Svetojovanska crkva u Novom Sadu

Hram svetog Jovana Preteče tj. Svetojovanska crkva u Novom Sadu je pravoslavni hram koji je bio posvećen svetom Jovanu Preteči. Nalazila se u istoimenom Jovanskom kraju, između ulica Vojvode Bojovića (nekada Piroška-Pirosch) i Kraljevića Marka (nekada Peićeva-Peisc). Godine 1921. Gradski savet grada Novog Sada i Novosadska crkvena opština su se saglasili da se crkva sruši, a prostor Jovanovske porte iskoristi u svrhu izmene regulacionog plana tog dela grada.

Hramovna slava je bila Rođenje svetog Jovana Preteče - Ivanjdan, koja se slavila 24. juna / 7. jula.

Svetojovanska porta sa grobljem na planu grada Novog Sada iz 190? god

Izgled crkve

Crkva je građena u baroknom stilu, bila je duga petnaest, široka pet metara, a u unutrašnjosti je visina iznosila šest metara. Zidovi su bili debeli skoro jedan metar. Svetlost je dobijala kroz devet prozora, od kojih su tri bila u oltaru, a po tri sa južne i severne strane. Pod je bio popločan mermernim pločama, a stepenice koje dele pojedine delove crkve bile su od običnog tesanog kamena. Ikonostas je bio skroman i jednostavan, sa dva reda ikona, osim prestolnih i onih oko raspeća na ikonostasu. Ikone nisu istovremeno rađene, očigledno je da su ih radila četvorica slikara, dvojica autora su nepoznati, dok se za preostalu dvojicu pouzdano zna da su bili Segedinac i Dimitrije Avramović (sahranjen na Svetojovanskom groblju). Pevnice i bogorodični tron istog su stila kao i ikonostas. Ostali crkveni nameštaj je jednostavan i napravljen od jelovog drveta. Zvonik je bio drven, obložen limom, a na vrhu je bio lepo iskovan gvozdeni krst. Isti takav krst, samo nešto manji, nalazio se i na krovu nad oltarom.

U arhivu magistrata postoji neregistrovani opis pravoslavnih novosadskih crkava urađen po naređenju episkopa bačkog Mojseja Putnika, pretpostavlja se da datira iz 1775. godine, kada je episkop Putnik napuštao Novi Sad, odlazeći u temišvarsku eparhiju. Svetojovanska crkva se u tom popisu naziva petom i nosi naziv Jovanovska, navodi se da je izgrađena od dobrog materijala, od cigle i kreča. Crkva je imala drveni zvonik u kojem je bilo zvono od cente i 11 funti, a da se u porti koja je ograđena daskama, nalazi kelija sa jednim stolom, četiri stolice i velikim sandukom.

Istorija

18. i 19. vek

Izgradnja crkve

Na osnovu oskudnih istorijskih izvora, teško je utvrditi kada je na ovom mestu sazidana prva grobljanska kapela. Po nekim podacima, ovde je postojala najstarija crkva u Petrovaradinskom Šancu, građena oko 1700 godine.[1]

Sredinom 18. veka, Novi Sad naseljavaju povrtari – bostandžije, kada nastaje Jovanovski kraj. Novosadski magistrat je 1749. godine doneo odluku kojom se zabranjivalo sahranjivanje u portama gradskih crkava. Tako je na tadašnjoj nenaseljenoj periferiji grada, tzv. trećem frtalju, formirano Svetojovansko pravoslavno groblje. Ono se nalazilo u okolini Svetojovanske crkve.[2] Crkvu su svojim trudom i prilozima više puta obnavljali i iznova gradili Srbi Novosađani, a najčešće oni koji su na svetojovanskom groblju imali svoje porodične grobove. O tome svedoče zapisi iz arhiva novosadskog magistrata.

Život crkve

Religijski

Iako nije bila parohijska crkva, u crkvi Svetog Jovana Preteče su se, pored toga što je obavljala primarnu funkciju grobljanske kapele, vršila i bogosluženja.[3]

Svetojovanska crkva fotografisana neposredno pred rušenje 1921.godine

Novosadske bostandžije su bili veoma vezani za crkvu, revnosno su pohađali službe i rado zaveštavali crkvi, a mnogi su od njih znali osmoglasno pjenije. Imali su od početka čestite narodne sveštenike i učitelje, koji su održavali sa svakom kućom tesne veze. Zapisom magistrata iz 1785. godine zabeležena su imena sveštenika i datum kada su započeli svoju službu u Jovanovskoj kapeli, to su bili Simeon Mihajlović od 9. 08.1757. godine i Matej Dimitrijević od 18. 10. 1775. godine.Svetojovanska crkva 1921. Novi Sad.jpg

O istorijatu crkve  postoje podaci da je naredbom Namesničkog veća, od  decembra 1785. naređeno je da se Jovanovska crkva, zatvori: „ jer se u njoj niti propoveda niti katihizira, prema tome više stoji na putu prosvećivanja naroda“. Marta 1786. sproveo je magistrat molbu naroda koji stanuje u blizini, da bi se ponovo otvorila bogosluženju, preporučujući je i sam, tvrdeći da bi se ti stanovnici do drugih crkava imali pola sata da pešače. Molba nije uspela, ali je februara 1787. Namesničko veće dozvolilo da se u ovoj kapeli nedeljom i praznikom služi, sa dodatkom da se time ne sme umnožiti broj sveštenika s funkcijama. „Tako je Jovanovska kapela istovremeno zatvorena i iznova propojala.“

U bombardovanju 1849. godine srušena je Jovanovska crkva, kao i veći deo Novog Sada, obnovljena je prilozima vernika koji su, pored značajne sume novca, darivali i veliki broj ikona i predmeta.

Uredbom iz 1868. godine tzv. Carskim reskriptom, namenjenoj Karlovačkoj mitropoliji od strane Austrougarske monarhije, bilo je naređeno: sprovođenje redukcije parohijskog sveštenstva, novo uređenje školskog sistema i zabrana sahranjivanja na grobljima unutar grada.

Nakon toga, bogosluženja u Svetojovanskoj crkvi su obavljana samo uoči crkvene slave Ivanjdana, dok se naredba o prestanku sahranjivanja počela primenjivati tek šest godina kasnije, od 1874. godine. Na groblju pored Jovanske crkve, tokom 18. i 19. veka, sahranjen je značajan broj poznatih Srba koji su živeli u Novom Sadu: Jovan Obrenović, brat kneza Miloša, Jovan Hadžić, osnivač Matice srpske, slikar Dimitrije Avramović, urednik prvih srpskih novina Pavle Stamatović, pesnik Zaharije Orfelin, grof Pavle Branković od Podgorice, Aron Zagorica, arhimandrit Gevrasije Petrović i mnogi drugi.

Obrazovni

U okviru Jovanovske porte godine 1809. osnovana je i filijala Srpske narodne škole, ona je podignuta od priloga vernika toga kraja. Prvi učitelji su bili đakoni crkve, tako je od 1834. do 1840. godine učitelj bio đakon Jovan Marković, a školske 1842/43. godine đakon Jovan Popović, zabeleženo je da je tada škola imala ukupno 41 đaka. Novosađanin Georgije Pavlović koji je završio bogosloviju u Sr. Karlovcima, a Učiteljsku školu u Somboru bio je učitelj od 1843. do 1860 godine, kada postaje paroh i podnosi ostavku na učiteljsku dužnost.

Novim uređenjem školskog sistema iz 1868. godine, đakoni crkve više nisu mogli biti učitelji, jer su u školama jedino mogli predavati svetovni učitelji.

Društveni

Malo toga pouzdanijeg o ovoj crkvici se može reći, ali jedno je sigurno, a to je da je bila veoma popularna, jer je ceo kraj oko nje dobio naziv „Jovanovski kraj“. Gotovo dva veka za ovaj kraj Novog Sada se vezuje toponim svetog Jovana Preteče, što nesumnjivo govori o popularnosti i značaju crkve za ovaj deo grada. Značaj Jovanovske crkve jeste u tome što je ona postala socijalno-integrativna tačka i nosilac lokalnog identiteta. Porta Svetojovanske crkve je sa svojim sadržajima bila specifičan kulturno-religijski centar i glavno mesto okupljanja.

20. vek

Još krajem 19. i početkom 20. veka mnogi predmeti iz crkve, knjige i stvari, poklonjene su novoosnovanoj Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini u Santovu (današnjoj Mađarskoj ). Krajem Prvog svetskog rata 1918. godine crkva je obijena i oskrnavljena od logoša Mađara, ratnih begunaca, koji su se u njoj skrivali. Posle toga više nije bila obnavljana.

Na sednici proširenog Saveta grada Novog Sada 27. aprila 1921. godine, uoči Vaskrsa, jednoglasno je doneta odluka o regulisanju i ustupanju građevinskog zemljišta Jovanovske porte radi proširenja Jovanovskog trga i ulice Kraljevića Marka, kao  i otvaranja nove ulice. Na taj način će, kako je rečeno: „ Taj naš specifično srpski kraj doći do lepog uređenja.“ Pravoslavna opština je imala obavezu da prenese građevinski materijal na Uspensko groblje, a stare grobove iz Jovanovske porte trebala je o svom trošku na neko drugo pravoslavno groblje da prenese. Odluka o rušenju crkve je ekspeditivno sprovedena. Preostali inventar iznet je iz hrama 10. maja, da bi 12. maja, počelo rušenje ovog pravoslavnog hrama.  Crkva je po nalogu prote Veljka Mirosavljevića, fotografisana neposredno pred njeno rušenje, ali kako on nije bio zadovoljan fotografijom, izdao je nalog svom parohijanu inž. Dušanu Tošiću da izradi arhitektonske skice spoljašnosti u unutrašnjosti Svetojovanske crkve.Takođe je, želeći da bitisanje ove crkve ne padne u zaborav, napisao knjigu „ Sv. Jovanska crkvica“, i zabeležio kako je napisao „ono što se o njoj zna i što se moglo saznati“.

Nadgrobni spomenik zajedničke grobnice na Uspenskom groblju. Ovde je 1921. god. prenet deo upokojenih iz Svetojovanske porte.

Kapela na Uspenskom groblju je, sagrađena od delova porušene crkve Svetog Jovana Preteče, 1927. godine i iz tog razloga je posvećena rođenju sv. Jovana Krstitelja.

21. vek

Tokom 2015. godine prilikom rekonstrukcije dela Ulice vojvode Bojovića, radnici JKP “Put” su naišli na preko tri stotine grobova koji su predstavljali deo nekadašnjeg Jovanovskog groblja.[4]

Lokalitet na kom je bila porta i hram Svetog Jovana Preteče, danas nije prepoznatljiv, niti je na bilo koji način obeležen.

Jadini nosilac kontinuiteta originalnog arhitektonskog prostora porte Svetojovanovske crkve jeste nadgrobni spomenik, postavljen na Uspenskom groblju. Nakon rušenja crkve i groblja, posmrtni ostaci su preneti u zajedničku grobnicu, čiji je nadgrobni spomenik, napravljen od materijala sa originalne lokacije. U dnu spomenika, koji je skriven od javnosti, napisano je: "Pokojnici iz Sv. Jovanovske porte preneseni ovamo aprila 1921. godine."

Spoljašnje veze

• Novi Sad: Otkrivaju tajnu starog groblja
• Uspensko groblje