Razvoj rudarstva u Srbiji i Evropi
Ovaj članak možda zahteva čišćenje i/ili prerađivanje kako bi se zadovoljili standardi kvaliteta Vikipedije. Problem: viki veze, dodati pouzdane reference. |
Razvoj rudarstva u Srbiji počeo je još od davnina. Veliki ekonomski značaj je imalo u periodu od 13. do 15. veka. U 12. veku ima malih naznaka o postojanju rudarstva u Srbiji, ali veći razvoj dostiže sa doseljavanjem Sasa sredinom 13. veka. Na ovim prostorima rudarstvom su se bavili još Iliri, Tračani i Kelti. Pojava rudarstva i geologije vezana je za nastojanja čoveka da prirodu potčini svojim potrebama, da koristi resurse koje mu priroda pruža, da proizvede oruđa za rad i obezbedi egzistenciju.[1]
Istorijat Rudarstva u Srbiji uredi
Od pojave ljudi koji koriste oruđe iz prirode od drveta, kostiju, kamena, do prvobitnog prikupljanja minerala, prošlo je više stotina hiljada godina. Ova pretpostavka je rastegljiva, ne samo zbog veoma oskudnih arheoloških dokaza, već i zbog različitog tumačenja vremena evolucije ljudskog roda. Istraživanja najstarijeg rudarstva na području Srbije započeta su u Majdanpeku i Boru početkom 10. veka. Traženje i prikupljanje kremena, opsidijana i pigmenta predtavljaju klice zajedničkog začetka rudarstva i geologije. U početke rudarenja svrstavaju se i kopanje gline za izradu keramičkih sudova, pribora za ribarenje, tkanje i zagrevanje i u građevinske svrhe. Treba napomenuti da je čovek metal kao petrografski materijal poznavao pre otkića topljenja. U nedostatku rude na površini zemlje koju je mogao da topi, čovek postepeno napušta primarno površinsko rudarenje i silazi u dubinu zemlje gde otkriva svet skrivenog mineralnog bogatstva. Posledice ovih velikih otkrića kojima su postavljeni temelji daljeg tehničkog i tehnološkog razvoja i koje su začetak zajedničke klice rudarstva, metalurgije i geologije, ni danas nisu potpuno shvaćenje . Jedno od najbogatijih arheološko-rudarskih područja Evrope je teritorija Srbije sa nalazištima najstarijih rudarskih radova: Rudna glava kod Majdanpeka, Belevode u blizini Petrovca na Mlavi, Pločnik kod Prokuplja, Mali Šturac na Rudniku, Stojnik na Kosmaju, Jarmovac kod Priboja, Deli Jovan, Rujnik itd. Ova nalazišta predstavljaju izuzetne spomenike kulture početka rudarstva, geologije i metalurgije.[2]
Rudna glava uredi
Arheološko nalazište Rudna glava otkirveno je tek pošto je savremenom površinskom eksploatacijom magnetita na ovom lokalitetu oštećen središnji najvažniji deo nalazišta. Na sreću, i pored oštećenja, sačuvano je dovoljno arheoloških dokaza za rekonstrukciju prvobitnog rudarstva bakra. Prilikom arheoloških istraživanja u oknima na Rudnoj glavi (1986—1989), akademik Jovanović Borislav i Janković Ilija, na mestima upotrebe pronašli su očuvane keramičke sudove, amfore, žrtvenik sa glavom jelena i prvobitne alate: kamene batove, grablje od jelenskog roga, koštana šila i pribojke. Pronađene su i četiri ostave sa kamenim batovima. Utvrđeno je da rudarstvo Rudne glave pripada vinčanskoj kulturi. Zahvaljujući arheološim istraživanjima na Rudnoj glavi, moguće je objasniti kako je došlo do najranijeg rudarstva bakra. Prevlake izdanaka rude bakra razlikuju se od okoline po zeleno-plavoj i crvenoj boji.[2]
Pločnik uredi
Arheološko nalazište Pločnik (Miodrag Grujić, 1927, kustos Narodnog muzeja u Beogradu; 1996-2008, Dušan Šljivar, arheolog i Julka Kuzmanović Cvetković, kustot Narodnog muzeja Toplice u Prokoplju) nalazi se nedaleko od Prokuplja i pripada vinčanskoj kulturi. U Pločniku su pronađeni brojni predmeti i oruđa od keramike, kamena i bakra. Uz peći od zemlje za topljenje metala otkrivene su duvaljke za vatru i pronađeni su bakarni komadi, što svedoči da su stanovnici Pločnika znali kako pronaći rudu bakra, kako je otkopati preneti, istopiti i napraviti oruđe i oružje. Istraživanja nisu otkrila neposredne lokacije gde je ruda otkopavana, niti ostatke šljake nastale topljenjem. Petpostavlja se da su rudu dobijali iz ležišta azurita i malahita sa lokaliteta oko Toplice, Kosanice i Banjske reke.[2]
Belovode uredi
Arheološko nalazište Belovode (1954, prof. Nikola Krstić, saradnik Narodnog muzeja u Požarevcu) u blizini Petrovca na Mlavi pripada vinčanskoj kulturi. Ostaci mateijalne kultue na ovom lokalitetu svedoče o razijenoj zanatskoj deatnosti. Raznovrsnost i kvalitet pronađenog posuđa pokazuju visok tehnološki nivo grnčarskog zanata, a alati od kremena i kamena ukazuju nna izbor materijala od kojih su izrađivani. Najznačajnije za ovak lokalitet je primarna metalurgija bakra, o kojoj svedoči otkriče rudnika u neposrednoj blizini (izvorišni do potoka Reškovica), zatim velikih kamenih batova korišćenih za razbijanje rude, keramičkog kalupa za livenje dleta, privezaka i perli od malahita.[2]
Razvoj rudarstva u Srbiji uredi
Rimska epoha uredi
Arheološka nalazišta rimskog rudarstva i metalurgie, rudnička okna, metalurške peći, livačke posule, šljaka td, česti su tragovi na teritoriji Balkana. Rudarsko-metalurške aktivnosti naročito su bile intenzivne na tlu istočne Srbije. Počinju krajem III veka i traju do prve polovine V veka nove ere. Najezdom Huna i padom granice na Dunavu 441. godine, obustavljaju se rudarske aktivnosti do poslednje četvrtine V i početka VI veka, kada se obnavljaju utvđenja, gradovi, rudarstvo i metalurgija. Dolaskom Rimljana u krajeve današnje Srbije tehnologija i tehnika iskopavanja rude znatno je unapređena. Više se ne koriste kameni batovi i sekire nego alati od gvožđa. O značaju rudarstva za Rimsko carstvo svedoči činjenica da su položaji rudnika uticali na izgradnju puteva, kooji su obavezno prolazili kroz područja rudarskih aktivnosti. Na teritoriji sadašnje Srbije, za vreme vladavine najznačajniji rudarski centri bili su na Kosmaju, na Avali, Kučajni, Kopaoniku, Rudniku, u Novom Brdu i na planini Rogozna kod Banjske. U IV veku nove ere Rudna glava je takođe značajan cenar.[2]
Srednji vek uredi
O najranijoj istoriji Srva u novoj sredini osim fragmentarnig i nedovoljnih arheoloških materijala nema drugih sačuvanih podataka. Prema svedočenju vizantijskoh cara Konstantika sedmog Porifrogenita (913—959), Srbi su se doselili na Balkansko poluostrvo u vreme Cara Iraklija (610-641) i uz njegovu saglasnost. Zaposedanjem zemljišta obrađivanog još u antičko doba, Srbi su se bavili zemljoradnjom, lovom, ribolovom. Brojni arheološki nalazi potvrđuju da su metale uveliko koristili za izradu oružja i oruđa. Poretanje rudarske proizvodnje u srednjevekovoj Srbiji otpočeo je sredinom devetog veka dolaskom rudara Sasa. Brzo su obnovili rudnike u Srbiji i Bosni, na rudonosnim lokacijama poznatim iz antičkog i praistorijskog doba. Dve su pretpostavke odakle su Sasi došli i pod kojim okolnostima naselili u Srbiji. Jedna je da su Sasi došli iz Erdelja u vreme tatarske invazije (1241—1242), a druga da su došli kao kolonisti na poziv kralja Uroša prvog (1243—1276). Prvi put se spominju u povelji Uroša, sa mestom deovanja u Brskovu.
[2]
XVIII vek uredi
Padom srpske srednjovekovne države počinje urušavanje rudarstva. Rudnici obustavljaju rad i miruju uglavnog od XVII doIX veka. Zauzevši deo Srbije početkom XVIII veka, austrijska vojna uprava, posle zaključenja Požarevačkog mira, po nalogu dvorskog ratnog ceća počinje da otvara rudnike. Austrijancima su bili dobro poznati naši rudnici. U dolini Peka započinju radove u naselju Crnjaka, Majdanpeku i Kučanji, a u šumadijskoj oblasti rade na Avali, Kosmaju i Rudniku. Obnovili su proizvodnju i dve decenije eksploatisali bakar u Crnajki, bakar i gvožđe na Rudniku i srebronosno olovo u Kučajni, na Kosmaju i Avali. Neuspešno su se završili pokušaji ispiranja zlata u Moravi.[2]
XIX vek uredi
Posle podizanja Prvog srpskog ustanka 1804. godine pojavila se potreba za olovom, gvožđem, bakrom, srebrom, zlatom, barutom, i vodeći ljudi ustanka sa Karađorđem na čelu, nastoje da u Srbiji obnove rudarstvo. Prva vest o rudarstvu u Srbiji, 26. novembra 1807. godine, od ausrtijskog uhode iz Kovina glasi: "U Srbiji se nalaze mmnogi stručnjaci a biće vrbovano i više. Oni će raditi na bogatim rudnicima, čije je glavno mesto Rudnik. Već su dva Nemca doputovala, ali ne zna se odakle su." Posle Drugog srpskog ustanka 1815. godine i diplomskog napora da se izdejstvuje što više povlastica, do Hetišfera 1830. kojim se Srbija dobila autonomiju sa granicama priznatim 1812., zatim Hetišfera 1833. kojim je Srbiji pripojeno još 6 nahija i stvaranja uslova za samostalno odlučivanje i otvaranje prema svetu, prvi privredni koraci kneza Miloša Obrenovića bili su usmereni ka obnovi rudarstva. Ovo je bio ppočetak školovanja srpskih rudarskih inženjera.[2]
XX vek uredi
Vladala je zainteresovanost za eksploataciju ruda obojenih i plemenitih matela, zlata, srebra, bakra, olova, cinka i antimonita. Svi značajni rudnici bili su u rukama stranog kapitala, čija su osnovna poslovna načela sadržana u pravilu da sa što manje ulaganja izvuku što veću korist. U takvim okolnostima funkionisalo je tadašnje rudarstvo.1949.pridružuje novoformiran Geološki fakultet, koji je 1956. fuzionisam sa Rudarskim u Rudarsko-geološki fakultet. Značajnija istraživanja i ekploatacija zlata iz ležišta Brodica kod Majdanpeka, uz pomoć stranog kapitala, izvedena su 1900-1903. godine. Najintenzivnija eksploatacija zlata u ovom ležištu odvijala se 1933-1941. kada je urađeno više od 40 potkopa, tri okna i iz otkopanih 55.856 tona rude dobijeno je 585,6 kilograma zlata. U drugoj godini okupacije, Nemci uz velike probleme pokreću proizvodnju i zaključuju da bi bilo pogodnije preći na površinsku ekspolataciju. Tako je 1942. godine otvoren površinski kop Tilva mika. U toku rata, u Boru je otkopano 1,37 miliona tona rude iz koje je proizvedeno 55 hiljada tona blister bakra, 2,2 tone zlata i desetak tona srebra. Posle Drugog svetskog rata u porušenoj i opustošenoj zemlji rudnici su nacionalizovani. U takvom ambijentu ulažu se veliki investicioni i stručni napori da se rudarstvo revitalizuje i oživi proizvodnja. U Kostolcu, kao rudarskom basenu sa najdužom tradicijom, posle oslobođenja nemoguće je bilo nastaviti gradnju termoelektrane koju su Nemci započeli. Oni su sa sobom odneli ili uništili tehničku opremu i dokumentaciju. Zato je 1948. odlučeno da se demontira i u Kostolac prenese oprema prve termoelektrane u Beogradu, i izgradi termoelektrana Mali Kostolac, snage 8 MW. Godinu dana kasnije pušten je u pogon i prvi od četiri turbogeneratora termoelektrane Veliki Kostolac, ukupne snage 44 MW. Na površinskom kopu Kostolac obustavljena je proizbodnja 1980, a na površinskim kopovima Klenovnik i Ćirikovac 2009.[2]
XXI vek uredi
Od 1870. godine, u kostolačkom ugljenom basenu, zaključno sa 31. decembrom 2018. godine, iskopano je 260.047.712 tona uglja. Od toga je površinskom eksploatacijom iskopano 244.610.852 tone lignita. Na kopu "Ćirikovac", koji je 2009. godine prestao sa radom, tokom 33 godine rada, iskopano je 46.127.529 tona lignita. Najveće zasluge za istraživanje uglja i otvaranje jame Stari Kostolac pripadaju beogradskom industrijalcu Đorđu Vajferu. Prva proizvodnja koja se beleži u računskoj 1872. godini po kojoj je iz Kostolca izvezeno u Austrougarsku 40.000 oka (51,2 tone) uglja. 1885. otvoren je rudnik "Klenovnik". Pored istorije rudarstva dotadašnje Srbije kao reprezentativni rudnik uglja predstavljen je Kostolac. 1943. godine nemački inženjeri otvaraju prvi površinski kop uglja u Kostolcu. 2001. godine polje "Klenovnik" prestaje sa radom, ali će još četiri godine raditi van bilansa radi čišćenja otkrivenog ležišta uglja i pripreme za zatvaranje. Na bloku A2 izgrađen je novi savremeni elektrofilter. 2003. godine preseljen je treći BTO sistem sa Polja "Ćirikovac" na kop "Drmno" sa ciljem da se formira IV rudarski sistem za otkrivanje uglja na kopu "Drmno". U decembru 2003. godine počinje sa radom novoformirani IV BTO sistem na kopu "Drmno". U julu 2004. godine počinje revitalizacija rudarske opreme preseljene sa kopa "Ćirikovac", bagera i odlagača na čas sa pratećom rudarskom opremom. Radovi su završeni 8. decembra 2004. godine. Od prvog januara 2006. godine integrisana su dva Javna preduzeća, Kopovi "Kostolac" i Termoelektrane "Kostolac" u jedno privredno društvo. 2007. godine počinje zatvaranje Polja "Ćirikovac" prebacivanjem ostale rudarske mehanizacije na Kop "Drmno". Doneta je odluka da se unutar kopa izgradi najmodernija deponija pepela i šljake. 2009. godine novi peti BTO sistem na kopu "Drmno" pušten je u rad 26. maja. Radovi su izvedeni za 22 meseca. Puštanjem u rad novog sistema stvoreni su preduslovi za povećanje proizvodnih kapaciteta Kopa "Drmno" sa 6,5 na 9 miliona tona uglja godišnje. 2012. godine, nastavak razvojnih projekata u napredovanju kopa "Drmno", sustizanje dinamike odvodnjavanja, zatvaranje kopova "Klenovnik" i "Ćirikovac", istraživanje zapadnog dela kostolačkog basena uglja, kao i nastavak izgradnje postrojenja za transport pepela i šljake za elektranu A, kao i početak procesa zatvaranja odlagališta pepela i šljake. 2016. godine na Površinskom kopu "Drmno" iskopano je 150 miliona tona uglja od početka proizvodnje pre tri decenije. Jubilarna tona, na kopu u okviru EPS-ovog ogranka, "TE-KO Kostolac", iskopana je 14. avgusta u drugoj smeni. Za tri decenije od 1987. do 2017. godine iskopano je ukupno 157,339 miliona tona uglja i blizu 590 miliona kubika jalovine od početka otvaranja kopa.
Rude gvožđa uredi
Rude gvožđa su Hematit, Magnetit, siderit i Limonit. One služe za dobijanje sirovog gvožđa i čelika i osnova su razvoja metalurgije. U Srbiji se rude gvožđa nalaze na planinama Rudnik, Kopaonik, Belo Brdo (rudnik) i okolini Majdanpeka, Rudna Glava.[3]
Reference uredi
Literatura uredi
- Slobodan Vujić. Srpsko rudarstvo i geologija u drugoj povovini XX veka. Akademija inženjerskih nauka Srbije Matica srpska i Rudarski isntitut, Beograd. 2014. ISBN 978-86-87035-11-9.