Ruteni
Pojam Ruteni (lat. Rutheni, nem. Ruthenen) je višeznačni etnonim, koji je tokom starije (srednjovekovne i rane novovekovne) istorije upotrebljavan u pojedinim (prvenstveno neslovenskim) jezicima kao opšti egzonimski (strani) naziv za sve Istočne Slovene.[1][2] Pošto je bio stranog porekla, pojam se nije odomaćio u narodnom govoru, niti je ikada prihvaćen kao narodni naziv od strane bilo koje slovenske grupe, tako da tokom celokupne istorije nije postojao ni jedan slovenski narod čiji bi pripadnici sami sebe na sopstvenom jeziku nazivali Rutenima.[3][4]
Pošto je ostao ograničen na upotrebu u stranim (neslovenskim) jezicima, pojam je počevši od 16. veka postepeno sužavan, prvenstveno na one Istočne Slovene koji su bili nastanjeni na prostorima današnjih država Belorusije i Ukrajine. Nakon 18. veka, pojam je dodatno sužen na tadašnje Maloruse (potonje Ukrajince i Rusine). U zemljama nekadašnje Austrougarske monarhije (1867—1918), pojam je označavao prvenstveno Maloruse (današnje Ukrajince i Rusine).[3][4]
Istorija uredi
Počevši od antičkih vremena, u latinskom jeziku je postojao pojam Ruteni (lat. Rutheni), koji se odnosio na drevne Rutene, keltsko pleme u staroj Galiji. Iako taj keltski narod nije imao nikakve veze sa Slovenima, pojedini srednjoevropski i zapadnoevropski hroničari koji su stvarali na latinskom jeziku, počeli su tokom srednjeg veka da upotrebljavaju isti pojam za označavanje Istočnih Slovena. Takvo pozajmljivanje antičkih imena i njihovo prenošenje na druge narode predstavljalo je čestu pojavu u srednjovekovnoj istoriografiji, čime je postavljena osnova za kasniji nastanak brojnih nenaučnih teorija o antičkom poreklu raznih naroda.[2]
Tokom kasnijih vremena, u periodu od kraja 18. do početka 20. veka, bilo je nekoliko pokušaja da se upravo uz pozivanje na naziv Ruteni iskonstruiše navodna veza između Istočnih Slovena i starih Kelta u antičkoj Galiji,[5][6] ali takve teorije nikada nisu stekle uporište u nauci, niti su prihvaćene u slovenskoj javnosti.[7][8]
Upotreba rutenskih odrednica je dobila posebnu političku dimenziju već krajem 18. veka, nakon zaposedanja Galicije (1772), kada su habzburške državne vlasti u saradnji sa unijatskim krugovima počele da potenciraju upotrebu pojma Ruteni, čime se želela izbeći upotreba endonimskih (izvornih) naziva, izvedenih iz starog ruskog imena (Rusini, Malorusi, Belorusi). Iako je među istočnoslovenskim stanovništvom u tadašnjoj austrijskoj Galiciji i pojedinim ugarskim županijama upotrebljavan izvorni etnonim Rusini, odnosno Rušnjaci, državne vlasti Austrijskog carstva i potonje Austrougarske monarhije su to stanovništvo uporno nazivale Rutenima,[9] ne želeći da priznaju njihovo izvorno ime. Uprkos tome, veštački pojam Ruteni nije stekao popularnost u narodu, ali je preko austro-nemačke literature i propagande ušao u razne strane jezike. Veliku ulogu u promovisanju veštačkog pojma Ruteni među Istočnim Slovenima imala je i Katolička crkva, preko svojih unijatskih ogranaka.[10][11]
Pokušaji da se pojam Ruteni putem raznih administrativnih mera i propagandnih publikacija uvede među istočnoslovensko stanovništvo u habzburškim zemljama nisu urodili plodom, pošto taj strani termin nije bio prihvaćen u narodnom govoru. Pomenuti egzonim nije bio potreban narodu, koji je imao svoje izvorno ime, oličeno u pojmu Rusini, odnosno Rušnjaci. U cilju očuvanja izvornog imena, narodni prvaci u nekoliko navrata protestvovali protiv nametanja veštačkog rutenskog naziva.[12] Nasuprot tome, upotreba rutenske terminologije se tokom 19. veka odomaćila u stranoj (neslovenskoj) literaturi, prvenstveno pod uticajem zvanične austrougarske i katoličke terminologije, koja je dodatno uobličena početkom 20. veka.[13][14]
Tokom novije istorije, pojam Ruteni je bio predmet raznih manipulacija i zloupotreba, prvenstveno u antislovenskoj, odnosno antiruskoj i antirusinskoj literaturi, što je došlo do posebnog izražaja i u savremenim nastojanjima da se taj veštački pojam održi u životu, sa ciljem daljeg potiskivanja izvornih naziva, izvedenih iz starog ruskog imena (Rusini, Malorusi, Belorusi). Pojam je takođe bio zloupotrebljavan i od strane ukrajinskih fašista kao sastavni deo njihove politike negiranja narodne posebnosti Rusina, koje ukrajinski neofašisti i danas smatraju „karpatskim Ukrajincima”. Slične pojave su prisutne i u publicistici na engleskom jeziku, gde se pomenuti pojam (engl. Ruthenians) često upotrebljava u funkciji izbegavanja upotrebe ispravnog naziva za Rusine (engl. Rusyns), što predstavlja poseban terminološki izazov za istraživače u oblasti društvenih i istorijskih nauka.[15][16]
Osvrnuvši se upravo na pomenute terminološke probleme, rusinski pisac Ivan Slivka (1899—1986), koji je ujedno bio i grkokatolički sveštenik među Rusinima u SAD, ukazao je u raznim radovima na značaj očuvanja rusinskog narodnog imena, upozorivši svoje sunarodnike na opasnost od prihvatanja egzonimskog (stranog) naziva Ruteni.[17][18] Isti stav je usvojio i najpoznatiji rusinski istoričar i bivši predsednik Svetskog kongresa Rusina, prof. dr Pavel R. Magoči, koji je izričito ukazao na neprikladnost upotrebe rutenskih odrednica za označavanje Rusina u međunarodnoj terminologiji.[19]
Ruteni u navodnom Odoakarovom natpisu uredi
Jedan od najpoznatijih slučajeva nenaučne upotrebe istorijskih izvora u oblasti proučavanja rutenske terminologije proistekao je iz pokušaja pojedinih autora (uglavnom amatera i publicista) da dokažu navodno rutensko poreklo kralja Odoakara (476—493), prvog vladara poznoantičke Italije iz vremena nakon propasti Zapadnog rimskog carstva.
Pomenuta teorija se zasniva na veoma specifičnom izvoru, a reč je o memorijalnoj ploči iz 1521. godine, koja je postavljena u Kapeli Svetog Maksima u austrijskom gradu Salcburgu. Na toj veoma poznoj ploči, nalazi se latinski natpis u kome je Odoakar pomenut kao „kralj Rutena” (lat. Rex Rhvtenorvm), a isti natpis sadrži i kazivanje o upadu raznih varvarskih naroda u Norik tokom 477. godine. Zbog svog veoma poznog nastanka (1521) i raznih anahronizama, sadržaj pomenutog natpisa se u nauci smatra legendarnim, odnosno fiktivnim, a postanak samog natpisa i njegovog sadržaja je do detalja proučen na osnovu dokumentacije iz salcburških arhiva.[20][21]
Uprkos tome, pojedini autori (uglavnom amateri i publicisti) su upravo na osnovu pomenutog natpisa pokušali da dokažu da je kralj Odoakar bio Ruten, na šta se nadovezao i niz pretpostavki o navodnoj vezi između antičkih (keltskih) Rutena u staroj Galiji i potonjih Istočnih Slovena u karpatskim oblastima, a neki autori su otišli i korak dalje, tvrdeći da salcburški natpis ima navodnu antičku starinu, pošto (prema njihovom uverenju) potiče iz davne 477. godine.[22][23]
Osvrnuvši se na takve i slične tvrdnje, najpoznatiji rusinski istoričar Pavel R. Magoči (bivši predsednik Svetskog kongresa Rusina) je naglasio da pomenute teorije predstavljaju „inventivne priče” raznih „kreativnih” autora.[24]
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Krajcar 1963, str. 79-94.
- ^ a b Waldman & Mason 2006, str. 681.
- ^ a b Mыlьnikov 1996.
- ^ a b Šanta 2002.
- ^ Šeluhin 1929.
- ^ Slavomir Oleяr: Ruteni (Rutheni, Ruteni): Ґali či Slavяnє?
- ^ Magocsi 2010, str. 58-59.
- ^ Magocsi 2015, str. 50.
- ^ Ramač 2012, str. 169-183.
- ^ Himka 2019, str. 5-8, 135-138.
- ^ Moser 2018, str. 87-104.
- ^ Rusinko 2003, str. 221.
- ^ Shipman 1912a, str. 276-277.
- ^ Shipman 1912b, str. 277-279.
- ^ Himka 1999, str. 8-9.
- ^ Magocsi 2015, str. 2-5.
- ^ Slivka 1973.
- ^ Slivka 1989.
- ^ Magocsi 2011, str. 177.
- ^ Friedhof und Katakomben im Stift St. Peter
- ^ Rыbalka 2020, str. 281-307.
- ^ Šeluhin 1929, str. 20-27.
- ^ Slavomir Oleяr: Co skrivaю katakombi u Salcburґu
- ^ Magocsi 2015, str. 50-51.
Literatura uredi
- Vakar, Nicholas P. (1949). „The Name White Russia”. The American Slavic and East European Review. 8 (3): 201—213.
- Isaevič, Яroslav D. (1969). „O proishoždenii nazvaniй Červen, Červenskie goroda, Červonnaя Rusь”. Dokladы i soobщeniя Lьvovskogo otdela Geografičeskogo obщestva USSR za 1966 god: 135—138.
- Juchnowski, Jerzy; Sielezin, Jan R.; Maj, Ewa (2018). The Image of «White» and «Red» Russia in the Polish Political Thought of the 19th and 20th Century. Berlin: Peter Lang.
- Krajcar, Jan (1963). „A Report on the Ruthenians and their Errors, prepared for the Fifth Lateran Council”. Orientalia christiana periodica. 29: 79—94.
- Litwin, Henryk (1987). „Catholicization among the Ruthenian Nobility and Assimilation Processes in the Ukraine during the Years 1569-1648” (PDF). Acta Poloniae Historica. 55: 57—83.
- Magocsi, Paul R. (2010) [1996]. A History of Ukraine: The Land and Its Peoples (2. rev. izd.). Toronto: University of Toronto Press.
- Magocsi, Paul R. (2011). „The Fourth Rus': A New Reality in a New Europe” (PDF). Journal of Ukrainian Studies. 35-36 (2010-2011): 167—177.
- Magocsi, Paul R. (2015). With Their Backs to the Mountains: A History of Carpathian Rus’ and Carpatho-Rusyns. Budapest-New York: Central European University Press.
- Moser, Michael A. (2018). „The Fate of the Ruthenian or Little Russian (Ukrainian) Language in Austrian Galicia (1772-1867)”. Harvard Ukrainian Studies. 35 (2017-2018): 87—104.
- Mыlьnikov, Aleksandr S. (1996). Kartina slavяnskogo mira: Vzglяd iz Vostočnoй Evropы: Эtnogenetičeskie legendы, dogadki, protogipotezы XVI-načala XVIII veka. Sankt-Peterburg: Peterburgskoe Vostokovedenie.
- Ramač, Яnko (2012). „Nacionalni i reliґiйni nazvi Rusnacoh u Юžneй Ugorskeй u HVІІІ i peršeй polovki HІH viku”. Veličina malih jezičkih, književnih, kulturnih i istorijskih tradicija: Zbornik radova. Novi Sad: Filozofski fakultet. str. 169—183.
- Rыbalka, Andreй A. (2020). „Snы abbata Kiliana”. Novogardia: Meždunarodnый žurnal po istorii i istoričeskoй geografii Srednevekovoй Rusi. 5 (1): 281—307.
- Rusinko, Elaine (2003). Straddling Borders: Literature and Identity in Subcarpathian Rus'. Toronto: University of Toronto Press.
- Slivka, John (1973). Correct nomenclature: Greek rite or Byzantine rite: Rusin or Ruthenian: Rusin or Slovak?. Brooklyn, N.Y.
- Slivka, John (1989) [1977]. Who are we? Nationality: Rusin, Russian, Ruthenian, Slovak? Ecclesiastical name: Greek Rite Catholic, Byzantine Rite Catholic? (2. izd.). Brooklyn, N.Y.
- Solovьev, Aleksandr V. (1947). „Velikaя, Malaя i Belaя Rusь” (PDF). Voprosы istorii. 7: 24—38. Arhivirano iz originala (PDF) 30. 08. 2021. g. Pristupljeno 24. 05. 2021.
- Soloviev, Alexandre V. (1959). „Weiß-, Schwarz- und Rotreußen: Versuch einer historisch-politischen Analyse”. Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. 7: 1—33.
- Shipman, Andrew J. (1912a). „Ruthenian Rite”. The Catholic Encyclopedia. 13. New York: Robert Appleton Company. str. 276—277.
- Shipman, Andrew J. (1912b). „Ruthenians”. The Catholic Encyclopedia. 13. New York: Robert Appleton Company. str. 277—279.
- Himka, John-Paul (1999). Religion and Nationality in Western Ukraine: The Greek Catholic Church and the Ruthenian National Movement in Galicia, 1870-1900. Montreal & Kingston: McGill-Queen's University Press.
- Šanta, Vladimir (2002). Enigma Rusini-Rusnaci-Ruteni: Dožica, rozdumovanя i prešvečenя o etnїčnim identitetu юgoslavaяnskih Rusnacoh. Novi Sad: Feljton.
- Waldman, Carl; Mason, Catherine (2006). Encyclopedia of European Peoples. New York: Infobase Publishing.
- Šeluhin, Sergій (1929). Zvіdkіlя pohoditь Rusь: Teorія kelьtsьkogo pohodžennя Kiїvsьkoї Rusі z Francії (PDF). Praga.
