Википедија

San Francisko

San Francisko (engl. San Francisco), zvanično grad i okrug San Francisko (engl. City and County of San Francisco), finansijski, kulturni i transportni je centar severne Kalifornije i jedino je naselje u Kaliforniji koje je istovremeno grad i okrug.[2] San Francisko obuhvata površinu od 121 km² na severnom kraju istoimenog poluostrva.[3] Gustina nasenjenosti je 7.022 osoba po km² što ga čini najgušće naseljenim većim gradom (sa brojem stanovnika koji prelazi 200.000) u saveznoj državi, te drugim najgušće naseljenim gradu u celoj državi odmah nakon Njujorka.[4] San Francisko je 4. grad po broju stanovnika u Kaliforniji, odmah nakon Los Anđelesa, San Dijega i San Hozea te je 14. u celoj državi sa procenjenim brojem od 852.469 stanovnika, prema podacima iz 2014. godine.[5] Gradsko i okolno područje su poznati kao Zalivska oblast San Franciska i kao deo kombinovne statističke površine gradova San Hoze, San Francisko i Ouklanda, zajedno broje procenjenih 8,6 miliona stanovnika.

San Francisko
San Francisco
San Francisko
Zastava
Zastava
Grb
Grb
Administrativni podaci
Država Sjedinjene Američke Države
Federalna jedinica Kalifornija
OkrugSan Francisko
Osnovan29. jun 1776.
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2020.873.965 [1]
 — gustina1.454,91 st./km2
Aglomeracija (2020.)4.623.264
Geografske karakteristike
Koordinate37° 46′ 00″ S; 122° 26′ 00″ Z / 37.766667° S; 122.433333° Z / 37.766667; -122.433333
Vremenska zonaUTC-8, leti UTC-7
Površina600,7 km2
San Francisko na karti SAD
San Francisko
San Francisko
San Francisko na karti SAD
Ostali podaci
GradonačelnikLondon Brid
Pozivni broj415
FIPS kod06-67000
Veb-sajt
www.sfgov.org

San Francisko (španski naziv za Svetog Franju) osnovan je 29. juna 1776. godine kad su španski kolonisti sagradili tvrđavu na Golden Gejtu i imenovali je po Franji Asiškom.[6] Nakon pronalaska rezervi zlata 1848. godine, te srebra 1859. godine, dožiljava period ubrzanog širenja i postaje najveći grad na zapadnoj obali tog vremena. Grad je 1856. godine ujedno postao i okrug zbog rasta stanovništva.[7] Nakon što je u potpunosti bio uništen u zemljotresu i požaru 1906. godine,[8] veoma brzo je obnovljen, te je 9 godina kasnije već bio domaćin Međunarodne izložbe „Panama Pacifik”. Tokom Drugog svetskog rata je služio kao luka za ukrcavanje vojnika i ostalih službenika koju su upućivani na pacifičko ratište.[9] Grad je utemenjen kao centar liberalnog aktivizma SAD nizom događaja, poput povratka vojnih lica, masovne imigracije, rasta hipijevske protivkulture, seksualne revolucije i porasta broja mirovnih pokreta zbog američke umešanosti u Vijetnamski rat, kao i zbog ostalih dešavanja koja su dovela do „Leta ljubavi” i pokreta za prava LGBT osoba.

San Francisko je popularno turističko odredište,[10] poznato po svežim letima, magli, strmim brežuljcima, mešavini arhitektonskih stilova i popularnim atrakcijama poput mosta „Golden gejt”, žičara, ostrva Alaktraza i Kineske četvrti. Takođe je i sedište sledećih tehnoloških kompanija: Gep, Jelp, Pinterest, Tviter, Uber, Mozila, Kregzlist i mnogih drugih.

Istorija uredi

  Špansko carstvo (1776—1821)

  Prvo meksičko carstvo (1821—1823)

  Meksiko (1823—1848)

  Republika Kalifornija (1846)

  SAD (1848—danas)

 
Misija Sv. Franje Asiškog (misija Dolores)

Na osnovu arheoloških tragova utvrđeno je da su ljudi područje današnjeg San Franciska nastanili oko 3000. godine p. n. e.[11] Grupa Jelamu naroda Ohlone nastanjivala je nekoliko manjih sela u vreme dolaska španskih kolonista. Gaspar de Portola je predvodio ekspediciju koja je 2. novembra 1769. došla u ovo područje.[12] Španci su 28. marta 1776. podigli vojnu bazu Presidio, da bi nešto kasnije Huan Batista de Anza osnovao misiju Sv. Franje Asiškog (poznatu pod imenom Dolores).[6]

Nakon sticanja nezavisnosti od Španije 1821. godine, područje je postalo deo Meksika. Pod meksičkom vladavinom sistem misija postepeno je ukinut i zemljišta su privatizovana. Englez Vilijam A. Ričardson je 1835. formirao prvo nezavisno imanje[13] blizu sidrišta na današnjem području trga Portsmut. Zajedno s alkaldeom Fransiskom de Harom osmislio je ulični plan za prošireno naselje i grad pod imenom Jerba Buena, što je počelo da privlači američke doseljenike. Komodor Džon D. Slout pripojio je Kaliforniju Sjedinjenim Državama 7. jula 1846, tokom Američko-meksički rat a kapetan Džon B. Montgomeri je Jerba Buenu pripojio SAD. Jerba Buena preimenovana je u San Francisko 30. januara naredne godine, te je na kraju rata Meksiko službeno ustupio teritoriju SAD. Uprkos svom privlačnom položaju, kao luka i pomorska baza, San Francisko je i dalje bio slabo nastanjeno mesto.[14]

 
Fransis Samjuel Marajat, Vrh San Franciska u Kaliforniji, gleda na zaliv, M. i N. Hanhart, hromolitografija (1849)
 
Luka San Franciska 1851.

Kalifornijska zlatna groznica sa sobom je dovela mnoštvo tragača za blagom. Tragači za zlatom, zajedno sa svojim hlebom od kiselog testa,[15] gomilali su se u San Francisku na račun grada Benicije,[16] podigavši broj stanovnika sa 1.000 na 25.000 do decembra 1849.[17] Želja za nezamislivim bogatstvom bila je toliko velika da su posade odmah pri iskrcavanju napuštale brodove i jurile prema zlatnim poljima, ostavivši gomilu jarbola u luci San Franciska.[18] Kalifornija je vrlo brzo postala savezna država SAD te je vojska sagradila Fort Pojnt blizu moreuza Golden Gejt i tvrđavu na ostrvu Alkatraz, kako bi osigurala zaliv San Franciska. Otkriće srebra, uključujući Komstokove žile srebra 1859. godine, takođe je znatno doprinelo porastu broja stanovništva.[19] Pošto su gomile ljudi dolazile kako bi se obogatile, nepoštovanje zakona bilo je često i deo grada Barbari Koust postao je poznat kao utočište kriminalaca i središte prostitucije i kockanja.[20]

Preduzetnici su hteli da iskoriste bogatstvo stečeno tokom Zlatne groznice. Prvi uspesi ostvareni su u bankarstvu osnivanjem kompanija Vels Fargo 1852. i Kalifornijske banke 1864. godine. Razvoj luke San Franciska i omogućavanje pristupa železničkom sistemu u istočnom delu SAD 1869. preko nove Pacifičke železnice (grad je nerado pružio pomoć za izgradnju ove železnice[21]) omogućili su Zalivskoj oblasti San Franciska da postane centar trgovine. Levi Štraus započeo je posao s tekstilnom robom, a Domingo Đirardeli počeo je proizvodnju čokolade, kako bi udovoljili potrebama novih stanovnika. Imigracija je doprinela višejezičnosti grada, a kineski radnici su na železnici napravili Kinesku četvrt. Već 1870. Azijci su sačinjavali 8% stanovništva.[22] Do 1890. broj stanovnika San Franciska popeo se na 300.000 pa je tako postao osmi grad po veličini u SAD. San Francisko je već oko 1901. bio veliki grad poznat po svom kitnjastom stilu, skupim hotelima, razmetljivim vilama na Nob Hilu i uspešnoj umetničkoj sceni.[23] Prva severnoamerička epidemija kuge pogodila je San Francisko 1900. i trajala je sve do 1904.[24]

Veliki zemljotres pogodio je San Francisko i severnu Kaliforniju 18. aprila 1906. u 5.12. Kako su se zgrade rušile, oštećeni gasovodni sistem izazvao je požar, koji se brzo proširio gradom i goreo van kontrole nekoliko dana. Budući da vodovodna mreža nije bila u funkciji, artiljerijski korpus Presidio, pokušao je da suzbije požar koristeći dinamit da bi srušio blokove zgrada i time napravio protivpožarne pregradne zidove.[25] Više od tri četvrtine grada ležalo je u ruševinama, uključujući skoro celi centar grada.[26] Tadašnji izveštaji prijavili su da je 498 ljudi izgubilo živote, dok savremene procene dižu ovaj broj na nekoliko hiljada.[27] Više od 400.000 stanovnika ostalo je bez domova.[28] Izbeglice su se privremeno naselile u kamp naselja u parku Golden Gejt u Presidiju, na plažama i drugim mestima. Mnoštvo stanovnika trajno se preselilo u Ist Bej.

 
„Nikada u istoriji ovakav moderan i carski grad nije uništen. Nema više San Franciska.” – Džek London nakon zemljotresa i požara u San Francisku 1906.[29]
 
Palata lepe umetnosti na Međunarodnoj izložbi „Panama-Pacifik” 1915.

Obnova je bila brza i izvođena je u velikim razmerima. Odbivši predlog za potpunu rekonstrukciju ulične mreže (onakva kakva je bila), građani San Franciska fokusirali su se na brzinu.[30] Đijaninijeva Banka Italije, koja će kasnije postati Banka Amerike, davala je kredite velikom broju ljudi koji nisu imali sredstava za život. Uticajna asocijacija za planiranje i urbanističko istraživanje (još se nazivala SPUR) osnovana je 1910. godine kako bi se bavila kvalitetom udomljavanja nakon zemljotresa.[31] Zemljotres je ubrzao razvoj zapadnih naselja koja su preživela požar, uključujući Pasifik Hajts, gde je većina bogataša ponovo izgradila svoje kuće.[32] Uništene vile u Nob Hilu postale su hoteli. Gradska većnica ponovo je izgrađena u stilu secesije i grad je proslavio svoj preporod na Međunarodnoj izložbi „Panama-Pasifik” 1915.[33] Tokom ovog perioda, izgrađen je veći deo gradske infrastrukture. U septembru 1912. gradonačelnik Džejms Rolf angažovao je građevinskog inženjera Majkla O’Šonesija kao glavnog inženjera za grad kako bi nadgledao izgradnju rezervoara Tvin Piks, tunelâ Stokton Strit i Tvinpiks, opštinske železnice San Franciska, pomoćnog vodovoda i nove kanalizacije. O’Šonesi je od 1915. do 1927. omogućio izgradnju tramvajskog sistema San Franciska, čije su vozne linije J, K, L, M i N aktivne i danas. Najveći uticaj na San Francisko imali su O’Šonesijeva brana, rezervoar Heč Heči i akvadakt Heč Heči.[34] Obilno vodosnabdevanje omogućilo je San Francisku da se razvije u grad koji je danas.

 
Most San Francisko–Oukland u izgradnji 1935. Izgradnja je trajala 40 meseci.

San Francisko je u narednih nekoliko godina učvrstio svoj položaj kao glavni finansijski grad; kad je 1929. došlo do kraha berze, nijedna banka iz San Franciska nije propala.[35] Čak naprotiv, Velika depresija bio je period u kojem je San Francisko poduzeo dva velika građevinska projekta. Istovremeno su izgrađeni mostovi San Francisko–Oukland i „Golden Gejt”. Prvi je završen 1936, a drugi 1937. godine. Raniji vojni zatvor Alkatraz je postao lokacija saveznog zatvora maksimalne sigurnosti, u koji su bili smešteni poznati zatvorenici, poput Al Kaponea i Roberta Frenklina Strauda (koji je nosio nadimak Alkatraški ptičar). San Francisko je kasnije proslavio svoju novostečenu slavu Međunarodnom izložbom „Golden Gejt” 1939, te je 1940. godine Ostrvo Trežr napravljeno usred zaliva kako bi se na njemu održala ova izložba.

 
USS San Francisko ispod mosta Golden Gejt 1942. tokom Drugog svetskog rata

Mornaričko brodogradilište Hanters Point postalo je središte aktivnosti, a Fort Mejson glavna luka za ukrcavanje vojnika koji su se upućivali na Pacifički front tokom Drugog svetskog rata.[36] Iznenadna potreba za radnicima privukla je mnogo ljudi u ovo područje, pogotovo Afroamerikance s juga SAD. Mnogi vojnici (koji su se vratili sa službe u inostranstvu) i civili koji su prvobitno došli samo da rade, odlučili su ostati u gradu nakon završetka rata. U gradu je takođe potpisana Povelja Ujedinjenih nacija, kojom su formirane Ujedinjene nacije 1945. godine, a sporazumom u San Francisku 1951. godine, službeno je završen rat s Japanom.

Projekti urbanističkog planiranja sredinom 1950-ih i 1960-ih označili su rušenje i ponovnu gradnju četvrti na zapadnoj strani grada, kao i novih auto-puteva, od kojih je samo delić izgrađen pre nego što je gradska opozicija zaustavila izgradnju.[37] Utovar i istovar tereta se premestio u veću luku u Ouklandu nakon što je prekomerno korišćenja kontejnera učinilo pristaništa zastarelim.[38] Grad je počeo gubiti industrijske poslove i prebacio je ekonomski fokus na turizam kao najvažniji deo gradske ekonomije.[39] Predgrađa su rasla vrlo brzo, tako da je San Francisko prošao kroz veliku demografsku promenu, jer je jedan broj belaca napustio grad, a zamenili su ih doseljenici iz Azije i Južne Amerike.[40][41] Od 1950. do 1980. grad je izgubio preko 10% stanovništva.

San Francisko je tokom ovog perioda postao magnet za američku protivkulturu. Pisci bitničke generacije podstakli su renesansu San Franciska i 1950-ih središte postavili u četvrti Nort Bič.[42] Hipici su, 1960-ih, pohrlili u Hej-Ašburi, s najvećim brojem tokom Leta ljubavi 1967. godine[43] U „Zebra ubistvima” 1974. stradalo je najmanje 16 ljudi.[44] Grad je, 1970-ih, postao centar za pokrete za prava LGBT osoba te se Kastro pojavio kao urbano LGBT selo; Harvi Milk izabran je u Opštinsko veće, ali je 1978. izvršen atentat na njega i gradonačelnika, Džordža Moskonija.[45]

Banka Amerike završila je izgradnju svoje sedišne zgrade zgrade 1969, a Piramida Transamerika završena je 1972,[46] što je pokrenulo talas „menhetnizacije”, koji je trajao do kraja 1980-ih – period izgradnje nebodera u centru grada.[47] 1980-e bile su period u kojem se dramatično povećao broj beskućnika; taj problem i danas je prisutan u gradu uprkos nekolicini pokušaja da se reši.[48] Zemljotres u Loma Prieti 1989. prouzrokovao je uništenje i ljudske žrtve širom Zalivske oblasti. U San Francisku je oštetio građevine u distriktu Marina i Saut ov Marketu i ubrzao uništenje već oštećenog auto-puta Embarkadero i većeg dela Centralnog auto-puta, dozvoljavajući gradu da ponovo izgradi Embarkadero kao istorijsku lučku četvrt u centru grada i revitalizuje četvrt Hejs Veli.

U poslednjih 20 godina desila su se dva uspona prouzrokovana internetskom industrijom. Prvi je bio krajem 1990-ih ( „dot kom uspon”), tokom kojeg su novonastale nezavisne kompanije oživile ekonomiju San Franciska. Veliki broj preduzetnika i programera preselio se u grad, a sledili su ih marketinški, dizajnerski i prodajni stručnjaci, menjajući društveni pejzaž budući da su prethodne siromašne četvrti postale sve džentrifikovanije.[49] Potražnja za novim domovima i radnim prostorom pokrenula je drugi uspon izgradnje nebodera i sličnih građevina, ovog puta u četvrti Saut ov Market.[50] Broj stanovnika je zaključno sa 2000. godinom premašio prethodni rekord iz 1950. Kad je ovaj ekonomski balon pukao 2001, mnoge kompanije su zatvorene te su otpustile svoje zaposlenike. Uprkos ovome, visoka tehnologija i preduzetništvo i dalje su jedni od stubova ekonomije San Franciska. Sredinom prve decenije 21. veka počeo je uspon društvenih medija, tako da je San Francisko postao popularna lokacija za tehnološke kancelarije i popularno mesto za življenje za ljude koji su bili zaposleni u kompanijama Silicijumske doline, kao što je Gugl.[51]

Geografija uredi

 
Poluostrvo San Francisko

San Francisko se nalazi na zapadnoj obali SAD, na severnom kraju istoimenog poluostrva i dobro je povezan s Tihim okeanom i zalivom San Franciska. Nekoliko slikovitih ostrva, poput Alkatraza, Trežra i Jerba Buene, kao i malih delova Alamide, Red Roka i Ostrva anđela, deo su grada. Deo grada su i nenastanjena ostrva Faralon, 43 km od obale. Kopneno područje grada stvara kvadrat dimenzija 11 x 11 km iako celo područje, uključujući vodene površine, ima površinu od skoro 600 km².

 
Automobili putuju ulicom Lombard kako bi se spustili niz Rašn Hil.

Unutar granica grada postoji više od 50 brda.[52] Neke četvrti dobile su naziv po brdu na kojem se nalaze, poput Nob Hila, Potrero Hila i Rašn Hila. Blizu geografskog centra grada nalaze se manje naseljena brda. Tvin Piks, par brda koja formiraju jednu od najviših tačaka grada, predstavljaju dobro mesto za pogled na grad. Najviše brdo San Franciska, Maunt Dejvidson, visoko je 283 m i na njemu stoji krst visine 31 m sagrađen 1934.[53] Nad ovim područjem dominira Sutro, veliki crveno-beli radijski i TV-toranj.

Obližnji rasedi San Andreas i Hejvard odgovorni su za većinu zemljotresa iako nijedan fizički ne prolazi kroz grad. Rased San Andreas prouzrokovao je zemljotrese 1906. i 1989. Manji zemljotresi dešavaju se redovno. Pretnja od većih zemljotresa igra veliku ulogu u razvoju gradske infrastrukture. Izgrađen je rezervni vodovodni sistem, a grad je nekoliko puta menjao svoje kodekse za gradnju, zahtevajući modernizaciju starijih zgrada i više inženjerske standarde za novoizgrađene objekte.[54] Uprkos ovome, i dalje postoje hiljade manjih zgrada podložnih šteti u slučaju zemljotresa.[55] USGS počeo je izdavati prognozu za zemljotrese za Kaliforniju[56], koja izrađuje modele dešavanja zemljotresa u Kaliforniji.

Obala San Franciska proširila se izvan svojih prirodnih ograničenja. Cele četvrti, poput Marine, Mišn Beja, Hanters Pointa, kao i veći delovi Embarcadera nalaze se na područjima deponija. Ostrvo Trežr izgrađeno je od materijala iskopanog iz zaliva i onog nastalog gradnjom tunela kroz ostrvo Jerba Buenu tokom pravljenja mosta San Francisko–Oukland. Takvo zemljište zna biti nestabilno tokom zemljotresa. Rezultirajuća likvefakcija tla stvara znatnu štetu imovini koja je izgrađena na ovom području, kao što se desilo u distriktu Marina tokom zemljotresa u Loma Prieti 1989.[57] Većina prirodnih vodotoka grada, poput Ajland Krika i Mišn Krika, pretvorena je u odvodne kanale, preko kojih je sagrađeno još objekata, iako komisija za komunalije razmatra predloge za obnavljanje nekih vodotoka.[58]

Gradski pejzaž uredi

 
Centar San Franciska (pogled s Tvin Piksa u oktobru 2006)
 
Centar San Franciska u sumrak (pogled s Tvin Piksa u junu 2011)

Gradske četvrti uredi

 
Kineska četvrt jedno je od najstarijih naselja Kineza i jedno od najvećih u Severnoj Americi.

Istorijski centar San Franciska je severoistočni kvadrant grada, koji okružuju Market Strit i riva. Ovde se nalazi Finansijski distrikt, u blizini kojeg je Junion Skver, glavno mesto za kupovinu i hotele. Žičare voze putnike uza strmine do vrha Nob Hila, koji je nekad bio centar poslovnih tajkuna, te ih dovodi do turističkih atrakcija na rivi, Fišermens Vorfa i Pristaništa 39, s restoranima koji poslužuju posebnu vrstu rakova koji se dobijaju od još uvek aktivne ribolovne industrije. U ovom kvadrantu nalaze se i Rašn Hil, stambena četvrt, u kojoj se nalazi poznata krivudava ulica Lombard, zatim Nort Bič (poznat i kao Mala Italija), i Telegraf Hil, u kojem je toranj Koit. Između Rašn Hila i Nort Biča nalazi se Kineska četvrt, najstarije mesto naseljeno Kinezima u Severnoj Americi.[59][60][61][62] Distrikt Saut ov Market, koji je nekad bio industrijsko jezgro San Franciska, podvrgnut je znatnim razvojnim promenama nakon izgradnje stadiona Ejtinti Park i pojavljivanja manjih kompanija. Ovo područje popunjavaju novi neboderi, stanovi, kao i apartmani. Daljnji razvoj dešava se južno od Mišn Beja, bivše železničke garaže, koja danas graniči sa drugim kampusom Univerziteta Kalifornije.

Zapadno od centra grada, nasuprot Aveniji Van Nes, nalazi se velika četvrt Vestern Adišn, u kojoj se nakon Drugog svetskog rata doselio veliki broj Afroamerikanaca. Vestern Adišn se obično deli na nekoliko manjih četvrti, uključujući Hejs Veli, Filmor i Japanska četvrt, koja je pre bila najveće naselje Japanaca u Severnoj Americi, ali je izgubila tu titulu nakon što je dosta Japanaca nasilno iseljeno tokom Drugog svetskog rata. Vestern Adišn preživeo je zemljotres 1906. s većinom viktorijanskih građevina potpuno čitavih, uključujući poznate „Obojene dame”, koje se nalaze u Alamo Skveru. Južno, u blizini geografskog centra grada, nalazi se distrikt Haj-Ašburi, koji je poznat po hipijevskoj kulturi 1960-ih. U njemu su danas neki od najskupljih butika[63] i nekoliko kontroverznih maloprodajnih lanaca[64] iako i dalje zadržava svoj boemski karakter. Severno od Vestern Adišna nalazi se Pasifik Hajts, bogata četvrt s vilama koje su sagradili bogataši nakon zemljotresa 1906. Direktno severno od Pasifik Hajtsa nalazi se Marina, četvrt popularna među mladim profesionalcima, koja je većinom izgrađena na zemlji „otetoj” od zaliva.[65]

 
Piramida Transamerika, najviša zgrada u San Francisku

U jugoistočnom kvadrantu grada nalazi se Distrikt Mišn, koji su u 19. veku naselili Kalifornijci i doseljenici iz Nemačke, Irske, Italije i skandinavskih zemalja koji su pripadali radničkoj klasi. Talas srednjoameričkog stanovništva naselio se u Mišinu tokom 1910-ih, a doseljenici iz Meksika postali su najdominantniji tokom 1950-ih.[66] Poslednjih godina Džentrifikacija je promenila demografiju delova Mišina s Lationamerikanaca na 20-godišnje profesionalce. Noj Veli jugozapadno i Bernal Hajts južno postaju sve popularniji za mlade porodice sa decom. Istočno od Mišina nalazi se Potrero Hil, prventstveno stambena četvrt koja sadrži jedne od najboljih pogleda na centar San Franciska. Zapadno od Mišina nalazi se područje istorijski poznato kao Jurika Veli, sada popularno zvano Kastro, koje je jednom bilo područje na Skandinavce i Irce iz radničke klase. Postalo je prva i najpoznatija gej-četvrt i sad je centar gej-života u gradu.[67] Distrikt Ekselsior, koji se nalazi blizu južne granice grada, etnički je najraznovrsnije naselje u San Francisku. Naseljeno većinom Afroamerikancima, Bejvju-Hanters Point, u krajnjem jugoistočnom uglu grada, jedno je od najsiromašnijih četvrti i ima visoku stopu kriminala iako je bilo fokus nekoliko projekata oživljavanja i urbanističkog renoviranja.

Izgradnja tunela Tvin Piks 1918. godine povezala je jugozapadne četvrti s centrom grada tramvajem, ubrzavajući izgradnju Vest Portala i obližnjeg Forest Hila i Sejnt Frensis Vuda. Idući dalje ka zapadu, severno od parka Golden Gejt i protežući se sve do Tihog okeana, nalazi se Sanset, velika četrvt u kojoj većinu stanovništva čine Azijati iz radničke klase.[68] U severozapadnom kvadrantu grada nalazi se Ričmond, takođe većinom naseljen ljudima iz srednje klase, ali ima i nešto Azijata i ruskih i ukrajinskih useljenika. Ova područja zajedno se nazivaju „Avenije”. Oba distrikta ponekad se mogu podeliti u dva regiona: Spoljni Ričmond i Spoljni Sanset mogu se odnositi na zapadne delove oba distrikta dok se Unutrašnji Ričmond i Unutrašnji Sanset odnose na istočne delove ovih distrikta.

Klima uredi

Popularni citat, koji se pogrešno pripisuje Marku Tvejnu, glasi: „Najhladnija zima koju sam ikad iskusio bila je leto u San Francisku”.[69][70] San Francisko je karakterističan po mediteranskoj klimi[71] sa svežim letima, koja vlada duž obale Kalifornije i koja „uopšteno ima vlažne, blage zime i suha leta”.[72] Budući da je okružen vodom s tri strane, Kalifornijska struja znatno utiče na vreme u San Francisku i promene temperature, uzrokujući izrazito blagu klimu cele godine s malo varijacija u temperaturi po godišnjim dobima.

 
Magla je česta pojava tokom leta u San Francisku.

Među većim gradovima u SAD San Francisko ima najhladnije prosečne dnevne, minimalne i maksimalne temperature za jun, jul i avgust.[73] Tokom leta pregrejani vazduh diže se u dolinama u unutrašnjosti Kalifornije i stvara područje niskog pritiska, koje privlači vetrove iz Severnopacifičkog anticiklona kroz Golden Gejt, što stvara hladne vetrove i maglu, po kojima je grad poznat.[74] Magla ima vlastiti račun na Tviteru, koji prati znatan broj ljudi.[75] Manje se pojavljuje u istočnim četvrtima i tokom poznog leta i rane jeseni budući da su to najtoplija razdoblja godine.

Zbog oštre topografije i uticaja mora San Francisko ima mnoštvo mikroklima. Velika brda u geografskom centru grada odgovorna su za 20-postotnu varijaciju u godišnjim padavinama između različitih delova grada. Takođe štite četvrti koje su neposredno na istoku u odnosu na njih (kao što je Noj Veli) od maglovitih, ponekad veoma hladnih i vetrovitih uslova koji se mogu doživeti u Sansetu; San Francisko je sunčaniji za one koji žive na istočnoj strani grada, s prosekom od 260 vedrih i samo 105 oblačnih dana godišnje.

Temperature dostignu ili pređu 27 °C samo 21 ili 23 dana godišnje (prosečno) u centru grada i na Međunarodnom aerodromu u San Francisku (poznat po skraćenici SFO).[76][77] Sušno razdoblje od maja do oktobra može biti blago i toplo s prosečnom dnevnom temperaturom od 17,1 °C u septembru.[76] Kišovito razdoblje od novembra do aprila malo je hladnije, s najnižom prosečnom temperaturom od 10,7 °C u januaru.[76] U godini budu prosečno 73 kišna dana, a prosečna godišnja količina padavina iznosi 601 mm.[76] Variranje količine padavina od godine do godine visoko je; u 2013, koja je u Kaliforniji bila izuzetno sušna, u centru San Franciska palo je svega 142 mm, što je najmanje od 1849, otkad se vode podaci.[76] Sneg je retka pojava u gradu; pao je samo 10 puta od 1852, poslednji put 1976, kad je palo 130 mm na Tvin Piks.[78][79]

Najviša izmerena temperatura iznosila je 39 °C 17. jula 1988. i 14. juna 2000, a najniža −3 °C 11. decembra 1932.[80] Nacionalna meteorološka služba pruža grafike[81] koje daju informacije kako bi se mogao prikazati tipični godišnji iznos padavina i temperatura po mesecima.

Prema Ministarstvu poljoprivrede SAD, San Francisko spada u zonu 10b u pogledu otpornosti biljaka na mraz.[82]

Demografija uredi

Prema popisu stanovništva iz 2010. godine,[83] San Francisko je imao 805.235 stanovnika. Bio je drugi veći grad u SAD po gustini naseljenosti sa 6.632/km² stanovnika (među gradovima sa više od 200.000 stanovnika).[4]

San Francisko je inače fokusna tačka zalivske oblasti San Franciska i formira deo metropolitanskog statističkog područja San Francisko–Oakland–Fremont koje sadrži 4,5 miliona ljudi. Takođe se navodi u većem metropolitanskom statističkom području od 12 okruga, odnosno San Hoze-San Francisko-Oukland, koje sadrži 8,4 miliona ljudi i peto je područje po veličini u SAD prema podacima iz 2013. godine.[84] Najnovija procena iz 2013. godine povećava broj stanovnika na 837.442 prema podacima iz jula 2013. godine.[85]

Rase i etnicitet uredi

Sastav stanovništva – San Francisko
2010.[22]2000.[22]
Ukupno805 235 (100,0%)776 733 (100,0%)
Belci337 451 (41,91%)338 909 (43,63%)
Azijati267 915 (33,27%)239 565 (30,84%)
Hispanoamerikanci121 774 (15,12%)109 504 (14,10%)
Afroamerikanci48 870 (6,069%)60 515 (7,791%)
Ostali29 225 (3,629%)28 240 (3,636%)

    Prema popisu iz 2010. godine, etnička struktura San Franciska je bila sledeća: 390.387 belaca (48,1%), 267.915 azijata (33,3%), 48.870 afroamerikanaca (6,1%), 4.024 domorodaca (0,5%), 3.359 pacifičkih ostrvčana (0,4%), 53.021 drugih rasa (6,6%) i 37.659 ljudi sa dve ili više rase (4,7%). Bilo je 121.744 latinoamerikanaca bilo koje race (15,1%).

    Belci koji nisu latinoamerikanci sačinjavaju manje od pola stanovništva, odnosno 41,9% dok je taj broj iznosio 92,5% 1940. godine.[86] Najčešće poreklo latinoamerikanskih grupe ljudi su sačinjavali Meksikanci (7,4%), Salvadorci (2,0%), Nikaragvanci (0,9%), Gvatemalci (0,8%) i Portorikanci (0,5%). Latinoameričko stanovništvo se nalazi najviše u distriktima Mišn, Tenderloin i Ekselisor.[87] Afroamerikansko stanovništvo je u opadanju u novije vreme[22] sa 13,4% stanovništva 1970. godine na 6,1%.[88] Trenutan postotak Afroamerikanaca u San Francisku je sličan postotku savezne države Kalifornije;[88] dok je suprotno tome latinoameričko stanovništvo grada pola postotka savezne države. Većina afroamerikanaca su naseljeni u četvrtima Bejvju-Hanters Point i Vizitejšn Veli u jugoistočnom San Francisku i distriktu Filmor u severnoistočnom delu grada.[87]

    Stanovnici kineskog etniciteta su 2010. godine bili najveća etnička manjina u San Francisku sa 21,4% stanovnika; ostale zabeležene azijatske grupe su bili Filipini (4,5%), Vijetnamci (1,6%), Japanci (1,3%), azijski Indijanci (1,2%), Korejci (1,2%), Tajlanđani (0,3%), Burmanci (0,2%), Kambodžanci (0,2%) dok su Indonezi, Laosi i Mongoli sačinjavali manje od 0,1% gradskog stanovništva.[89] Najviše kineskog stanovništva se nalazi u Kineskoj četvrti, te četvrtima Sanset, i Ričmond dok se najviše Filipina nalazi u Kroker-Amazon distriktu (koji se nastavlja na zajednicu grada Dejli Siti, koji ima jednu od najvećih koncentracija Filipina u Severnoj Americi) kao i u distriktu SoMa.

    Filipinska zajednica u gradu je doživela preporod nakon pada stanovništva 1970-ih i 1980-ih. Zalivska oblast San Franciska udomljava preko 382.950 američkih Filipina, te je jedna od najvećih zajednica Filipina izvan istoimene države.[89][90] Distrikt Tenderloin je dom velikom broju vijetnamskog stanovništva i sadrži veliki broj različitih vrsta poslova i restorana, te je taj distrikt poznat pod imenom Mali Sajgon. Veliku prisutnost u Vestern Adišnu imaju Korejci i Japanci, pošto se tu nalazi japanska četvrt grada. Stanovništvo pacifičkih ostrvčana sačinjava 0,4% (0,8% uključujući osobe sa delimičnim poreklom) stanovništva. Preko polovine stanovništva pacifičkih ostrvčana je samoanskog porekla, dok veći broj ovog stanovništva boravi u područjima Bejvju-Hanters Point i Vizitejšn Veli; pacifički ostrvčani sačinjavaju preko 3% stanovništva u obe zajednice.[89]

    Kalifornijski domoroci sačinjavaju relativno mali postotak gradskog stanovništa: samo je 37,7% stanovnika rođeno u Kaliforniji dok je 25,2% stanovnika rođeno u nekoj drugoj saveznoj državi. Više od trećine gradskih stanovnika (35,6%) je rođeno izvan SAD.[88]

    Demografski profil[91][92][93] 2010. 2000. 1990. 1970. 1940.
    Belci 48,5% 49,7% 53,6% 71,4% 95,0%
    Azijski Amerikanci 33,3% 30,8% 29,1% 13,3% 4,2%
    Afroamerikanci 6,1% 7,8% 10,9% 13,4% 0,8%
    Domoroci SAD ili Aljaske 0,5% 0,4% 0,5% 0,4% –
    Domoroci Havaja i ostali pacifički ostrvčani 0,4% 0,5% 0,5% – –
    Druga rasa 6,6% 6,5% 5,9% 1,5% -
    Dve ili više rasa 4,7% 4,0% - - -
    Latinoamerikanci (bilo koje rase) 15,1% 14,1% 13,9% 11,6%[94] 2,5%
    Latinoamerikanci koji nisu bele rase 41,9% 43,6% 46,6% 60,4%[94] 92,5%

    Obrazovanje, domaćinstva i prihodi uredi

    Od svih glavnih gradova u SAD, San Francisko je drugi po najvećem broju stanovnika sa visokom stručnom spremom, odmah posle grada Sijetl. Preko 44% odraslih osoba su diplomirani studenti ili imaju veći nivo obrazovanja.[95] Kompanija USA Today izvestila je da je Rob Pitingolo, istraživač koji je merio fakultetlije po kvadratnom kilometru, uspostavio da San Francisko ima više od 344.000 fakultetlija u 121 km² gradskog područja.[96]

    Popisni podaci su saopštili da 780.971 osoba (97,0% stanovništva) živi u domaćinstvima, 18.902 (2,3%) živi u neinstitucionalizovanim grupnim četvrtima i da je 5.362 (0,7%) bilo institucionalisano. Bilo je 345.811 domaćinstava, od kojih je 63.577 (18,4%) sadržavalo decu mlađu od 18 godina, 109.437 (31,6%) su bili parovi suprotnog pola koji žive zajedno, 28.677 (6,3%) su bile žene na čelu domaćinstva bez prisutnog supružnika, 12.748 (3,7%) su bili muškarci na čelu domaćinstva bez pristunog supružnika. Bilo je 21.677 (6,3%) nevenčanih parova suprotnog pola i 10.384 (3,0%) venčanih parova ili u partnerstvu istog pola. 133.366 domaćinstava (38,6%) su bila domaćinstva od samo jedne osobe i 34.234 (9,9%) domaćinstava je sadržavalo osobu preko 65 godina koja živi sama. Prosečna veličina domaćinstva je bila 2,26. Bilo je 151.029 porodica (43,7% od svih domaćinstava) dok je prosečna veličina porodice bila 3,11. Bilo je 376.942 stambenih jedinica sa prosečnom gustinom od 627,6/km² od čega je 123.646 (35,8%) bilo zauzeto od strane vlasnika i 222.165 (64,2%) od strane iznajmljivača. Upražnjenih mesta je bilo 2,3%, dok je postotak upražnjenih mesta bio 5,4% za iznajmljene objekte. 327.985 osoba (40,7% stanovništva) živelo je u stambenim jedinicama koje su bile njihove dok je 452.986 osoba (56,3% stanovništva) živelo u iznajmljenim stambenim jedinicama.

    San Francisko je imao najveći postotak od 15,4% gej i lezbijskih pojedinaca od bilo kojeg drugog od 50 većih gradova u SAD prema društvenoj anketi iz 2005. godine.[97] San Francisko takođe ima najveći postotak istopolnih domaćinstava od bilo kojeg američkog okruga, te zalivska oblast San Franciska ima najveću koncentraciju istopolnih domaćinstava od bilo kojeg drugog metropolitanskog područja.[98]

    Prihodi 2011. godine
    Prihod po stanovniku[99] $46.777
    Prosečan domaćinski prihod[100] $72.947
    Prosečan porodični prihod[101] $87.329

    San Francisko je na trećem mestu po prosečnom prihodu domaćinstava[102] koji je 2007. godine. iznosio američkih dolara 65.519.[88] Prosečan porodični prihod je iznosio $81.136[88] i San Francisko je na 8. mestu od svih većih gradova međunarodno po broju milijardera koji žive unutar grada.[103] Prateći državni trend, emigracija porodica srednje klase doprinosi nejednakosti prihoda[104] i ostavilo je grad sa manjim brojem dece od bilo kojeg drugog većeg američkog grada sa postotkom od 14,5%.[105]

    Postotak siromaštva je 11,8% i broj porodica u siromaštvu je 7,4%, te su obe cifre ispod državnog proseka.[106] Stopa nezaposlenosti je 5,3% prema podacima iz januara 2014. godine.[107]

    Beskućništvo uredi

    Beskućništvo je hronični i kontroverzalni problem u San Francisku već od 1970-ih kada je mnoštvo psihičko bolesnih pacijenata pušteno zbog promena zdravstvene zaštite i medicinskih usluga tokom 1960-ih.[108] Broj beskućnika se procenjuje da je 13.500 od kojih 6.500 živi na ulicama.[109] Smatra se da grad ima najviše beskućnog stanovništva od ukupnog broja stanovnika od bilo kojeg drugog većeg grada u SAD.[110][111] Incidenti prijavljenih nasilnih i imovinskih šteta 2009. godine (736 i 4.262 incidenata po 100.000 stanovnika)[112] su malo manji od drugih gradova slične veličine u SAD.[113]

    Jezici i starost uredi

    Prema podacima iz 2010. godine, 54,58% (411.728) stanovnika preko 5 godina starosti govori engleskim jezikom kao glavnim jezikom dok 18,60% (140.302) govori kineski, 11,68% (88.147) španski, 3,42% (25.767) tagaloški, 1,86% (14.017) ruski, 1,45% (10.939) vijetnamski, 1,05% (7.895) francuski, 0,90% (6.777) japanski, 0,88% (6.624) korejski, 0,56% (4.215) nemački, 0,53% (3.995) italijanski dok je jezicima pacifičkih ostrvčana govorilo 0,47% (3.535) stanovništva preko pet godina starosti. Preko 45,42% (342.693) stanovništva, preko pet godina starosti, je govorilo maternji jezik koji nije bilo engleski.[114]

    Starosni raspon grada je sledeći: 107.524 osoba (13,4%) ispod 18 godina starosti, 77.664 osoba (9,6%) od 18 do 24 godine starosti, 301.802 osoba (37,5%) od 25 do 44 godine starosti, 208.403 osoba (25,9%) od 45 do 64 godina starosti i 109.842 osoba (13,6%) koji su imali ili bili preko 65 godina starosti. Prosečna starost je bila 38,5 godina. Na svakih 100 žena je bilo 102,9 muškaraca, dok je na svakih 100 žena preko 18 godina bilo 102,8 muškaraca.

    Ekonomija uredi

    San Francisko ima raznovrsnu ekonomiju sa poslovima u raznim industrijama poput stručnih usluga, finansijalnih usluga, turizma i visoke tehnologije, čiji se poslovi znatno povećavaju.[115] Otprilike 25% radnika je 2012. godine bilo zaposleno u nekom poslu stručnih usluga; 16% u vladinim službama; 15% u ugostiteljstvu; 11% u obrazovanju i zdravstvu i 9% u finansijskom sektoru.[115] BDP peto-okružnog metropolitanskog područja San Franciska je 2013. godine iznosio američkih dolara 388,3 milijarde.[116]

     
    Kalifornijska ulica u finansijskom distriktu.

    Kalifornijska zlatna groznica je pretvorila San Francisko u bankovni i finansijalni centar zapadne obale u ranom 20. veku.[117] Montgomeri Strit i finansijski distrikt su postali poznati kao „Volstrit zapada” i sadržavaju federalnu rezervnu banku San Franciska, sjedište kompanije Vels Fargo i bile su sedište deoničke berze pacifičke obale.[117] Banka Amerike, pioner u pružanju bankovnih usluga dostupnim srednjoj klasi, je osnovana u San Francisku 1960-ih, te je izgradila moderan neboder i izabrala 555 Цалифорниа Стреет kao svoje sedište. Mnoge veće finansijske institucije, multinacionalne banke i firme preduzetničkog kapitala se nalaze ili imaju regijsko sedište u gradu. Sa preko 30 međunarodnih finansijskih institucija[118] šest kompanija iz Bogatih 500[119] i velike infrastrukture stručnih usluga—uključujući pravo, odnose sa javnošću, arhitekturu i dizajn—San Francisko je dizajniran kao „alfa” svetski grad[120] i na 10. je mestu među najvećim međunarodnim finansijskim centrima.[121]

     
    Ostrvo Alkatraz dobija više od 1,5 miliona godišnjih posetitelja.[122]

    Turizam je jedna od najvećih gradskih industrija u privatnom sektoru,[123] učinivši ovu industriju odgovornu za više od jedan od sedam poslova u gradu.[124] Pojavljivanje grada u muzici, filmovima i popularnoj kulturi je učinilo grad i njegove znamenitosti poznatim širom sveta.[125] San Francisko je 5. po najvećem broju stranih turista od bilo kojeg drugog grada u SAD i 50. je od 100 najposećenijih gradova međunarodno prema podacima organizacije Euromonitor.[126] Više od 16,9 miliona turista posetilo je San Francisko 2013. godine, doprinevši $9,4 milijardi ekonomiji.[127] Sa znatno razvijenom infrastrukturom hotela i objektom za konvencije Moskoni, San Francisko je popularna destinacija za godišnje konvencije i konference.[traži se izvor]

    Ekonomija San Franciska se uraznovrstila od finansijke i turističke u nova polja, odnosno industrije, uključujući visoko tehnološku, biotehnološku i medicinsko istraživanje od 1990-ih.[124] Tehnološki poslovi su bili zaslužni za 1% ekonomije 1990. godine, rastući na 4% 2010. godine i procenjenih 8% za kraj 2013. godine.[128] San Francisko je postao epicentar novih kompanija tokom „dot-kom” balona 1990-ih i naknadno društvenih mreža poznih 2000-ih.[129] San Francisko je od 2010. godine privukao sve veći broj investitora preduzetničkog kapitala u poređenju sa Silicijumskom dolinom, dostigavši $4,58 milijarde 2013. godine.[130][131][132] Grad je 2004. godine odobrio porezne izuzetke za biotehnološke kompanije[133] kako bi povećali rast Mišn Bej četvrti, koja sadrži drugi objekat i bolnicu Univerziteta Kalifornije, San Franciska (još poznatog pod imenom UCSF). Mišn Bej sadrži Kalifornijski institut za regenerativnu medicinu, Kalifornijski institut za kvantitativnu bionauku i Geldstoun institut[134] kao i preko 40 naučnih kompanija privatnog sektora.[135]

     
    Brodovi usidreni u pristaništu broj 3. Neboderi finansijskog distrikta mogu se videti u pozadini.

    Najveći poslodavac grada je gradska vlada, zapošljavajući 5,3% (preko 25.000 ljudi) gradskog stanovništva, nakon koje je na drugim mestu UCSF sa preko 22.000 zaspolenih. Treće mesto sa 1,8% (8.500+ ljudi) pripada Kaliforijsko-pacifičkom medicinskom centru, koji je najveći poslodavac privatnog sektora.[136] Mali biznisi s manje od 10 zaposlenika i samo-zaposlene firme čine 85% zaposlenih[137] i broj građana u kompanijama preko 1.000 zaposlenih je pao za pola od 1977. godine.[138] Rast nacionalnih supermarketa je otežan građanskim konsenzusom. Kako bi kupili male privatne biznise i održali jedistvenost prodavnica grada, komisija malih biznisa podržava javnu kampanju za zadržavanje većeg dela maloprodajnog novca u lokalnoj ekonomiji[139] i nadzorni odbor je koristio planski kôd da ograniče četvrti gde se supermarketi mogu osnovati,[140] što su podržali glasači San Franciska.[141]

    Kao i mnogi drugi gradovi u SAD, San Francisko je jednom imao znatno aktivan proizvođački sektor sa više od 60.000 radnika 1969. godine, ali se skoro sva proizvodnja premestila na jeftinije lokacije 1980-ih.[142] Prema podacima iz 2014. godine, San Francisko je zabeležio mali preporod proizvođačkim poslova sa 4.000 radnika u 500 kompanija, što je dvostruko više nego 2011. godine. Najveći poslodavac proizvođačkog sektora je Enkor Bruing Kompani, a najveći po prihodima je Timbuk2.[142]
    Početkom 1900-ih porastao je interes hotelske industrije: „1959. godine, grad je imao manje od 3.300 prvoklasnih hotela; taj broj je porastao na 9.000 1970. godine i 1999. godine je opet porastao na 30.000.”[143] Stvaranje konvencijskih centara poput Jerba Buena, pomogao je konvencijsko-turističkoj ekonomiji San Franciska, postavljajući osnovu za velike uspehe restoranskih i hotelskih industrija.

    Kultura i savremeni život uredi

     
    Butici širom ulice Filmore u četvrti Pasifik Hajts.

    Iako su finansijski distrikt, Junion trg i Fišermens Vorf poznati širom sveta, San Francisko je takođe poznat po nekolicini kulturno bogatih ulica koji sadržavaju četvrti mešovite upotrebe okruženih sa centralnim komercijalnim hodnicima po kojima stanovnici kao i posetitelji mogu hodati. Vokskor je, baš zbog ovoga, rangirao San Francisko na drugo mesto kao „najbolji grad za hodanje” u SAD.[144] Mnoge četvrti sadrže mešavinu raznih poslova, restorana i prostora koji su potrebni stanovnicima i posetiteljima. Poneke četvrti sadrže butike, kafiće i noćni život poput Junion ulice u Kau Holouu, 24. ulice u Noj Veli, Valencija ulice u Mišinu, i Irving ulice u unutrašnjem Sansetu. Ovaj pristup je znatno uticao na ponovno razvijanje poslova i usluga u četvrtima distrikta Saut ov Market.[145]

     
    Neboderi okružuju vrtove Jerba Buena, u četvrti Saut ov Market.

    Počevši od 1990-ih, potražnja za veštim radnicima u grani informatičke tehnologije za lokalne poslove u začetku u Silicijumskoj dolini je privukla mnoge radnike širom sveta i uticala je na veći životni standard San Franciska.[146] Mnoge četvrti koje su se sastojale od srednje i niže klase su se počela dizati na veće nivoe tokom renesanse San Franciska, uključujući četvrti Saut Bič i Mišn Bej. Vrednost imovine i prihodi stanovnika su se popeli na jedne od najviših u SAD,[147][148][149] pravivši veliku scenu za zabavu, restorane i maloprodaju. Prema istraživanju iz 2008. godine svih većih gradova, San Francisko je bio na drugom mestu po kvalitetu života od bilo kojeg drugog grada u državi.[150] Međutim, zbog neverovatnog rasta troškova života, mnoge porodice srednjih i nižih klasa su se preselili u spoljna pregrađa zalivskog područja ili u centralnu dolinu Kalifornije.[104]

    Međunarodni ugled koji San Francisko i dalje ima je postajao od svog osnivanja pa sve do danas sa velikim brojem imigranata iz Azije i Južne Amerike. 39% stanovnika nije rođeno u SAD,[138] te je značan broj četvrti pretrpan sa poslovima i građanskim ustanovama koje su namenjene novim građanima. Na primer, od dolaska mnogih etničkih kineza, počevši od 1970-ih, istorijski je pretvorilo Kinesku četvrt i paradu kineske nove godine u najveći događaj svoje vrste izvan Kine.[151]

     
    Zastava duginih boja, koja je simbol LGBT ponosa, je nastala u San Francisku; barjaci poput ovoga ukrašavaju ulicu Kastro.

    Sa dolaskom „bit” pisaca i umetnika tokom 1950-ih i društvenih promena radi kojih je napravljen Hej-Ašburi distrikt i Leto ljubavi tokom 1960-ih, San Francisko je postao centar liberalnog aktivizma i protivkulture tog vremena. Demokratska stranka, i manjim delom stranka zelenih dominiraju gradsku politiku od kraja 1970-ih, nakon što je zadnji Republikanski kandidat izgubio na izborima za gradonačelnika 1975. godine. Od 1988. godine, San Francisko nije nikad glasao preko 20% za Republikanskog predsjedničkog ili senatskog kandidata.[152] Grad je proširio svoje zdravstvene usluge kao dio programa „Zdrav San Francisko” 2007. godine,[153] što bi subvencisalo neke zdravstvene usluge građanima.[154][155][156]

    San Francisko ima dugu istoriju podržavanja LGBT prava. Dom je prvoj organizaciji za lezbijska prava u SAD pod nazivom Ćerke Bilitisa; prvoj javno gej osobi da se kandiduje za javne funkcije u SAD, Hoze Sariju; prvom javnog gej čoveku da bude izabran za javnu funkciju u SAD, Harviju Milku; prvoj javno lezbijskog sutkinji Meri Morgan i prvom transrodnom policijskom komesaru, Terezi Sparks. Veliki broj gej građana zadržao je politički i kulturni identitet kroz nekoliko decenija i samim time je stvorio moćnu prisutnost u gradskom životu San Franciska. Grad održava paradu San Francisko Prajd, jednu od najvećih i najstarijih prajd parada.

    San Francisko Prajd se održava od 1972. godine. Događaji su u određenoj temi, koja se bira svake godine. Preko 100.000 osoba je prisustvovalo 44-oj SF Prajd paradi, mada su očekivali 1,5 milion ljudi kao prošle godine.[157] 43. Prajd parada je održana kada su istopolni brakovi u Kaliforniji postali legalni, što su bile važne novosti za LGBT zajednicu i mnogi su izašli kako bi to proslavili. Čelsi Mening je imenovana za počasnog maršala, pošto je transrodna osoba u vojsci. Bilo je pritužbi oko njenog imenovanja kao maršala, jer je u zatvoru zbog kršenja akta o špijunaži te je njen orden kao maršal opozvan.[158]

    San Francisko takođe ima znatno aktivnu ekološku zajednicu. Počevši sa osnivanjem Sijera kluba 1892. godine do osnivanja organizacije Prijatelja urbanih šuma 1981. godine, San Francisko ima istoriju globalnih razgovora o životnoj sredini.[159][160] Reciklažni program San Franciska iz 1980. godine je jedan od najstarijih reciklažnih programa bilo kojeg grada.[traži se izvor] Grad ima inicijativu GoSolarSF koja promoviše korišćenje solarne energije. Komisija komunalija San Franciska pruža program prodaje električne energije iz obnovljivih izvora.[161][162] SF Greasecycle je program reciklaže korišćenog ulja kako bi se pretvorilo u biodizel.[163]

    Novozavršeni Sanset rezervoarski solarni projekt je instalirao 25.000 solarnih ploča na 45.000 km² krova rezervora. Elektrana od 5 megavati je utrostručila solarni kapacitet od 2 megavata od svog otvaranja u decembru 2010. godine.[164][165]

    Zabava i scenska umetnost uredi

     
    Operna kuća ratnog memorijala u San Francisku. Jedna je od poslednjih zgrada u Beauk Arts stilu u SAD.

    Centar ratnog memorijala i scenske umetnosti San Franciska sadrži neke od najtrajnih kompanija scenske umetnosti u SAD. Operna kuća ratnog memorijala sadrži operu San Franciska, koja je druga po veličini operna kompanija u Severnoj Americi,[166] kao i balet San Franciska dok se simfonija San Franciska izvodi u Dejviz simfonijskoj hali. Teatar Herbst sadrži eklektičan miks muzičkih izvođenja kao i gradsku umetnost i lekcije iz javnog radija.

    Filmor je muzička zgrada u Vestern Edišnu. Druga je inkarnacija istorijske zgrade koja je dobila slavu tokom 1960-ih pod izvođenjem Bila Grejama, tako što je bila dom poznatim muzičarima Grejtful Ded, Dženis Džoplin, Led Zepelin i Džeferson Erplejn, napravivši zvuk San Franciska. Bič Blenket Babilon je avenija koja vrši izvođenja publici Nort Biča od 1974. godine.

    Komičar i glumac Robin Vilijams je pomogao San Francisku da postane poznat kao dobar grad za komedijske klubove. Dostigao je slavu 1970-ih tako što je izvodio svoje komične rutine u klubovima Holi Siti Zu, Pančlajn kao i drugima.[167] Takođe je snimio sedam filmova u San Francisku.[167]

    A. C. T. teatar je uticajan u zalivskoj oblasti od 1967. godine. Redovno vrši produkciju raznih događaja kao i Brodvej predstava.

     
    Struktura muzeja moderne umetnosti napravljena od crvenih cigla i kružno. Pogled iz vrtova Jerba Buena. Iza muzeja se vidi zgrada u Art Deko stilu gradnje.

    Muzeji uredi

    Muzej moderne umetnosti San Franciska (još poznat pod nazivom SFMOMA) sadrži moderna i dela iz 20. vijeka. Muzej je premešten u trenutnu zgradu u četvrti Saut ov Market 1995. godine i sada privlači više od 600.000 posetitelja godišnje.[168] Palata legije časti uglavnom sadrži evropske antikvitete i umetnička dela te se zgrada nalazi u Linkoln parku i njen eksterior je modeliran po istoimenoj zgradi u Parizu. Njime upravljaju Muzeji fine umetnosti San Franciska, koji takođe upravljaju de Jang muzejom u Golden Gejt parku. Kolekcija de Janga sadrži američke dekorativne objekte i antropološka nalazišta iz Afrike, Okeanije i Amerikâ. Pre pravljenja trenutne građevine, koja se završila sa izgradnjom 2005. godine, de Jang je takođe sadržavao muzej azijske umetnosti koji je sadržavao azijske istorijske artefakte stare preko 6.000 godina te je 2003. godine premešten u nekadašnju javnu biblioteku pored civilnog centra.
    Nasuprot muzičkom konkursu se nalazi Kalifornijska akademija nauka. To je prirodni istorijski muzej koji sadrži Morison planetarijum i Stajnhart akvarijum. Trenutna struktura građevine sa providnim plafornom je otvorena 2008. godine. Eksploratorijum je interaktivni naučni muzej koga je osnovao Frenk Openhajmer 1969. godine i nalazi se na 15. pristaništu Embarkadera. Dva muzejska broda su usidrena blizu Fišermens Vorfa, SS Džeremaja O’Brajen i podmornica USS Pampanito. Na Nob Hilu se nalazi žičarni muzej sa prikazom napojnog sistema koji pogoni žičare i skladišta automobila.

    Partnerski gradovi uredi

    Reference uredi

    1. ^ „U.S. Census Bureau Delivers California's 2010 Census Population Totals”. U.S. Census Bureau. 8. 3. 2011. Arhivirano iz originala 3. 5. 2011. g. Pristupljeno 30. 3. 2011. 
    2. ^ „Board of Supervisors – Does San Francisco have a City Council?”. SFGov SF311. Arhivirano iz originala 26. 7. 2010. g. Pristupljeno 4. 7. 2015. 
    3. ^ „State & County QuickFacts, San Francisco (city), California”. US Census Bureau. Arhivirano iz originala 29. 08. 2012. g. Pristupljeno 4. 7. 2015. 
    4. ^ a b „2000 Census: US Municipalities Over 50,000: Ranked by 2000 Density”. Demographia. Pristupljeno 23. 8. 2007. 
    5. ^ „American FactFinder - Results”. US Census Bureau. Arhivirano iz originala 04. 04. 2015. g. Pristupljeno 4. 7. 2015. 
    6. ^ a b Edward, O. F.'Day (oktobar 1926). „The Founding of San Francisco”. San Francisco Water. Spring Valley Water Authority. Pristupljeno 14. 2. 2009. 
    7. ^ Coy 1919, str. 409
    8. ^ Montagne, Renée (11. 4. 2006). „Remembering the 1906 San Francisco Earthquake”. People & Places. National Public Radio. Pristupljeno 13. 6. 2008. 
    9. ^ „Port of Embarkation Essay—World War II in the San Francisco Bay Area”. A National Register of Historic Places Travel Itinerary:. US Department of the Interior. 28. 8. 2007. Pristupljeno 22. 6. 2011. 
    10. ^ „Top U.S. Destinations for International Visitors - The Hotel Price Index”. Hote-Price-Index.com. Pristupljeno 4. 7. 2015. 
    11. ^ Stewart, Suzanne B. (novembar 2003). „Archaeological Research Issues For The Point Reyes National Seashore – Golden Gate National Recreation Area” (PDF). Sonoma State University – Anthropological Studies Center. Pristupljeno 12. 6. 2008. 
    12. ^ „Visitors: San Francisko Historical Information”. City and County of San Francisko. nepoznato. Arhivirano iz originala 1. 3. 2006. g. Pristupljeno 10. 6. 2008.  Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |date= (pomoć)
    13. ^ The Virtual Museum of the City of San Francisko (16. 7. 2004). „From the 1820s to the Gold Rush”. The Virtual Museum of the City of San Francisko. Pristupljeno 13. 6. 2008. 
    14. ^ Wiley 2000, str. 4–5. sfn greška: više ciljeva (5×): CITEREFWiley2000 (help)
    15. ^ Tamony, Peter (oktobar 1973). „Sourdough and French Bread”. Western Folklore. Western States Folklore Society. 32 (4): 265—270. doi:10.2307/1498306. 
    16. ^ „San Francisko's First Brick Building”. The Virtual Museum of the City of San Francisko. 16. 7. 2004. Pristupljeno 13. 6. 2008. 
    17. ^ Richards 1992 harvnb greška: više ciljeva (2×): CITEREFRichards1992 (help)
    18. ^ Harris, Ron (2005). „Crews Unearth Shipwreck on San Francisko Condo Project”. Associated Press. Pristupljeno 4. 9. 2006. 
    19. ^ Wiley 2000, str. 31–33. sfn greška: više ciljeva (5×): CITEREFWiley2000 (help)
    20. ^ "The miners came in forty-nine, / The whores in fifty-one, / And when they got together / They produced the native son."
    21. ^ Izgradnja Pacifičke železnice finansirana je (mada nerado) obveznicama grada i okruga San Franciska pod sledećom provizijom: "Akt za ovlaštenje da nadzorni odbor da milion dolara Zapadnopacifičkoj i Srednjopacifičkoj železničkoj kompaniji Kalifornije i da pruži sredstva za plaćanje povezanih stvari", koja je odobrena 22. aprila 1863, kao što je navedeno u 5. paragrafu Akta o kompromisu 1864 usvojenog 4. aprila 1864. godine. Gradonačelnik i nadzorno veće protivili su se izdavanju obveznica te je ovo određeno tek nakon odluke Vrhovnog suda Kalifornije 1864. godine.
    22. ^ a b v g „Historical Census Statistics on Population Totals by Race, 1790 to 1990, and by Hispanic Origin, 1970 to 1990, for Large Cities and Other Urban Places in the United States”. U.S. Census Bureau. Pristupljeno 18. 12. 2011. 
    23. ^ Wiley 2000, str. 44–55. sfn greška: više ciljeva (5×): CITEREFWiley2000 (help)
    24. ^ Kalisch, Philip A. (1972). „The Black Death in Chinatown: Plague and Politics in San Francisko 1900–1904”. Arizona and the West. Journal of the Southwest. 14 (2): 113—136. JSTOR 40168068. 
    25. ^ „1906 Earthquake: Fire Fighting”. Golden Gate National Recreation Area. US Department of the Interior. 24. 12. 2003. Pristupljeno 13. 6. 2008. 
    26. ^ Montagne, Renée (11. 4. 2006). „Remembering the 1906 San Francisko Earthquake”. People & Places. National Public Radio. Pristupljeno 13. 6. 2008. 
    27. ^ „Casualties and Damage after the 1906 earthquake”. Earthquake Hazards Program – Northern California. US Geological Survey. 25. 1. 2008. Arhivirano iz originala 04. 06. 2009. g. Pristupljeno 13. 6. 2008. 
    28. ^ „1906 Earthquake and the Army”. Golden Gate National Recreation Area. US Department of the Interior. 25. 8. 2004. Pristupljeno 13. 6. 2008. 
    29. ^ „Jack London Writes of the 1906 San Francisko Earthquake and Fire”. Sfmuseum.org. 5. 5. 1906. Pristupljeno 15. 6. 2013. 
    30. ^ Wiley 2000, str. 56–62 harvnb greška: više ciljeva (5×): CITEREFWiley2000 (help)
    31. ^ „SPUR Our Mission and History”. Pristupljeno 26. 3. 2013. 
    32. ^ O'Brien 2008, str. 7.
    33. ^ Wiley 2000, str. 9. sfn greška: više ciljeva (5×): CITEREFWiley2000 (help)
    34. ^ „Virtual Museum of the City of San Francisko – M.M. O'Shaughnessy Employed as City Engineer”. Pristupljeno 16. 3. 2013. 
    35. ^ „San Francisko Gold Rush Banking – 1849”. The Virtual Museum of the City of San Francisko. 24. 6. 2004. Arhivirano iz originala 09. 05. 2008. g. Pristupljeno 13. 6. 2008. 
    36. ^ „Port of Embarkation Essay—World War II in the San Francisko Bay Area”. A National Register of Historic Places Travel Itinerary:. US Department of the Interior. 28. 8. 2007. Pristupljeno 22. 6. 2011. 
    37. ^ Fang, Eric (februar 1999). „Urban Renewal Revisited: A Design Critique”. SPUR Newsletter. San Francisko Planning and Urban Research Association. Arhivirano iz originala 17. 5. 2012. g. Pristupljeno 3. 8. 2009. 
    38. ^ Rubin, Jasper (novembar 1999). „The Decline of the Port – A look at the transformation of the Port of San Francisko”. SPUR Newsletter. San Francisko Planning and Urban Research Association. Pristupljeno 5. 1. 2013. 
    39. ^ Terplan, Egon (7. 6. 2010). „Organizing for Economic Growth – A new approach to business attraction and retention in San Francisko”. SPUR Report. San Francisko Planning and Urban Research Association. Pristupljeno 5. 1. 2013. 
    40. ^ Willis, James; Habib, Jerry; Brittan, Jeremy (19. 4. 2004). „San Francisko Planning Department Census Data Analysis”. San Francisko State University. Arhivirano iz originala (PPT) 18. 7. 2011. g. Pristupljeno 13. 6. 2008. 
    41. ^ Minton, Torri (20. 9. 1998). „Race Through Time”. San Francisko Chronicle. Hearst Communications. str. SC—4. Pristupljeno 11. 9. 2013. 
    42. ^ Wiley, Peter Booth (2000). National trust guide- San Francisko: America’s guide for architecture and history travelers. New York: John Wiley & Sons, Inc. str. 240-242. ISBN 978-0-471-19120-9. OCLC 44313415. 
    43. ^ „American Experience: Summer of Love: Film Description”. Website for American Experience documentary on the Summer of Love. PBS. 14. 3. 2007. Arhivirano iz originala 24. 12. 2008. g. Pristupljeno 17. 6. 2008. 
    44. ^ „Fear in the Streets of San Francisko”. Time. 29. 4. 1974. Arhivirano iz originala 04. 01. 2008. g. Pristupljeno 28. 8. 2006. 
    45. ^ „San Francisko History: The 1970s and 1980s: Gay Rights”. Destinations: San Francisko. Frommers.com. Arhivirano iz originala 12. 6. 2007. g. Pristupljeno 17. 6. 2008. 
    46. ^ „Pyramid Facts and Figures”. Company Profile. Transamerica Insurance and Investment Group. Pristupljeno 13. 6. 2008. 
    47. ^ Wiley 2000, str. 95–96 harvnb greška: više ciljeva (5×): CITEREFWiley2000 (help)
    48. ^ Fagan, Kevin (4. 8. 2006). „S.F.'s Homeless Aging on the Street / Chronic health problems on the rise as median age nears 50”. San Francisko Chronicle. Pristupljeno 6. 3. 2012. 
    49. ^ Nieves, Evelyn (5. 11. 2000). „Mission District Fights Case of Dot-Com Fever”. The New York Times. Pristupljeno 5. 3. 2012. 
    50. ^ Nolte, Carl (2. 1. 2008). „High-rises are a sign of the times in changing San Francisko”. San Francisko Chronicle. Pristupljeno 9. 7. 2012. 
    51. ^ Egan, Ted (3. 4. 2006). „City and County of San Francisko: An Overview of San Francisko’s Recent Economic Performance” (PDF). Report prepared for Mayor’s Office of Economic and Workforce Development. ICF Consulting. Arhivirano iz originala (PDF) 1. 2. 2009. g. Pristupljeno 19. 6. 2008. 
    52. ^ Graham, Tom (7. 11. 2004). „Peak Experience”. San Francisko Chronicle. Hearst Communications. str. PK—23. Pristupljeno 13. 6. 2008. 
    53. ^ Lee, Henry K. (16. 1. 1997). „Mount Davidson Cross Called Landmark by Panel”. San Francisko Chronicle. Pristupljeno 17. 6. 2008. 
    54. ^ Smith, Charles (15. 4. 2006). „What San Francisko didn't learn from the '06 quake”. San Francisko Chronicle. Pristupljeno 30. 6. 2008. 
    55. ^ Selna, Robert (29. 6. 2008). „S.F. leaders ignore weak buildings' quake risk”. San Francisko Chronicle. str. A—1. Pristupljeno 30. 6. 2008. 
    56. ^ Prognoza za zemljotrese u Kaliforniji (mart 2015) predviđa rizik od zemljotresa u Kaliforniji za period od 30 godina.
    57. ^ „Liquefaction Damage in the Marina District during the 1989 Loma Prieta earthquake” (PDF). California Geological Survey. Pristupljeno 17. 6. 2008. 
    58. ^ Baume, Matt (14. 4. 2010). „The Lure of the Creeks Buried Beneath San Francisko’s Streets”. Streetsblog San Francisko. Pristupljeno 31. 1. 2013. 
    59. ^ The Official San Francisko Chinatown Website; pristupljeno: 16. 2. 2012.
    60. ^ Depicting Otherness: Images of San Francisko's Chinatown. College Street Journal, 11. 10. 2002; pristupljeno: 16. 2. 2012.
    61. ^ Bacon, Daniel: Walking the Barbary Coast Trail, 2. izdanje, "Quicksilver Press" (1997). pp. 52-53.
    62. ^ Chinatown/Grant Avenue na sajtu Wayback Machine, San Francisko Days.
    63. ^ „The Haight”. The San Francisko Chronicle. Pristupljeno 3. 8. 2009. 
    64. ^ Bishop, Katherine (13. 10. 1988). „Haight-Ashbury Journal; Love and Hate Linger In Ex-Hippie District”. New York Times. Pristupljeno 3. 8. 2009. 
    65. ^ „The Marina”. SFGate San Francisko Neighborhood Guide. San Francisko Chronicle. 27. 10. 2011. Pristupljeno 20. 8. 2013. 
    66. ^ Morgan, Benjamin (Director) (2007). „Quality of Life (film website)”. Mission District History. Pristupljeno 25. 7. 2010. 
    67. ^ „The Castro”. The San Francisko Chronicle. Pristupljeno 3. 8. 2009. 
    68. ^ Chow, Andrew (22. 3. 2002). „Dismal APA Turnout at First Redistricting Meetings”. Asian Week. 
    69. ^ Nolte, Carl (19. 8. 2005). „Fog Heaven: The sun will come out tomorrow. Or maybe not. It's summer in the city, and that means gray skies”. San Francisko Chronicle. Hearst Communications. str. A—1. Arhivirano iz originala 9. 11. 2011. g. Pristupljeno 13. 6. 2008. 
    70. ^ „And Never the Twain Shall Tweet”. Urban Legends Reference Pages. Snopes.com. 26. 9. 2007. Arhivirano iz originala 22. 8. 2011. g. Pristupljeno 4. 7. 2015. 
    71. ^ Poznata i kao suholetna suptropska (Kopenova klasifikacija klime – Csb)
    72. ^ Climate of San Francisko: Narrative Description Golden Gate Weather Services; 5. 9. 2006.
    73. ^ Osborn, Liz. „Coolest US Cities in Summer”. Weather Extremes. Current Results Nexus. Arhivirano iz originala 24. 07. 2010. g. Pristupljeno 25. 7. 2010. 
    74. ^ Gilliam, Harold (2002). „Cutting Through the Fog: Demystifying the Summer Spectacle”. Bay Nature. 
    75. ^ Billings, Mike (13. 6. 2013). „Behind the Tweets: The Secretive People Behind S.F.'s Fog, Seagulls, and Bridges”. SF Weekly. Arhivirano iz originala 11. 12. 2014. g. Pristupljeno 3. 12. 2014. 
    76. ^ a b v g d „NowData - NOAA Online Weather Data”. Nacionalna uprava za okeane i atmosferu. Pristupljeno 15. 12. 2011. 
    77. ^ „Station Name: CA SAN FRANCISCO DWTN”. Nacionalna uprava za okeane i atmosferu. Arhivirano iz originala 24. 05. 2017. g. Pristupljeno 18. 3. 2014. 
    78. ^ Climate of San Francisko: Snowfall Golden Gate Weather Services; 3. 12. 2006.
    79. ^ Hartlaub, Peter (29. 11. 2012). „Blizzard of awesome: The San Francisko snowfall of 1976”. SFGate.com. Pristupljeno 1. 2. 2013. 
    80. ^ „San Fran Mission Dolore, California (047772) Period of Record General Climate Summary – Temperature”. Western Regional Climate Center. Desert Research Institute. 2010. Arhivirano iz originala 13. 05. 2011. g. Pristupljeno 25. 7. 2010.  (Glavna stranica)
    81. ^ „San Francisko Bay Area / Monterey”. 
    82. ^ Agricultural Research Center, PRISM Climate Group Oregon State University. „USDA Plant Hardiness Zone Map”. USDA. USDA. Arhivirano iz originala 27. 2. 2014. g. Pristupljeno 24. 2. 2014. 
    83. ^ „2010 Census Interactive Population Search: CA - San Francisko city”. U.S. Census Bureau. Arhivirano iz originala 9. 1. 2015. g. Pristupljeno 12. 7. 2014. 
    84. ^ „Metropolitan and Micropolitan Statistical Areas – Population Estimate 2013”. U.S. Census Bureau. Pristupljeno 13. 4. 2014. 
    85. ^ „Annual Estimates of the Resident Population – Counties”. Pristupljeno 21. 9. 2015. 
    86. ^ „Historical Census Statistics on Population Totals by Race, 1790 to 1990, and by Hispanic Origin, 1970 to 1990, for Large Cities and Other Urban Places in the United States”. U.S. Census Bureau. Pristupljeno 4. 7. 2015. 
    87. ^ a b „Interactive: Mapping the census”. The Washington Post. Pristupljeno 9. 2. 2012. 
    88. ^ a b v g d „QuickFacts: San Francisko County, California”. United States Census Bureau. Arhivirano iz originala 13. 07. 2011. g. Pristupljeno 11. 7. 2011. 
    89. ^ a b v „QT-P3 – Race and Hispanic or Latino Origin: 2010”. 2010 United States Census Summary File 1. United States Census Bureau. Pristupljeno 11. 7. 2011. 
    90. ^ „Training and Education /PET”. Filipino-American Law Enforcement Officers Association. Arhivirano iz originala 16. 1. 2013. g. Pristupljeno 28. 4. 2012. 
    91. ^ „San Francisko (city), California”. State & County QuickFacts. U.S. Census Bureau. Arhivirano iz originala 29. 08. 2012. g. Pristupljeno 04. 07. 2015. 
    92. ^ „Demographic Profile Bay Area Census”. Arhivirano iz originala 03. 01. 2010. g. Pristupljeno 4. 1. 2010. 
    93. ^ „California – Race and Hispanic Origin for Selected Cities and Other Places: Earliest Census to 1990”. U.S. Census Bureau. 
    94. ^ a b Iz uzorka od 15%
    95. ^ „The brainpower of America's largest cities”. Bizjournals.com (data interpreted from U.S. Census). 2006. Arhivirano iz originala 1. 7. 2006. g. Pristupljeno 5. 8. 2010. 
    96. ^ Winter, Michael (9. 6. 2010). „New measure ranks San Francisko the 'smartest' U.S. city”. USA Today. Pristupljeno 5. 8. 2010. 
    97. ^ Gates, Gary (oktobar 2006). „Same-sex Couples and the Gay, Lesbian, Bisexual Population: New Estimates from the American Community Survey” (PDF). The Williams Institute, UCLA School of Law. Arhivirano iz originala (PDF) 2. 7. 2007. g. Pristupljeno 10. 7. 2008. 
    98. ^ „Gay and Lesbian Families in the United States: Same-Sex Unmarried Partner Households” (PDF). Human Rights Campaign. Arhivirano iz originala (PDF) 13. 4. 2008. g. Pristupljeno 26. 8. 2006. 
    99. ^ U.S. Census Bureau. American Community Survey, 2011 American Community Survey 5-Year Estimates, Table B19301. American FactFinder. 21. 10. 2013.
    100. ^ U.S. Census Bureau. American Community Survey, 2011 American Community Survey 5-Year Estimates, Table B19013. American FactFinder. 21. 10. 2013.
    101. ^ U.S. Census Bureau. American Community Survey, 2011 American Community Survey 5-Year Estimates, Table B19113. American FactFinder. 21. 10. 2013.
    102. ^ „Median Household Income (In 2003 Inflation-adjusted Dollars) (Place Level)”. U.S. Census Bureau. 22. 8. 2007. Arhivirano iz originala 23. 3. 2008. g. Pristupljeno 23. 6. 2009. 
    103. ^ Obusan, Claire (12. 3. 2006). „Top Ten Billionaire cities”. Forbes Magazine. Pristupljeno 22. 6. 2009. 
    104. ^ a b Hendricks, Tyche (22. 6. 2006). „Rich City Poor City: Middle-class neighborhoods are disappearing from the nation's cities, leaving only high- and low-income districts, new study says.”. San Francisco Chronicle. Hearst Communications. str. A—1. Pristupljeno 14. 6. 2008. 
    105. ^ „Families Struggle To Stay: Why Families are Leaving San Francisko and What Can Be Done” (PDF). Coleman Advocates for Children & Youth. 1. 3. 2006. Arhivirano iz originala (PDF) 15. 4. 2010. g. Pristupljeno 16. 6. 2008. 
    106. ^ „Economic Characteristics”. 2005–2009 American Community Survey 5-Year Estimates – Data Profile Highlights. U.S. Census Bureau. 2007. Arhivirano iz originala 3. 1. 2011. g. Pristupljeno 9. 1. 2015. 
    107. ^ „Unemployment Rates for Metropolitan Areas”. 
    108. ^ „Deinstitutionalization: A Psychiatric 'Titanic'”. PBS. Arhivirano iz originala 20. 7. 2014. g. Pristupljeno 9. 8. 2014. 
    109. ^ Matier, Phillip; Ross, Andrew (27. 9. 2010). „Homeless problem lingers as S.F. spends millions”. The San Francisko Chronicle. Pristupljeno 5. 12. 2011. 
    110. ^ „San Francisko Program Combats Homelessness with Innovation”. PBS. 5. 4. 2005. Pristupljeno 6. 9. 2007. 
    111. ^ Pratt, Timothy (12. 8. 2006). „Critics say regional plan won't solve the problem”. Las Vegas Sun. Pristupljeno 30. 8. 2006. 
    112. ^ „Uniform Crime Reports: Table 6 Crime in the United States by Metropolitan Statistical Area, 2009”. 2009 Crime in the United States. Federal Bureau of Investigation. Pristupljeno 23. 1. 2011. 
    113. ^ „Uniform Crime Reports: Table 16 Crime in the United States by Metropolitan Statistical Area, 2009”. 2009 Crime in the United States. Federal Bureau of Investigation. Pristupljeno 23. 1. 2011. 
    114. ^ „San Francisko County, California”. Modern Language Association. Arhivirano iz originala 15. 8. 2013. g. Pristupljeno 6. 8. 2013. 
    115. ^ a b „Industry Employment Data for San Francisko County”. California Employment Development Department. 2012. 
    116. ^ „Economic Growth Widespread Across Metropolitan Areas In 2013” (PDF). U.S. Bureau of Labor Statistics. 16. 9. 2014. Arhivirano iz originala (PDF) 12. 10. 2014. g. Pristupljeno 23. 10. 2014. 
    117. ^ a b Federal Writers' Project of the Works Progress Administration of Northern California (2011). San Francisko in the 1930s: The WPA Guide to the City by the Bay. University of California Press. str. 114. ISBN 978-0-520-26880-7. 
    118. ^ „San Francisko: Economy”. City-Data.com. Advameg Inc. Pristupljeno 15. 6. 2008. [mrtva veza]
    119. ^ „Fortune 500”. Fortune magazine, Time Inc. 2013. Pristupljeno 6. 4. 2014. 
    120. ^ „The World According to GaWC 2012”. Globalization and World Cities (GaWC) Study Group and Network. Loughborough University. Pristupljeno 25. 1. 2014. 
    121. ^ „The Global Financial Centres Index 15” (PDF). Long Finance. mart 2014. Arhivirano iz originala (PDF) 14. 11. 2017. g. Pristupljeno 5. 4. 2014. 
    122. ^ Gonzales, Richard (22. 5. 2006). „New Parts of Alcatraz Revealed to Public”. People and Places. National Public Radio. Pristupljeno 15. 6. 2008. 
    123. ^ Flinn, Ryan (3. 9. 2010). „S.F. tourism picks up, but spending stays flat”. San Francisko Chronicle. str. D—1. Arhivirano iz originala 24. 05. 2017. g. Pristupljeno 4. 2. 2012. 
    124. ^ a b Waters, Rob (15. 5. 2009). „Biotech Jobs Germinate as San Francisko Diversifies Economy”. Bloomberg. 
    125. ^ „Overseas Visitation Estimates for U.S. States, Cities, and Census Regions: 2013” (PDF). International Visitation in the United States. US Office of Travel and Tourism Industries, US Department of Commerce. 2013. Pristupljeno 21. 2. 2015. 
    126. ^ „Top 100 City Destinations Ranking”. euromonitor.com. Euromonitor. 27. 1. 2015. Pristupljeno 21. 2. 2015. 
    127. ^ „San Francisko tourism spending set new record at $9.4 billion last year”. San Francisko Business Times. 27. 3. 2014. Pristupljeno 5. 4. 2014. 
    128. ^ Warburg, Jennifer (27. 2. 2014). „Forecasting San Francisko's Economic Fortunes”. SPUR. Arhivirano iz originala 5. 7. 2015. g. Pristupljeno 6. 4. 2014. 
    129. ^ Selna, Robert (15. 5. 2008). „New jobs, houses spur S.F. population in 2007”. San Francisko Chronicle. Hearst Communications. str. B—1. Pristupljeno 14. 6. 2008. 
    130. ^ Garland, Russ (27. 2. 2014). „As Bay Area Investment Shifts North, Institutional Venture Partners Opens San Francisko Office”. The Wall Street Journal. Pristupljeno 11. 4. 2014. 
    131. ^ „Startup City: The Urban Shift in Venture Capital and High Technology”. Martin Prosperity Institute, Rotman School of Management, University of Toronto. 31. 3. 2014. Arhivirano iz originala 5. 4. 2014. g. Pristupljeno 6. 4. 2014. 
    132. ^ Florida, Richard (8. 9. 2012). „San Francisko's urban tech boom”. San Francisko Chronicle. Pristupljeno 6. 4. 2014. 
    133. ^ Young, Eric (4. 5. 2010). „S.F. extends biotech payroll tax exemption”. San Francisko Business Times. Pristupljeno 6. 4. 2014. 
    134. ^ „Life Sciences & Biotech” (Saopštenje). Office of the Mayor, City and County of San Francisko. Pristupljeno 6. 4. 2014. 
    135. ^ „Mayor Lee Announces New Biotech Incubator in Mission Bay”. 10. 9. 2013. Pristupljeno 6. 4. 2014. 
    136. ^ City and County of San Francisko, California Comprehensive Annual Financial Report, for the Year ended June 30, 2013. Pristupljeno 6. 4. 2014.
    137. ^ Tan, Aldrich M. (12. 4. 2006). „San Francisko is gateway city for immigrants and Silicon Valley Technology”. Fogcityjournal.com. Pristupljeno 15. 6. 2008. 
    138. ^ a b Egan, Ted (3. 4. 2006). „An Overview of San Francisco's Recent Economic Performance – Executive Summary” (PDF). ICF Consulting. Arhivirano iz originala (PDF) 10. 7. 2007. g. Pristupljeno 14. 6. 2008. 
    139. ^ Said, Carolyn (29. 11. 2005). „Main Street Fights Chain Street”. San Francisko Chronicle. Pristupljeno 27. 8. 2006. 
    140. ^ Hetter, Katia (21. 3. 2004). „Supervisors OK limits on chain-store expansion”. San Francisko Chronicle. Pristupljeno 19. 1. 2007. 
    141. ^ „Proposition G: Limitations on Formula Retail Stores, City of San Francisko”. smartvoter.org. Pristupljeno 19. 1. 2007. 
    142. ^ a b
    143. ^ Hartman, Chester (2002). City for sale: The transformation of San Francisko. University of California Press. 
    144. ^ „Most Walkable Cities in the U.S.”. Walkscore.com. Pristupljeno 28. 3. 2014. 
    145. ^ Wach, Bonnie (3. 10. 2003). „Fog City rises from the funk”. USA Today. Gannett Company, Inc. Arhivirano iz originala 11. 03. 2015. g. Pristupljeno 14. 3. 2015. 
    146. ^ Schwarzer, Michelle (jul 2001). „San Francisko by the Numbers: Planning After the 2000 Census”. SPUR Newsletter. San Francisko Planning and Urban Research Association. Arhivirano iz originala 11. 2. 2005. g. Pristupljeno 25. 7. 2010. 
    147. ^ Sadovi, Maura Webber (12. 4. 2006). „San Francisko's Home Prices Remain Among the Highest in U.S.”. The Wall Street Journal. Arhivirano iz originala 1. 3. 2007. g. Pristupljeno 14. 6. 2008. 
    148. ^ „Median Family Income (In 2003 Inflation-adjusted Dollars)”. American Community Survey. US Census Bureau. 22. 8. 2007. Arhivirano iz originala 20. 4. 2008. g. Pristupljeno 14. 6. 2008. 
    149. ^ Hawn, Carleen (mart 2007). „It may not feel like it, but your shot at the good life is getting better. Here's why”. San Francisko magazine. Modern Luxury. Arhivirano iz originala 24. 2. 2007. g. Pristupljeno 14. 6. 2008. 
    150. ^ "„Quality of Living global city rankings – Mercer survey”. Mercer Consulting. jun 2008. Pristupljeno 23. 2. 2011. 
    151. ^ Lam, Eric (22. 12. 2005). „San Francisko Chinese New Year Parade Embroiled in Controversy”. The Epoch Times. Arhivirano iz originala 11. 05. 2009. g. Pristupljeno 14. 6. 2008. 
    152. ^ Leip, Dave (4. 6. 2008). „Dave Leip's Atlas of U.S. Presidential Elections”. Dave Leip. Pristupljeno 14. 6. 2008. 
    153. ^ Reform Law Could Curb Healthy San Francisko's Enrollment by Up to 60% – California Healthline. Californiahealthline.org. Pristupljeno 16. 2. 2012.
    154. ^ "San Francisko's Latest Innovation: Universal Health Care" Arhivirano na sajtu Wayback Machine (15. februar 2008), by Laura A. Locke, Time, June 23, 2006
    155. ^ "Participant Costs" Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. mart 2010), healthysanfrancisco.org. 10. 4. 2010.
    156. ^ "Universal Health Care Plan Approved in San Francisko", Insurance Journal, 20. 7. 2006.
    157. ^ „Annual gay pride parades around the country take on new meaning as millions turn out to celebrate the Supreme Court rulings on same-sex marriage.”. USAtoday.com. 
    158. ^ „Over 100,000 People Attend 44th Annual Pride Parade in San Francisko”. NBCbayarea.com. 
    159. ^ „About the Sierra Club”. Pristupljeno 26. 3. 2013. 
    160. ^ „Friends of the Urban Forest – About us”. Pristupljeno 26. 3. 2013. 
    161. ^ „SFPUC GoSolarSF”. Pristupljeno 26. 3. 2013. 
    162. ^ „About Clean Power SF”. Arhivirano iz originala 20. 2. 2015. g. Pristupljeno 21. 2. 2015. 
    163. ^ „SFPUC Greasecycle”. Pristupljeno 26. 3. 2013. 
    164. ^ „Mayor Newsom Praises SFPUC For Approving New Five Megawatt Solar Project at Sanset Reservoir” (Saopštenje). Office of the Mayor, San Francisko. 12. 12. 2008. Pristupljeno 29. 9. 2009. 
    165. ^ Glaser, Leigh (7. 12. 2010). „SF gets new way to generate renewable energy”. KGO ABC7 News. Arhivirano iz originala 10. 04. 2014. g. Pristupljeno 04. 07. 2015. 
    166. ^ Veća je jedino operna kuća u Njujorku
    167. ^ a b „San Francisko had close ties to career of Robin Williams”. The San Francisko Examiner. Arhivirano iz originala 18. 10. 2014. g. Pristupljeno 04. 07. 2015. 
    168. ^ „Corporate Sponsorship – Why Sponsor”. San Francisko Museum of Modern Art. Arhivirano iz originala 29. 12. 2007. g. Pristupljeno 14. 6. 2008. 

    Literatura uredi

    Spoljašnje veze uredi

    Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Сан_Франциско&oldid=27708002”