4]

Iako se Nais nalazio u provinciji Sredozemnoj Dakiji, bogati rudnici u remezijanskom ageru čija se teritorija protezala na zapadnu Trakiju, uticali su da grad više gravitira ka svom bogatom rudnom zaleđu (Trakiji). Eksploatacija i prerada rude u okolini Naisa uslovila je da antički Nais postane razvijeni radionički i zanatski centar za preradu bogatih zaliha skupocene rude, na šta ukazuju u okolini Naisa pronađeni brojni i raznovrsni ukrasni predmeti, uglavnom nakit izrađen od srebra ili zlata.[17]

Najznačajnije rudne oblasti koje su gravitirale u antičkom periodu Naisu (Naissus) bile su teritorija Ravne kod Knjaževca i Bele Palanke

Nais na raskrnici važnih puteva uredi

Na osnovu geografskih odlika niške kotline i brojnih arheoloških podatka pouzdano se zna da su glavni pravci, na ovom prostoru bili u upotrebi još u praistorijsko doba. Niška kotlina zbog svog povoljnog geografskog položaja, oduvek je bila, a to je i danas, raskrsnici evropskih puteva, i saobraćajni čvor Balkanskog poluostrva.

Prostranu teritoriju niške kotline u periodu rimljana, koja je zahvatala centralne oblasti provincije Gornje Mezije, presecali su važni putevi koji su od Naisa, kao sredšnje tačke niške kotline polazili:

  • na istok (Naissus—Serdica),
  • zapad i jug (Naissus—Ulpiana—Lissus),
  • sever (Naissus-Viminacium—Singidunum),
  • severoistok (Naissus-Ratiaria).
  • jugozapad Lješ

Najstariji podaci o izgradnji puteva u ovoj provnnciji otkriveni su i istraženi u miljokazima na deonici Scupi-Ulpiana, koji od sredine III veka sve češći na putevima balkanskog poluostrva, posebno na putu Naissus—Serdica i Viminacium—Naissus.[18]

Duž ovih putnih pravaca nikla su i mnoga naselja i u njima dve vrste stanica:

  • mansiones, u kojima se moglo prenoćiti i snabdeti se hranom,
  • mutationes, manja odmarališta i svratišta u kojima su putnici mogli promeniti konje i zaprege.[19]

Uz ove magistralne puteve čija je izgradnja bila od šireg, pre svega strateškog ali i trgovačkog interesa, koji su bili u upotrebi već od početka 1. veka, ako ne i ranije, postojale su i lokalne saobraćjnice koje su u svim pravcima polazile i završavale se u niškoj kotlini. Najvažnije su one za Turres (Pirot), Hammeum (Prokuplje), Praesidium Pompei (Rutevac), Timacum Maius (Knjaževac).

Trasa magistralnih i lokalnih puteva bila je podređena prirodnim uslovima terena. Za put su se koristile doline reka (Južna Morava, Nišava, Timok, Toplica), klisure (Sićevačka, Grdelička) i planinski prevoji i sedla (Prepolac, Tresibaba).[18]

Kako su u postrimskom periodu srednjovekovni i moderni putevi građeni uglavnom na istoj trasi, ostaci antičkih puteva jako malo su sačuvani.[18]

I dok je grad bio značajna raskrsnica i usputna stanica na prometnom transkontinentalnom putu, dotle je i reka Nišava bila važna saobraćajnica jer je omogućavala razvoj rečnog saobraćaja, prema Pirotu.

Putna mreža uredi

Preko teritorije Naisa prolazili su putevi koji su grad povezivali sa okolnim naseljima i vilama. O njima saznajemo na osnovu peligrafskog i arheološkog materijala, miljokaza i ostataka puteva, ali i na osnovu pravca pružanja nekropola koje su u antičkom periodu često nicale pored glavnih putnih pravaca.

Put koji je vodio na istok išao je preko reke kamenim mostom, čiji su ostaci tili vidljivi nedaleko od današnje Fabrike tekstila u Jagodin mali. Put je dalje vodio preko „Gabrovačkog polja” ispresecanog potocima, na mestu na kome su pronađeni ostaci tri kamena mosta. Ovaj put je vodio do Medijane, jednog od predgrađa Naisa sa vilama i poljoprivrednim imanjima, udaljeno od centra grada oko 3 rimske milje.

Iz Naisa u pravcu severa vodio je preko današnjeg „Gradskog polja”, gde je iznad glavnog puta koji preseca polje, na desnoj obali Nišave, pronađen miljokaz in situ iz vremena Filipa I Arabljanina.[10][20][21] koje je ucrtan na geografskoj karti iz 1737. godine. Na rastojanju od 7 do 8 rimskih milja od prvog miljokaza pronađen je još jedan miljokaz iz vremena istog cara, u ataru sela Vrtište, na mestu udaljenom desetak metara od savremenog puta Niš–Beograd.15 Pomenuti miljokazi upućuju na trasu puta Naissus—Viminacium, a s obzirom na činjenicu da su ova dva miljokaza podignuta tokom kratkotrajne vladavine Filipa I Arabljanina, pretpostavlja se da su bili postavljeni u vreme carevog prolaska kroz ove krajeve.

Putne stanice uredi

Stanica Ravna kod Knjaževca uredi

Stanica Timacum Minus locirana je kod sela Ravna, severno od Knjaževca, pored koje je otkriveno značajno rusno nalazište. Bila je augzilijarno utvrđenje i stanica na putu između Niša i Racijarije (danas Arčar kod Vidina u Bugarskoj).

Prema materijalnim dokazima antička Ravna nije imala municipalni status, već je reč o naselju čija je glavna funkcija bila da kontroliše i vodi poslove rudnika. Pored toga što je bila sedište timočkih rudnika, u Ravni se nalazila i carinska stanica, koja je prema mišljenju istoričara S. Dušanića...služila da unutar provincije razdvoji teritoriju grada od carskog poseda.

U Kastelu Ravna bila je stacionirana konjička kohorta II Aurelia Dardanorum. 6 namenjena za čuvanje rudnika i transport rude, od varvara koji su mogli ugroziti bezbednost rudnika. Ove konjičke kohorte duž rudničkih puteva postavljane su još krajem I i početkom II veka. Epigrafski podaci koji potvrđuju raspored kohorti: navode da su dve kohorte Aurelia Dardanorum u južnom delu Gornje Mezije (I Aurelia Dardanorum je bila u Naisu, dok se II Aurelia Dardanorum nalazila u Ravni).

Poslovi oko zaštite i organizacije rudnika biće isključivo u nadležnosti kohorti do druge polovine II veka kada će deo rudničkih poslova preći u nadležnost gradova najbližih rudnicima.

Stanica Videnis uredi

Istorijski izvori navode da se na trasi rimske komunikacije Naisus nalazila putna stanica Vindenis (Vindenae).[22] Na osnovu podataka sa terena (sačuvanog segmenta puta), razdaljine navedene u Pojtingerijani, Ptolomejeve Geografije i pronađenih miljokaza bez natpisa, može se reći da se putna stanica Vindenis nalazila nadomak Podujeva (pet kilometara jugozapadno od Podujeva, a sjeverno od Prištine), kod sela Glavnika (lokalitet Poljanice), u zaleđu lijeve obale Laba.[23] Smještanje stanice Videnis  na ovaj lokalitet u potpunosti odgovara razdaljinama na Pojtingerovoj tabli, ako se milijacija odnosi na rastojanje od krajnje tačke stanice Naisus – kroz čiju teritoriju je cesta prolazila – do krajnje tačke stanice Vindenis. Tako bi i udaljenost između stanica (60 rimskih milja), koju navodi isti izvor, približno odgovarala današnjoj kilometraži (ovom trasom) između   Naisa i stanice Videnis  (89 rimskih milja ).[24]

Putne stanice na putu Vinimacijum-Naisus-Serdika-Vizant uredi

Prvo naselje na deonici puta Viminacijum – Konstantinopolj koja je počinjala kod ušća Velike Morave u Dunav bio je Municipium, dok je prvo veće naselje posle Naisa na istočnoj deonici puta prema Serdiki Remezijana (Remesiana).[25]

Stanica Praesidium Dasmini uredi

Prva stanica na teritoriji Naisa kroz koju je put prolazio iz pravca severa, bio je Praesidium Dasmini.[26] Ovaj toponim, pod nešto izmenjenim nazivom, pominje i Prokopije u spisu O Xrađevinama.[26]

Stanica se nalazila južno od grada Horreum Margi, u blizini današnjeg sela Bračin. Na tom mestu je otkriven je miljokaz Trajana Decija, na kojem se pominje njegov sin koji nosi titulu cezara (datovan u 250. godinu, kada je Decijev sin poneo ovu titulu).[26] U Bračinu je otkriveno i nekoliko kasnoantičkih grobova. Osim grobova i miljokaza nema drugih nalaza.

Na osnovu istraživanja može se zaključiti da je naselje Horreum Margi osnovano početkom 2. veka i opasano bedemima početkom 3. veka. Starija fortifikacija proširena je ka zapadu početkom 4. veka. Novo utvrđenje bilo je poligonalne osnove, dimenzija 270m (istok–zapad) h 200m (sever–jug). Grad je sa jedne strane bio zaštićen Moravom, a sa druge strane rekom Ravanicom. Grad je imao funkciju skladišta žitarica i glavna žitnica Moravskog okruga.[27] U hunskoj najezdi iz 441–443. godine grad je srušen, ali se život nastavio na njegovim ruševinama još nekoliko godina posle tog datuma.[28]

Stanica Mutation Cametae uredi

Sledeća stanica na putu ka Naisu bila je Mutation Cametae,udaljena 23 rimske milje južno od grada Horreum Margi, u okolini sela Ražanj. Arheološka istraživanja na ovom mestu su potvrdila postojanje manje nekropole iz IV veka.[29] Otkrivena je i mermerna ikona sa presstavom Mitre i Xrčkim natpisom, koja se danas čuva u niškom Muzeju.[26]

Stanica Praesidium Pompei uredi

Sledeća je stanica, 32 milje južno od grada Horreum Margi i 25 milja severno od Naisa,[30] je Praesidium Pompei, kod današnječ Rutevca. U vom selu, na lokalitetu Zindan, pronađeno je nekoliko nadgrobnih spomenika Na moguće prisustvo rimskih vojnika na ovoj teritoriji ukazuju nalazi fibula, manjih bronzanih kopči kao i pojasnih okova u obliku propelera.[26] U Rutevcu su pronađeni i predmeti koji su se koristili u svakodnevnom životu stanovnika naselja Praesidium Pompei: olovno ogledalo, ukrasne stilusi, prstenje, bronzano zvono, bronzana udica, stakleni poklopac i drugi.[31]

Stanica Mutatio Rapiana uredi

Poslednja s;anica na putu ka Naisu bila je Mutatio Rapiana ili Gramrianae, oko 13 milja severno od grada. Njena tačna lokacija nije utvrđena, ali su otkriveni ostaci rimske građevine i sitni nalazi nedaleko od sela Tešica na levoj obali Južne Morave.[26]

Od ove stanice Put je dalje vodio preko sela Vrtište, gde je pronađen već miljokaz Filipa I Arabljanina, a u Nais se ulazilo preko Gradskog polja.[32]

Napomene uredi

  1. ^ U pitanju je kopija, koja se nalazi na papirnom svitku, širokom 0,34 i dugačkom 6,75 metara.

Izvori uredi

  1. ^ P. Petrović, Niš u antičko doba, Niš (1976), 109
  2. ^ Miroslava Mirković, „Ekonomsko-socijalni razvoj u II i III veku“, Istorija srpskog naroda I, Srpska književna zadruga, Beograd, 1994, 88.
  3. ^ a b Ivana Popović, Antičko oruđe od gvožđa u Srbiji, Narodni muzej, Beograd, 1988, 214
  4. ^ a b A. H. M. Jones, The Later Roman Empire (284-602). A social, economic and administative survey, Volume II, Oxford 1973. (u daljem tekstu: Jones, LRE), 855-865.
  5. ^ Ljubomirović, Irena V. (2016-12-16). „Topografija i putna mreža na teritoriji antičkog Naisa”. Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Prištini (na jeziku: srpski). 46 (4). ISSN 2217-8082. doi:10.5937/zrffp46-12185. 
  6. ^ M. Jocić, P. Pejića i S. Jovanovića, O vicinalnim (lokalnim) putevima u izveštajima sa rekognosciranja koja su vršena u okviru projekta Arheološka karta Srbije, Jocić M. 1982; Pejić P. 1996, 9-10; Jovanović S. 1998, 41-53.
  7. ^ V. Petrović, Dardanija u rimskim itinerarima, SANU, Balkanološki institut SANU, posebno izdanje 99 (2007), str 41-47 [1]-
  8. ^ Zoran Simonović, Putevi, karavanski saobraćaj i bezbednost na putevima srednjovekovne Srbije, Peščanik, godina 1, broj 1, 2003.
  9. ^ Milošević, G. (2005). „Italijanski plan Niša iz 1719. godine kao povod za rekonstrukciju izgleda srednjovekovnog i antičkog grada“. U: M. Rakocija (ur.), Niš i Vizantija III (str. 149–162). Niš: Niški kulturni centar.
  10. ^ a b v Petrović, P. (1967). „Novi miljokaz Filipa I Arabljanina – prilog topografiji“. Starinar VIII, str. 56–60.
  11. ^ Jovanović, D. (1956). „Neki topografski podaci o starom Nišu“. Starinar V–VI, 365–372.
  12. ^ Petrović, P. (1993). „Naissus – zadužbina cara Konstantina“. U: D. Srejović (ur.), Rimski carski gradovi i palate u Srbiji (Galerija SANU, knj. 73) (str. 57–81). Beograd: SANU.
  13. ^ Milošević, G. (2005). „Italijanski plan Niša iz 1719. godine kao povod za rekonstrukciju izgleda srednjovekovnog i antičkog grada“. U: M. Rakocija (ur.), Niš i Vizantija III (str. 160). Niš: Niški kulturni centar.
  14. ^ Zotović, Lj. i Petrović, P. (1980). „Jagodin mala – kasnoantička nekropola“. Arheološki pregled 23, 115–116.
  15. ^ I. Popović, Katalog u: Antičko srebro/ in Antique Silver from Serbia (ed. I. Popović), Beograd 1994, kat. 13.
  16. ^ Ivan A. Gržetić, Rade J. Jelenković, „Osobine srebra i njegova nalazišta u Srbiji“, u zborniku: Radionice i kovnice srebra, priredile Ivana Popović, Tatjana Cvjetićanin i Bojana Borić Brešković, Narodni muzej, Beograd, 1995, 14
  17. ^ Miodrag Tomović, „Rimsko rudarstvo i metalurgija srebra u Gornjoj Meziji“, Radionice i kovnice srebra, Narodni muzej, Beograd, 1995, 121.
  18. ^ a b v O. Zirojević, Carigradski drum (1453­-1683), Zbornik Istorijskog muzeja Srbije, knj. 7, Beograd 1970.
  19. ^ Vasić, M. i Milošević, G. (2000). Mansio idimum rimska poštanska i putna stanica kod Medveđe. Beograd. str. 80–81
  20. ^ P. Petrović, Niš u antičko doba, Niš (1976), str. 55–60
  21. ^ P. Petrović, Niš u antičko doba, Niš (1976), str. 57.
  22. ^ Tab. Peut. 556, 557, 558; Ptol. II 16, 3; Ptolemäus 1990: VI.
  23. ^ Tab. Peut. 556, 557, 558; Ptol. II 16, 3
  24. ^ Tab. Peut. 556, 557, 558
  25. ^ Petrović, V. (2007). Dardanija u rimskim itinerarima (gradovi i naselja). Beograd: Balkanološki institut SANU.
  26. ^ a b v g d đ Ljubomirović, Irena V. (2016-12-16). „Topografija i putna mreža na teritoriji antičkog Naisa”. Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Prištini (na jeziku: srpski). 46 (4): 232-234. ISSN 2217-8082. doi:10.5937/zrffp46-12185. 
  27. ^ Horeum Margi
  28. ^ „Horreum Margi”. Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac. Pristupljeno 9. 1. 2021. 
  29. ^ Jurišić, A. (1956). Saopštenja Republičkog Zavoda za zaštitu spomenika. str . 133 .
  30. ^ „Arheolosko nalaziste Anticko utvrdjenje Horreum Margi”. www.kulturnonasledje.com. Pristupljeno 2021-05-26. 
  31. ^ Rašković, D. (2007). „Rimsko naselje Praesidium pompei – Rimljani u Aleksinačkoj kotlini“ u: M. Rakocija (ur.). Niš i Vizantija V (str. 219–223). Niš. Niški kulturni centar.
  32. ^ Petrović, P. (1967). „Novi miljokaz Filipa I Arabljanina – prilog topografiji“. Starinar VIII, str.55–60

Literatura uredi

  • Ajdić, R. (1974). „Antičke nekropole u Nišu“. Niški zbornik I, 33–45.
  • Andrejević, B. (1971). „Razvitak Niša od sredine XV do kraja XVII veka“. Niški zbornik 1, 62–72.
  • Vulić, N. i Premerštajn, fon A. (1903). „Antički spomenici u Srbiji“. Spomenik XXXIX, 43–89.
  • Vulić, N. (1931). „Antički spomenici u Srbiji“. Spomenik LXXI, 4–259.
  • Vulić, N. (1941–48). „Antički spomenici naše zemlje – Trački konjanik i druge ikone iz antičkog doba“. Spomenik XCVIII, 1–339.
  • Garašanin, M. i Ajdić, R. (1971). Praistorijske kulture Pomoravlja i istočne Srbije. Niš.
  • Zotović, Lj. (1961). „Izveštaji sa iskopavanja kasnoantičke nekropole u Nišu“. Limes u Jugoslaviji I, 171–175.
  • Jacanović, D. (1981). „Medijana železnička stanica Ćele kula – kasnoantička nekropola“. Arheološki pregled 22, 97–99.
  • Jovanović, A. (1977). Komplet za igru iz groba sa gradskog polja u Nišu (IV vek)“. Niški zbornik 3, 131–142.
  • Jovanović, A. (1989). „Arheološki tragovi seobe naroda u Nišu i okolini“. Niški zbornik 17, 87–100.
  • Jovanović, A. (1997). „Antičke komunikacije na gornjem Timoku“. Glasnik srpskog arheološkog društva 14, 41–53.
  • Jocić, M. (1982). „Rimski put Naissus–Lissus u Gornjoj Meziji“. Niški zbornik 11, 71–78.
  • Jurišić, A. (1956). Saopštenja Republičkog Zavoda za zaštitu spomenika.
  • Kostić, Đ. (2011) (prir.). Slike sa Balkana Feliksa Kanica. Beograd: Narodni muzej.
  • Ljubomirović, I. (2013). Nikola Vulić – istoričar antike. Niš.
  • Ljubomirović, I. (2015) (ur.). Feliks Kanic na centralnom Balkanu – 150 godina istraživanja u Nišu. Niš: Filozofski fakultet.
  • Madžarov, M. (1985). „Rimskata stanicija Viamata na p‘tja Filipol-Eskus“. Arheologija 27/2, 36–45.
  • Milošević, G. (2004). „Martirijum i grobljanska bazilika u Jagodin mali u Nišu“. U: M. Rakocija (ur.), Niš i Vizantija II (str. 121–140). Niš: Niški kulturni centar.
  • Mirković, M. (1960). „Rimski put Naissus–Scupi i stanice Ad-Fines“. Živa antika X, 249–256.
  • Petrović, V., Filipović, V. i Milivojević, S. (2012). Svrljiška oblast u praistoriji, antici i srednjem veku. Beograd: Balkanološki institut SANU.
  • Petrović, N. (1968). Kasnoantička nekropola u Jagodin mali (vodič bez paginacije). Niš.
  • Petrović, P. (1976). „Stanice Timacum na putu Naissus–Ratiaria i antičko naselje kod sela Ravna“. Starinar XXVI, 43–56.
  • Petrović, P. (1992). „Antički Svrljig“. U: S. Petrović (ur.), Kulturna istorija Svrljiga II (str. 121–132). Niš. Prosveta.
  • Petrović, P. (1999). Niš u antičko doba. Niš. Prosveta.
  • Srejović, D. (1959). „Dva kasnoantička portreta iz Srbije“. Živa antika IX, 253–264.
  • Srejović, D. i Cermanović-Kuzmanović, A. (1987). Rimska skulptura u Srbiji. Beograd. Galerija SANU.
  • Tomović, M. (1994). Rimska skulptura u Gornjoj Meziji (doktorska disertacija).
  • Barnes, T. (1981). Constantine and Eusebius. Cambridge Mass. and London.
  • Bugarski, A. (1997). Ikonografija i specifičnost reljefa Mitrinog kulta obrađena s dvije strane. Zadar: Arheološki muzej.
  • Dušanić, S. i Mirković, M. (1976). Inscriptiones de la Mésie Supérieure I: Singidunum et le nord.ouest de la province. Beograd: Centar za epigrafiku i numizmatiku.
  • Kanitz, F. (1892). Römische Studien in Serbien. Dr Donau-Grenzwall, das Stassennnetz die Städte, Castelle, Denkmale, Thermen und Bergwerke zur Römerzeit im Königreiche Serbien. Wien.
  • Kiss, Z. (1984). Etudes sur le portrait impérial romain en Egypte. Warszawa.
  • Mannert, C. (1824). Tabula iteneraria Peutingeriana. Lipsiae: Hahn.
  • Petrović, P. (1979). Inscriptions de la Mésie Supérieure IV (IMS IV): Naissus – Remesiana – Horreum Margi. Beograd. Centar za epigrafiku i numizmatiku.
  • Petrović, P. (1995). Inscriptions de la Mésie Supérieure III/2: Timacum Minus et la vallée du Timok.
  • Beograd: Centre d'études épigraphiques et numismatiques de la Faculté de philosophie de l‘Université de Belgrade.
  • Vasić, M. (2001). „On the Porphyry Head from Niš once more“. Starinar L, 245–251.

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Путна_мрежа_на_територији_античког_Наиса&oldid=27776478”