Википедија

Roto-roman

Roto-roman je naziv za jeftina izdanja beletristike koja su na našim prostorima bila popularna u drugoj polovini 20. veka. Najčešće su obuhvatala dela trivijalne književnosti. Štampani su u velikim tiražima i bili namenjeni najširoj publici. Najčešće su smatrani štivom bez bilo kakve literarne ili druge vrednosti osim zabave.[1] Žanrovski, u ovoj formi najčešće se objavljuju „krimići” i „ljubići” i često su ilustrovani crtežima koji prate radnju. Među autorima ovih romana nalaze se i poznati pisci i novinari, koji ovu vrstu literature pišu pod pseudonimom.[2] U Americi su se ovakva izdanja pojavila krajem 19. veka i bila su poznata kao Palp časopis (engl. Pulp magazine).

Krimići i ljubići i danas su najpopularniji žanr „lake” literature. Primeri naslovnica američkih roto-romana (pulp magazine) iz 40-ih i 50-ih godina

Etimologija uredi

Naziv „Roto-roman” nastao je zato što su ovakvi romani, zbog jeftine i masovne produkcije, štampani na roto-mašinama i jeftinom roto-papiru, u velikom tiražu, poput dnevnih novina.[3]

Ni samim teoretičarima književnosti nije često jasno kako ispravno definisati i nazivati ovakvu literaturu. U zborniku tekstova Trivijalna književnost iz 1987. hrvatski književnik i istoričar književnosti Pavao Pavličić definiše ih kao „štivo koje se reprodukuje štamparskom tehnikom, masovno distribuira i prodaje (najčešće na specijalizovanim prodajnim mestima-kioscima), pripada nekome trivijalnom žanru (krimiću, ljubiću itd.) i insistira na svojoj umetničkoj prirodi i autorstvu, pa makar bio i izmišljen”. S druge strane, sami izdavači su uz ove romane vezali pojam „roto”, nazivajući tako i same edicije, pa se tako Vjesnikova edicija džepnih izdanja iz 60-ih godina zvala jednostavno Roto roman.[4][2]

Engleski izraz „Pulp magazine” nastao je na sličan način. Reč „Pulp” odnosno „pulpa” odnosi se na lignocelulozni vlaknasti materijal koji se dobija hemijskim ili mehaničkim razdvajanjem celuloznih vlakana iz drveta i od kog se pravi jeftina novinska hartija,[5] pogodna za štampanje velikih tiraža.

Istorija uredi

Preteča roto-romana su jeftine verske knjižice koje su se pojavile u SAD u 19. veku. Iako su bile zamišljene kao poučne priče koje upozoravaju na poguban uticaj poroka, neki kupci su bez sumnje čitali ove priče „o nevinim mladim devojkama zavedenim životom punim alkohola i prostitucije” više radi zabave nego zbog moralnog nadahnuća. Tako su ovi priručnici stvorili publiku koja je tražila svakovrsnu fikciju. U početku je ova potreba zadovoljavana pričama u nedeljnim novinama koje su se pojavile sredinom 19. veka, da bi sredinom 60-ih pojavili čitavi romani malog formata u mekom povezu, poznati kao „romani za groš” (engl. dime novel).

Ocem roto-romana smatra se Frenk Manzi (Frank A. Munsey), američki pisac i izdavač koji je 1882. pokrenuo nedeljni časopis za decu i tokom sledeće decenije modifikovao ga na više načina. U sadržaj je uneo svaku vrstu fikcije, prilagodio ga starijoj publici i prešao na jeftinu štampu na celuloznoj hartiji. Godine 1896. objavio je prvi palp časopis Argosy. Do 20-ih godina pojavila su se izdanja specijalizovana za određene žanrove. Na vrhuncu popularnosti, 30-ih godina 20. veka, činilo se da je postojao časopis za svačije interesovanje: horor, sport, gangstere, romansu, kauboje, Naučnu fantastiku... Pošto su zarade bile male, izdavači su stalno menjali svoju ponudu i pratili nove trendove. Kada bi naslov počeo da gubi čitaoce odmah bi ga odbacili i isprobali novi žanr.

Početkom 40-ih palp časopisi, odnosno roto-romani, suočili su se sa oštrom konkurencijom stripova. Ne samo da su junaci stripova bili blistaviji, već su se i brojni izdavači svoje roto-romane pretvorili u stripove kada se novi medij pokazao profitabilnim. Zatim je Drugi svetski rat doneo nestašicu papira. Uprkos tome, sve popularniji bio je novi format — džepna knjiga (engl. Pocket Book) u mekom povezu (engl. paperback), koji se pojavio neposredno pred rat. Džepna knjiga je nudila sadržaj roto-romana po istoj ceni i pogodnije veličine. Posle rata tržište džepnih knjiga u Americi je procvetalo i roto-romani su polako počeli da nestaju.[6]

Roto-roman na prostorima bivše SFRJ uredi

Upravo u vreme kada je roto-roman u Americi pao u zaborav, na prostorima bivše SFRJ došlo je do eksplozije popularnosti ovakvih izdanja. Posle 1950. godine došlo je do liberalizacija cena sirovina, što je dovelo do poskupljenja knjiga u ionako slabo razvijenoj mreži knjižara. Usku povezanost sa životnim standardom stanovništva potvrđuje i anketa o čitalačkim navikama sprovedena ranih šezdesetih godina ispred beogradskih fabrika, kada su radnici jedinstveno odgovorili da radije odvoje 100 dinara za roto-roman nego 1.000 ili 2.000 dinara za neko „ozbiljno” delo u knjižari. Drugi motivator ove pojave bili su sami izdavači. Naime, roto-romani bili su „zlatna koka” koja je pomagala da se održava skupa proizvodnja informativnih medija lišenih šunda. Da je publika rado kupovala ova izdanja, svedoči i statistika:

  • u Jugoslaviji je 1971. godine izlazila 71 serija roto-romana,
  • Ukupan tiraž ovih izdanja te godine iznosio je 90.467.000 primeraka,
  • to je značilo jedan roman na 375 stanovnika, dok istovremeno u SAD, kolevci roto-romana, jedan primerak dolazi na 1.171 stanovnika.

Žanrovski, na prostorima nekadašnje Jugoslavije u ovoj formi najčešće su objavljivani krimići, ljubići, vesterni, a nešto kasnije i romani o nindža ratnicima.[2]

Neke od najpopularnijih edicija roto-romana u nekadašnjoj Jugoslaviji bile su Laso, X-100, Ljubavni vikend roman, Roto roman, Život i druge. Među najvećim izdavačima roto-romana bili su zagrebački Vjesnik i novosadski Dnevnik.[7][8]

Konzumenti roto-romana uredi

Zagrebački Vjesnik, jedan od najvećih izdavača roto-romana, 70-ih godina sproveo pravo istraživanje tržišta svoje publike i utvrdio da čak 30,3% čitalaca njihove edicije roto-romana Laso ima nezavršenu ili samo završenu osnovnu školu, a 57,3 % nezavršenu ili završenu samo srednju školu, što je pružalo dodatne argumente zastupnicima teze da su roto romani „niži” oblik literature.[2] Slična situacija bila je i na američkom tržištu. Roto romani bili su privlačni prvenstveno srednjoj i obrazovanoj nižoj klasi, ali su privlačili strastvene čitaoce iz svih slojeva društva. Henri Stiger (engl. Henry Steeger), jedan od nekadašnjih izdavača roto-romana u Americi, u predgovoru za knjigu The Pulps Tonija Gudstona tvrdi da su se među pretplatnicima njegovih izdanja nalazili, između ostalih, Hari Truman i Al Kapone.[6] Prema nekim izvorima, redovan čitalac Luna, jednog od najpopularnijih junaka roto-romana u SFRJ, bio je i Josip Broz Tito.[9]

Autori roto-romana uredi

Autori roto-romana uglavnom su pisali pod pseudonimom. U nekadašnjoj SFRJ pisci su se redovito skrivali iza američkih i engleskih imena. Razlozi za to bili su višestruki. Često su autori bili ozbiljni pisci i novinari koji su se stideli zbog pisanja trivijalnosti za novac, ali su pseudonime tražili i sami izdavači koji su verovali da će strano ime doneti više čitalaca, odnosno kupaca.

  • Čuveni hrvatski pisac i novinar Nenad Briksi koristio je tako za svoj serijal humoristično-kriminalističkih romana o nespretnom novinaru ime samog glavnog junaka — Timoti Tačer.
  • Najbolji primer kombinacije dobrog pseudonima i uzbudljivog sadržaja postao je serijal romana o Lunu, hrabrom borcu protiv zločina. Zvanično je autor bio Frederik Ešton,[9] a zaista ga je pisao novosadski novinar i pisac Mitar Milošević. Popularnost je Luna dovela i na sud. Naime, sumnjalo se da je psihopata Metod Trobec za svoja zlodela inspiraciju našao upravo u liku jednog negativca iz Lunovih avantura, ali je zločinac na suđenju izjavio „Za čitanje kriminalističkih romana jednostavno nisam imao vremena”, pa je ova sumnja odbačena. Koliko su pisci roto-romana brižljivo skrivali svoj identitet svedoči i podatak da je pisac Momčilo Milankov u jednoj svojoj kritici napisao da je za loš Lunov jezik kriv prevodilac.
  • Osamdesetih godina izuzetno popularan lik je bio i američki nindža ratnik Lesli Eldridž. Njegove avanture potpisivao je pisac Derek Finegan, pseudonim iza kog se navodno skrivao Brana Nikolić, urednik niza stripova Dečijih novina.
  • Ljubavni romani iz Vjesnikove edicije Život 1971. godine bili su prodati u 3.772.456 primeraka. Više od 1500 ljubavnih priča koje su izlazile u ovoj ediciji napisala je sama urednica ove edicije Ana Župan, pod pseudonimom Ana Žube.[7]
  • U bibliografiji Miroslava Antića tinejdžerski ljubavni roman „Stepenice straha“, objavljen 70-ih godina kao roto-roman u ediciji Ljubavni vikend roman, a 2021. kao tinejdžerski roman.[8]
  • Jedan od prvih pisaca roto-romana u Srbiji bio je i Žika Todorović, čuveni Žika Strip, koji ih je pisao i sam izdavao još krajem 60-ih. Kako je bio prvenstveno autor stripova, on je svoje krimi romane i stripovao.[10]

Društveni uticaj uredi

Kao proizvod palp časopis ili roto-roman pokazao se kratkotrajnom formom. Od hiljada različitih naslova i likova većina je zaboravljena i za njih se interesuju samo kolekcionari i istoričari. Ipak njihov uticaj, posebno u Americi, ostao je značajan do danas. Upravo su oni oblikovali svaki žanr popularne fikcije i prepoznaju se u svakom superheroju na filmu, televiziji i zabavnoj literaturi, postavši izvor američke mitologije.[6]

Reference uredi

  1. ^ „Roto roman”. Vukajlija. Pristupljeno 6. 7. 2023. 
  2. ^ a b v g Benić, Kristian (31. 8. 2021). „Šund literatura”. XXZMagazin - regionalni portal. Arhivirano iz originala 18. 05. 2022. g. Pristupljeno 5. 7. 2023. 
  3. ^ „rȍto-ròmān”. Hrvatski jezički portal. Pristupljeno 5. 7. 2023. 
  4. ^ „ROTO roman”. Moj Strip. 27. 8. 2021. Pristupljeno 7. 7. 2023. 
  5. ^ „The Pulp Magazines Project”. The Pulp Magazines Project. Pristupljeno 7. 7. 2023. 
  6. ^ a b v „Pulp Magazines”. Encyclopedia.com. Pristupljeno 7. 7. 2023. 
  7. ^ a b Benić, Kristian (7. 4. 2012). „Šund literatura”. tportal.hr. Pristupljeno 10. 7. 2023. 
  8. ^ a b „Roto-ljubić Miroslava Antića: Raritet za vikend”. Laguna. Pristupljeno 10. 7. 2023. 
  9. ^ a b Karan, Ivona (2. 4. 2021). „Lun, kralj ponoći bio je najčitaniji jugoslovenski roman koji je pisao Novosađanin”. NSUživo. Pristupljeno 10. 7. 2023. 
  10. ^ Zupan, Zdravko (2017). „Predgovor : Od Žike Stripa do Žaka Sebastijana”. Spavači. Beograd: Rende. str. 9. ISBN 978-86-6173-061-0. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Roto-roman na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Рото-роман&oldid=27439083”