Википедија

Sentandreja

град у Мађарској

Sentandreja (mađ. Szentendre, nem. Sankt Andrä) je grad u Mađarskoj.

Sentandreja
mađ. Szentendre
Glavni trg Fo i srpska Blagoveštenska crkva
Zastava
Zastava
Grb
Grb
Administrativni podaci
Država Mađarska
RegionCentralna Mađarska regija
ŽupanijaPešta
SrezSentandreja
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2010.25.724
 — gustina586,9 st./km2
Geografske karakteristike
Koordinate47° 40′ 03″ S; 19° 04′ 35″ I / 47.66755° S; 19.07639° I / 47.66755; 19.07639
Vremenska zonaUTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Površina43,83 km2
Sentandreja na karti Mađarske
Sentandreja
Sentandreja
Sentandreja na karti Mađarske
Ostali podaci
GradonačelnikAtila Janiček
Poštanski broj2000—2001
Pozivni broj26
Veb-sajt
www.szentendre.hu

Sentandreja se nalazi oko 20 km severozapadno od Budimpešte, na desnoj obali jednog od rukavaca Dunava (Sentandrejski Dunav).

Grad je poznat po muzejima, galerijama i umetnicima. Zbog svoje slikovitosti i dobrih komunikacionih veza sa Budimpeštom, Sentandreja je postala popularna turistička destinacija.

Istorija uredi

Oblast Sentandreje je naseljena više od hiljadu godina. U rimsko doba ovde je bilo naselje Ulcisia Castra („Vučija tvrđava“). Tokom 16. veka, Sentandreja je postala centar Srba u Mađarskoj. Grad je ime dobio izgleda po Sv. Androniku, jednom od 70 episkopa, koji je živeo u Panoniji. On je prvi posvećen za episkopa na panonskoj episkopskoj stolici, kojem su bili posvećeni neki manastiri. Ugarski kralj Karlo Drački kada je smrtno ranjen 1386. godine u Budimu, donesen je u manastir Svetog Andreja (ili manastirsku filijalu, na mestu današnjeg naselja) kod Budima. Simbol grada Sentandreje je "agnjec božiji" (jagnje) sa barjakom žute i plave boje, koji ono drži prednjom desnom nogom.[1]

 
Gaspar Buta: Sentandreja 1684.

Posle oslobođenja od Turaka (kraj 17, početak 18. veka), Sentandreja je bila destinacija imigranata sa Balkana (Srbija, Dalmacija, Grčka), iz Slovačke i Nemačke koji su se mešali sa autohtonim Mađarima. Na osnovu privilegija cara i kralja Leopolda I, godine 1690. pod vođstvom patrijarha Arsenija Crnojevića (Čarnojevića) iz Srbije se u Sentandreju doselilo 8000 srpskih porodica. Po podacima iz 1720, 88% stanovništva Sentandreje su bili Srbi i nešto katoličkih Dalmatinaca (Južni Sloveni). Carica Marija Terezija je 1773. godine u Beču dodelila gradu pravo održavanja vašara, zemaljskog, stočnog i nedeljnog. Deo naselja zvani Klisa - jedno uzvišenje gde je sad rimokatolička crkva, je uže gradsko jezgro, oko kojeg se "kristalizovala" cela varoš.

U varoši Sentandreji je 1905. godine kompletna saobraćajna infrastruktura: pošta, telegraf, telefon, željeznička i parobrodska stanica.

Danas je Sentandreja gradić mediteranske atmosfere sa kaldrmisanim uličicama, baroknom arhitekturom, i crkvama svih konfesija. Sedište je Budimske eparhije Srpske pravoslavne crkve. Blizu grada se nalazi etnografski muzej na otvorenom i izvor „Stara voda“ gde se po predanju odmarao patrijarh Arsenije Čarnojević.

U Sentandreji danas živi oko 90 Srba. Ranije je tu bilo više plemićkih porodica.[2] Srpska akademija nauka i umetnosti izdaje Sentandrejski zbornik od 1987. godine.[3]

Srbi u Sentandreji uredi

U jednom izveštaju iz 1737. godine pruža se najpribližnija slika varoši Sentandreje: Sentandreja je mnogoljudnija od starog Budima. Srbi su se naselili ovde za vreme kralja Žigmunda i Alberta, povlačeći se ispred Turaka. Njihovom despotu Đurđu, kralj Žigmund dade za Beograd, mnoge gradove i divno zidane zgrade u Budimu. Tada se srpski narod naselio na Čepelskom ostrvu, u Sentandreji i njenoj okolini. Ovde je srpski narod na dunavskoj obali i na ravnici, podigao svoje niske kuće. Na pijaci ima mnogo dućana i zanatlijskih radnji u gustom redu. Stanovnici su Srbi koji svoju veru slobodno ispovedaju. Poneko živi od zemljoradnje, a drugi od trgovine. Iznad varoši su vinogradi, koji ne daju tako dobro vino kao što je budimsko, ali ipak je na glasu. Srbi nisu nigde tako dobri ekonomi kao ovde, mada su po prirodi i dobri trgovci...

Godine 1683. izbegli su zajedno sa narodom, monasi srpskog manastira Ravanice, i sa moštima Sv. kneza Lazara stigli u gornju Ugarsku. Našli su lepo mesto iznad Budima - Sentandreju, gde su se nastanili. To mesto kažu monasi, neko zove "Bolgarija" a neko "Sveti Andrej". Tu su sagradili "hiže" (kuće) kako je ko mogao, i blizu brega iznad Dunava podigli crkvu od drveta, i u njoj položili mošti srpskog sveca.[4] To je bila ona poznija, Opovačka ili Nikolajevska crkva, koja međutim još od kraja 19. veka, nije bila u funkciji.

Na mestu varoši u to vreme je bio spahiluk grofa Stefana Zičija. On je 1700. godine ustupio svim stanovnicima, pravo uživanja za godišnjih 1000 f. i šest komada persijskih ćilimova, koje su mogli zameniti novcem - 140 f. po ćilimu. Sentadrejci su podneli tužbu 1730. godine srpsko-narodnom saboru, na Stefanove naslednike - Nikolu Zičija, zato što nisu poštovali sporazum. Njihova davanja su se jednostrano povećala, tako da je odlukom županijskog veća 1773. godine, utvrđena nova svota za uživanje sentandrejskog zemljišta. Taj iznos je sada 6000 f. godišnje, sa rokom do 24. maja, u staro-budimsku spahijsku blagajnu.

Kada su početkom 18. veka krvoločni mađarski kuruci napadali Srbe, Sentandreja je izgorela. Kuće su srpske bile zemunice, a stanovnici su izbegli pokolj, bežanjem. Zanatlije su bile organizovane u više granskih cehova, koji su svaki u svoje vreme dobijali pisane privilegije. Prvi su dobili privilegije još 1695. godine jorgandžije i pamuklijaši (12. april), te čizmari (30. oktobra). Godine 1697. car je potvrdio privilegije tabačkom rufetu u Sentandreji. Na osnovu starih privilegija carica Marija Terezija je 1769. godine potvrdila Ustav tabačkog ceha. Na najvišoj tački u varoši, na mestu Brdu je bio nekad postavljen "Tabački krst". Bilo je i drugih cehova - ćurčijski (1700), krojački (1708), sapundžijski (1715), obućarski (1754), kovački i kolarski (1758).

Austrijski car je privilegija dao i sentandrejskim trgovcima 13. jula 1698. godine. Trgovački ceh je na glavnom trgu ili pijaci podigao od crvenog mermera spomen-krst, u spomen prestanka epidemije kuge. Tu se na dan Sv. arhanđela Gavrila tokom ceremonije sveti vodica. Na severnoj strani nalazi se uklesan tekst na ploči: "Svjati sej krst vozdviže serbskoje privelegovano Sodružestvo kupečeskoje Svjatoandreskoje ljeta 1763." I na južnoj strani je postavljena ploča sa tekstom iz 1836. godine.

Poslanici sentandrejski na crkveno-narodnim saborima su bili: Marko Sagar (1716), Vujica (1719), Teodor Milanović (1722), birov Mihail Jovanović (1722) i dr.

Vlast u Sentandreji su dugo držali Srbi, i kada su bili u znatnijoj manjini. Jer bili su to ljudi srčani, odlučni, ponositi i sposobni. Jedan putopisac 1862. godine primećuje: "Srblji u Sv. Andriji nesu po broju u većini, al' koje po inteligenciji, koje po imanju, neporično su najpretežniji." Mnogo homogenije srpske sredine su brže posustale, ne imajući sentandrejski mentalitet. Mnogi veliki i slavni ljudi potiču iz te dične varošice, koju su docnije po značaju nasledili Karlovci sremski. Birov sentandrejske varoši je 1722—1724. godine bio Marko "stari". Njegov naslednik je 1727. godine Gligorije Lazarević. Iz dokumenata se vidi ko se mesni gospodari od 1727. godine: birov Eftimije Knežević, nataroš Jovan Cvetinović i senatori Živan Branković, Stanko Todorović, Josif Nikolić, Rista Veljković, Đurica Vuilović i Josif Stefanović. U to vreme sveštenici su bili, protopop Nestor Živanović i jerej Veljko Popović.[5] Među najstarije sentandrejske sveštenike spada pop Petar Dimitrijević (1725—1741).

Prvog učitelja Sentandrejci su angažovali još 1707. godine. Bio je to Lacko Krištovljević pogođen na godinu dana, za 60 f. da uči 35 dece. U Sentandreji 1745. godine postoji srpska škola, za koju je opština izdvajala 150 f.[6] U grad je došao 1747. godine jedan Rus iz Moskve za učitelja. U to vreme je ruski dvor poslao među Srbe u Ugarskoj, Maksima Suvorova koji je doneo 400 ruskih bukvara i 100 gramatika. Simeon Radivojević pravoslavni paroh u Sentandreji pominje se 1748. godine, i on će postati plemić, zbog svojih zasluga.

Godine 1735. Sentandrejom su upravljala četiri pretora - sudije, i to jedan rimokatolički a tri pravoslavna - jer je većina srpska. Kasnije se vlast koncentrisala na organ Senat, pod birovom (gradonačelnikom).

Naređeno je 12. juna 1812. godine da se zavede Srpska preparandija u Sentandreji. Njen predavački kolegijum su na početku činili: Kozma Josić učitelj peštanski - za slovenski jezik i stilistiku, Pavel Atanacković sveštenik - za pedagogiju i otadžbinsku povesnicu (istoriju), Vasilije Bulić lekar - profesor za račun, algebru, geometriju i zemljopis. Pozvan je za katihetu jeromonah Lukijan Mušicki, ali je ovaj odbio, pa je i to predavao Atanacković. Prvo savetovanje kolegijuma održano je 13. decembra 1812. godine pod predsedništvom "seniora" Josića. Kada je on podneo ostavku, za novog bude izabran Atanacković.[7] Preparandija ili Učiteljska škola za Srbe je do 1816. godine bila u Sentandreji, pa je preseljena u Sombor. U Sentandreji je tokom 19. veka radila i privatna gimnazija.

Jovan Belanović birov i senator, bio je školski upravitelj u mestu 1798—1820. godine. Pominju se 1822. godine "tri klase" (razreda) sa učiteljima: Vasilije Damjanović (prvi), Nikola Nerić (drugi) i Vasilije Arsenijević (treći).[8] U mesnoj školi radili su 1868. godine učitelji Đorđe Josifović i Cvetko Milić.[9] Dobrotvori sentandrejske crkve u 19. veku bili su: Vasa Plastić iz Trnave (rodom Sentandrejac, umro 1861), Jefta plemeniti Neško "ot Litmanova" senator u Sentandreji (umro 1830), Jelena Bozda rođ. Belanović iz Sentandreje, Petar Apostolović, Andrija Petrović (Čamče) i Marija Margaritanović.[10]

Pretplatu za bečke "Novine serbske" skupljao je 1813. godine u Sentandreji, profesor Isajlović. Kupci jedne srpske knjige 1814. godine, bili su sledeći Sentandrejci: Atanacković katiheta srpskog Instituta, blagorodni Lazar ot Avakumović, blagorodni Jovan de Nikola, Georgije Sofrić, Jovan Dobri, Bulić profesor, Evtimije Poponešković senator, Lazar Popnešković i Pashal Čupa.[11] Knjige kupuju tamošnji Srbi, često i u lepom broju, pa 1834. godine "čitalačko kolo" predvode: Vladimir Rakić i Jovan Nedić mesni parosi, te dva zakleta notara Petar Piperković i Eftimije Subotić. Svih 15 egzemplara knjige koja piše o ophođenju među ljudima pribavio je 1831. godine Pavel ot Belgradi senator i mesni školski direktor.[12] Sentandrejci su 1839. godine čitaoci jedne knjige, među njima privlače pažnju: Pavel ot Belgradi advokat i školski direktor, Simeon Josifović kapelan, tri advokata Stefan Avakumović, Jovan Martinović i Simeon Lolić, kao i zakleti notar magistratski Petar ot Temišvari. Paroh Vladimir Rakić je 1840. godine dobio od pisca besplatno dve srpske knjige, jer je skupio još 22 pretplate u svojoj parohiji.

 
Evgenije Dumča, dugogodišnji gradonačelnik Sentandreje

Mađarski spahija Venijamin Kalaji Nađkalovski je osnovao 1865. godine kod sentandrejske srpske škole fondaciju, iz koje će se svake godine davati dva dukata onom učeniku, koji u srpskom jeziku bude najbolji uspeh pokazao, i jedan dukat onom koji koji se bude odlikovao u pravoslavnom katihizisu.[13] Mladi Kalaj je inače došao u grad avgusta 1865. godine, da prisustvuje svečanom godišnjem školskom ispitu. Nameravao je da se kandiduje za narodnog poslanika za Ugarski sabor u sentandrejskom biračkom okrugu. To je bila prilika da stekne političku podršku od Srba, nudeći im politički program za izlaz iz dekadentne svakodnevnice. Bila je to politika izmirenja svih narodnosti u Ugarskoj, brisanjem podela i nepoverenja, posle krvavog građanskog rata 1848—1849. godine.

Crkvene vlasti su 1865. godine za Sentandreju naveli da tu živi 604 pravoslavna Srbina, u tri parohije, koje spadaju u drugu, četvrtu i šestu platežnu klasu.

U Sentandreji je 1847. godine zapisano 668 pravoslavnih žitelja, a dve decenije kasnije tu je mnogo manje - 495 duša.[14] Gradonačelnik Sentandreje bio je dugo godina (1872—1903) Evgen Dumča, istaknuta javna ličnost, veliki dobrotvor srpskih škola i crkvi. Sentandrejski učitelj 1909. godine je Lazar Terzin.

Postojala je 1896. godine srpska Sentandrejska štedionica, koja je priložila za Fond "Sv. Save" 25 f.[15]

Spomenici srpske vere i kulture uredi

Crkve uredi

U crkveno-administrativnom pogledu gradić se nekad delio na crkve i njihovo okruženje. Znalo se za mahale ili "male": beogradska (saborna), grčka, ćiprovačka, požarevačka (vlaška), opovačka (ciganska), preobraženska i Zbeg. Najstariji deo mesta je oko Beogradske crkve, koja je podignuta 1521. godine, od strane srpskih izbeglica iz Beograda (zato se tako i zove), jer su Turci zaposeli taj grad.

Zapisani su 1826. godine pravoslavni sveštenici u tom duhovnom gradiću, (osim Zbega): pop Simeon Josifović, pop Jovan Nedić, pop Vladimir Rakić, pop Pavel Jovanović, pop Jovan Petrović i pop Jovan Baćan.[16] Bilo je 1862. godine u varošici šest pravoslavnih i jedna katolička crkva. Najbolje su izgledale saborna i požarevačka crkva. Svaka kolonija naseljenika je gradila sebi tu hram. Gotovo svaka od pravoslavnih crkava ima fondaciju za izdržavanje sveštenika.[17]

Po državnom šematizmu pravoslavnog klira u Ugarskoj iz 1846. godine u gradu Sentandreji postoje pet srpskih pravoslavnih hramova sa svojim parohijama.[18] Život Srba ali i drugih pravoslavaca u tom gradu, odvijao se oko hramova. Jedina srpska narodna škola radila je pri sabornoj crkvi. Slikar Teodor Ilić Češljar je radio u jednoj sentandrejskoj crkvi.

Saborna crkva ili Beogradska uredi

Posvećena prazniku Uspeniju Presvete Bogorodice, podignuta je "od kamena" oko 1690. godine. Pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano 1690. godine, od kada se vode i pravoslavne crkvene matične knjige. Stara crkva je stajala do 1765. godine, pa je podignuta nova (treća po redu), u "običnom stilu" koju je osveštao 26. januara 1764. vladika Dionizije Novaković. Ikonostas je bio rad Vasilija Ostojića iz Novog Sada 1763. godine. U parohiji 1846. godine žive 202 pravoslavne duše, sa parohom Jovanom Nedićem. Pri hramu se nalazi i srpska narodna škola sa direktorom Pavel od Belgradi, koji je i gradski senator. Školske dece ima 80, a njima predaju - katiheta pop Konstantin Josifović, i učitelji Aleksa Ilić i Georgije Josifović. Toj parohiji je 1905. godine pripadalo pravoslavno "saborno" groblje. Oko hrama je crkvena porta i stari nadgrobni spomenici, od kojih je najstariji iz 1753. godine.

Saborna crkva je imala "burnu" istoriju: obnovljena je 1833. godine, a toranj je srušila olujina 1889. godine, zatim je poharana 1891. godine i najposle 1895. godine izgorela. Morala je zato biti temeljno opravljena spolja i iznutra. Zbog požara udružili su se Sentandrejci predvođeni zaslužnim gradonačelnikom Dumčom, i skupili prilog između sebe i nešto iz jerarhijskih fondova za kupovinu crkvenih zvona. Stara zvona su se istopila tokom požara 6./18. aprila 1895. godine. Na velikoj svečanosti održanoj 13/25. avgusta 1895. godine, zazvonila su sva četiri nova zvona sa tornja. Ona su dopremljena konjskom vučom iz Pešte do Kalaza, a odatle volovskom zapregom u Sentandreju. Veliko zvono je bilo teško 969 kilograma, a na njemu je ugraviran lik Bogorodice. Drugo, srednje veliko zvono je bilo teško 586 kilograma i nosilo je lik Sv. Nikole. Treće, srednje zvono imalo je težinu 310 kilograma, i imalo predstavu Sv. Trojice. Četvrto, malo zvono vagalo je 140 kilograma, a na njemu lik Sv. Georgija. Na svakom zvonu je ugraviran i prigodan istovetan tekst o požaru i skupljanju priloga za njihovu kupovinu.[19]

U podu hramovnom te crkve nalazi se grobna kripta sa kosturnicom arhiepiskopa i episkopa budimske eparhije (njih sedam). Prvi je tu sahranjen arhiepiskop Mihajlo Milošević (umro 1728), pa zatim redom još pet, da bi poslednji bio vladika Jeremija Mađarević (umro 1896). Uz crkvu je nekad bilo jedno malo zdanje zvano "patriaršesko", sastavljeno od dve sobice i kujnice, gde je navodno živeo patrijarh Arsenije Čarnojević. Uz to zdanje podigla se posle "kačara", za koju se smatralo da je bila stan episkopa Arsenija Radivojevića. Tu je dakle bila "bedna i neugledna" rezidencija srpskih patrijarha i arhijereja. Godine 1862. se za nju kaže: "neka zgrada, što bi za svašta drugo pre zgodna bila, samo ne za rezidenciju nikako: sniska, trošna, starom šindrom pokrivena i pravo ruglo...". U toj "rezidenciji" je 1852. godine stanovao paroh, pop Konstantin Josifović. Zgrada je posebno stradala za vreme mađarske revolucije 1848—1849. godine; od tada krov prokišnjava. I mada su pokušavale generacije Sentandrejaca, da tu izgrade nešto dostojanstvenije, nije im bilo udovoljeno. Zato je episkop prešao sa stolicom u Budim, u jednu prikladniju kuću. Ni tu se nije moglo ništa uraditi, mada je obezbeđen kapital jer su se bunili Sentandrejci, ističući da je episkopska stolica od Čarnojevića tu utvrđena, pored sedam pravoslavnih crkava. Tek je za vreme episkopa Lukijana Bogdanovića, u Budimu je podignuta nova lepa i prostrana zgrada - pravi vladičanski dvor.

Početkom 21. veka u njenoj crkvenoj porti su Vladičanski dvor i Muzej eparhije Budimske.[20] U porti se nalazi i veliki broj starih nadgrobnih spomenika, ploča i epitafa, crkvenih velikodostojnika i viđenijih i zaslužnih građana. Registrovano je 37 obeležja, od kojih su četiri ploče unutra u hramu. Tu su svoje mesto našli i spomenici preneseni iz porte otuđene Ćiprovačke crkve.[21]

Preobraženska crkva ili Tabačka uredi

Najstarija crkva je podignuta 1690. godine bila je brvnara, a druga, novija 1741—1746. godine posvećena prazniku Preobraženje Gospodnje. Ikonopis su radili ikonopisci iz Kijeva. Pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano 1690. godine, a crkvene matične knjige se vode od 1752. godine. U parohiji živi 1846. godine, 124 pravoslavca, sa parohom Vladimirom Rakićem. To je poznata "tabačka crkva" u koju su išli članovi tabačkog ceha. Hram je 1905. godine bio u "priličnom stanju", a ograđen je lepom portanskom ogradom.

Početkom 21. veka ona postoji iako je vrlo stara, iz sredine 18. veka, i nalazi se u severnom delu grada. Na južnom ulazu u portu nalazi se dekorativna portanska kapija sa kraja 18. veka. U porti se nalaze tri stara spomenika sa epitafima. Jedan je ispisan grčkim jezikom i odnosi se na 1774. godinu, drugi je pri južnom ulazu posvećen Danilu Plevickom igumanu manastira Krušedola, dok treći pripada Mladenu Stepanoviću. Pored onog krsta na glavnom trgu, javlja se i drugi severno prema Preobraženskoj crkvi. Na kamenom postolju uzdiže se željezni krst koji su podigli 1798. godine majstori tabačkog sreza na mestu gde je nekad bila crkvica brvnara Sv. Luke. U toj crkvi su boravile mošti Sv. cara Lazara kosovskog mučenika, donete 1690. godine tokom velike Seobe Srba. Po njemu se taj krst i zove "Krst cara Lazara". Ta crkva je nastradala pod visokom vodom Dunava 1738. godine. Još jedan krst zvani "Tabački" je u blizini Preobraženske crkve na "Magarećem bregu". Na jednostavnom kamenom postolju je visok željezni krst, zaštićen polukružnim metalnim krovom. Ne zna se kad je postavljen, a renoviran je izgleda 1901. godine, kada i onaj na glavnom trgu.[21]

Ćiprovačka crkva uredi

Ta "parohijalna" crkva je građena 1690. ili pre možda 1708. godine, jer postoji natpis o tome. Nju je zamenio novi hram građen 1753. godine od kamena, pa obnovljenog "broda" 1791. godine, jer je prethodni izgoreo u požaru. Zvonik je naknadno dodat kamenoj crkvi 1775—1776. godine. Taj hram je mnogo veći, svetliji i lepši od Požarevačkog. Pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano 1690. godine? (ili 1725), a crkvene matične knjige (rukopisne) se vode od 1723. godine? (ili 1725-1726). Pravoslavna crkva je posvećena Sv. apostolima Petru i Pavlu. U parohiji 1846. godine ima 117 pravoslavaca, sa parohom Petrom Antonovićem. Ta crkva je prvobitno bila posvećena Sv. Nikoli, i zato je zvana "Nikolajevska". Međutim, episkop Novaković ju je 1793. godine posvetio sadašnjem prazniku, nakon podizanja nove - postala je "Apostolska". Godine 1905. navodi se da je hram u dobrom stanju, ali bogosluženja nisu redovna; ima portu sa starim nadgrobnim spomenicima, od kojih je najstariji iz 1710. godine. Crkva je imala svoje groblje Ćiprovačko, koje se tada već nije koristilo, i bilo je zapušteno.

Početkom 21. veka to više nije naš hram, jer je 1938. godine ustupljena rimokatoličkoj crkvi. Nalazi se usred nekadašnje Ćiprovačke mahale, južno od gradskog centra, a potiče iz polovine 18. veka.[21]

Opovačka ili Nikolajevska crkva i Blagoveštenska crkva uredi

"Hopovačka" crkva je zidana 1746. godine, za vreme carice Marije Terezije.

Tu je i "grčka parohija" sa Blagoveštenskom crkvom (posvećenoj prazniku Blagovesti), građenom 1752. godine. U grčkoj parohiji parohijsko zvanje je osnovano 1752. godine, a u parohiji sa crkvom Sv. Nikole - 1746. godine.

Crkvene matrikule se u grčkoj parohiji vode od 1781. godine, a u opovačkoj od 1751. godine.

U srpskoj parohiji je izgleda gradska bolnica bila smeštena, i to u onoj oko crkve Sv. Nikole ili "Hopovačkoj", po nekoj odluci od 16. decembra 1834. godine. Po kasnijem podatku, Nikolajevski hram više nije bio ni u kakvoj funkciji, zbog trošnosti; postoji i zatvoren je (1905). Zbog toga je njegov ikonostas sa pripadajućim pevnicama, stolovima i drugim inventarom poklonjen novoj pravoslavnoj (prešli iz katolicizma!) braći, u mestu Santovu. Hopovačko (opovačko) staro groblje je takove 1905. godine već bilo zatvoreno. Sada, na početku 21. veka ona odavno nije naša crkva. Godine 1913. ustupljena je ta stara srpska Opovačka crkva, reformatorskoj opštini na korišćenje. Ikonostas je prethodno prenet u Santovo, za tamošnju novu pravoslavnu crkvu. Nalazi se reformatorska crkva u severozapadnom delu naselja.

"Grčka" ili "Blagoveštenska" crkva je 1905. godine bila u dobrom stanju spolja i iznutra i tu se bogosluženja redovno vrše. Njen ikonostas je oslikao 1802—1804. godine ikonopisac Mihajlo Živković iz Budima, učenik bečke umetničke Akademije. Opovačka crkva je nazivana i "Ravanička", jer su tu bile mošti Sv. cara Lazara, kada su je doneli monasi Ravanički. U grčkoj parohiji (sada objedinjene obe!), je tada bilo 134 parohijana, sa parohom Konstantinom Josifovićem. A Blagoveštenska srpska pravoslavna crkva nalazi se u centru na glavnom trgu gradića. Potiče iz polovine 18. veka, rađena je po projektu Andraša Majerhofera, dok je ikonostas uradio budimski slikar Mihailo Živković početkom 19. veka.[21] U južnom zidu crkve nalazi se epitaf ispisan grčkim jezikom, nekog Pavla Tolojanijaiz 1759. godine. U unutrašnjosti hrama je nadgrobna ploča braće Đurića iz 1767. godine. Na glavnom trgu nadomak Blagoveštenskog hrama odavno stoji "Spomen-krst Srpskog trgovačkog (kupečeskog) udruženja. Izgleda dao trostrani stup ukrašen malim ikonama apostola, na čijem je vrhu gvozden krst sa raspećem. Sa severne strane je natpis koji svedoči da ga je podiglo privilegovano srpsko trgovačko udruženje 1763. godine. Sa južne strane se vidi drugi natpis po kojem je isto udruženje ukrasilo krst 1836. godine, biće sa željeznom ogradom. Po trećem natpisu krst je obnovljen 1901. godine, kao i poslednji put 1990. godine[21]

Požarevačka crkva uredi

Prvobitna je podignuta 1690. godine i bila je "dosta mala" i od dasaka, a kasnije prezidana od tvrdog materijala 1759. godine. Osveštao ju je episkop Dionizije Novaković 1763. godine. Pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano 1690. godine, a pravoslavne crkvene matice se vode od 1752. godine. Pravoslavna crkva je posvećena Sv. arhanđelu Mihailu, tu živi 91 pravoslavna duša, sa parohom Petrom Rimskim. Ikonostas stari radili su 1742. godine temišvarski zografi Georgije Ranite i Nedeljko Popović. Od starina, u toj crkvi su se nalazile drevne knjige. Najstarija je srbulja "Apostol i Jevanđelje" iz 1514. godine u kojoj je zapis o gonjenju Hrišćana (pravoslavnih) u Ugarskoj, i da ih "pobedi erdeljski vojvoda Dojica". Tako je štampani srbuljski "pentikostar" nastao u Mrkšinoj crkvi 1566. godine. Nabavljena je ta bogoslužbena knjiga, za vreme mitropolita smederevskog kir Zaharija, igumana mrkšićkog jeromonaha kir Save, a trudom pop Živka i dijaka Radula. Druga knjiga, "apostol", pisana je 1514. godine od strane đakona Bože u Slankamenu. Hram je 1905. godine bio u dobrom stanju, a pripadalo mu je i groblje zvano "Požarevačko".

Početkom 21. veka postoji ta stara srpska crkva, u južnom delu naselja. Smatra se da je njen ikonostas rađen za sentandrejsku sabornu crkvu i da je prenet u Požarevačku, nakon gradnje nove Saborne crkve. U porti hrama nalaze stari spomenici koji su tu preneti sa bivšeg "Požarevačkog groblja". Oni su poređani duž južne ograde porte. U samom hramu je nadgrobna ploča episkopa Justina Jovanovića, koja se prvobitno nalazila u Tabanskoj crkvi. Iz nje je uzeta onda kada su rušili tu staru budimsku srpsku crkvu. Takođe se u priprati hrama, u zidu nalazi ploča Ignjatija Boškovića iz 1807. godine.[21]

Izbeška, Zbeška ili Rudnička crkva uredi

Posvećena prazniku Sošestvije Sv. Duha ili Svetoj Trojici ili Duhovima, izgrađena je 1738. godine.[22] Starija crkva je bila od drveta, u potoku kod današnjeg srpskog groblja. Tu se spram crkve nalazila nekad rezidencija patrijarhova. Patrijarh Čarnojević se po dolasku sa izbeglim narodom iz Stare Srbije, prvo tu nastanio u mestu "Zbeg" ili "Rudnik", koje se nalazi "frtalj sata" daleko od Sentandreje, ali ipak sa njom celinu čini. Patrijarh Arsenije Čarnojević tu u jednoj kući živeo pola godine dana, dok mu nije napravljena "dvorska" u Sentandreji. Od te "slavne" kuće u Zbegu, napravljena je crkva. Patrijarh se kažu često penjao na uzvišicu zvanu "Kraljev breg", i odatle tužno gledao u daljinu, odakle je izbegao. Paroh zbeški bio je 1826. godine pop Dimitrije Crvenperković.[16] Selo Zbeg je 1847. godine imalo 200 Srba stanovnika, a dve decenije kasnije 1867. godine 250 duša.[14] Postoji 1869. godine srpska škola u Zbegu, u kojoj je raspisan stečaj za upražnjeno mesto učitelja. Ponuđena godišnja plata je iznosila: 105 f. u novcu, frtalj jutra oraće zemlje, pet akova "kljuka", dva hvata drva i stan.[23] Administrator zbeški bio je 1817. godine pop Jovan Nedić. On je zaslužan za izlazak iz štampe knjižice mesnog učitelja Vasilija Arsenijevića.

Broj stanovnika u Zbegu stagnira, pa ih je oko 1900. godine po drugom izvoru - oko 200 ratarskih porodica, koje su osiromašile zbog propasti vinograda. Crkva im je bila stara i "opala". Tu se četiri godine uzastopno (do 1898) slavilo, u crkvi na treći dan Duhova, - 200 godina od osnivanja patrijaršije Karlovačke. Hteli su da peti put to slavlje bude u obnovljenom hramu. Zbežani su inače potrošili svoj novac za opravku izgorele saborne crkve u Sentandreji. Zato su javno preko crkvenih novina molili braću Srbe, za finansijsku pomoć sa nekoliko hiljada forinti, da oprave i opskrbe svoju crkvu. Na čelu akcije je bio gradonačelnik Sentandreje Eugen Dumča, i na njega se slao svaki prilog za Zbeg. Dumča je bio dobrotvor u veći srpskih mesta u tom kraju, razdelio je veliko bogatstvo. Javni apel izdat o Blagovestima 1898. godine, su potpisali paroh u Zbegu Jovan Pačiriz, prvi tutor S. Martinović ratar i drugi tutor Stevan V. Popović upravnik Tekelijanuma.[24] Hram je opravljen i 1905. godine se kaže da je u dobrom stanju, ima portu, a pripada mu i srpsko pravoslavno groblje.

Početkom 21. veka to nije više naš pravoslavni hram, jer je 1948. godine ustupljen rimokatoličkoj crkvi. Nalazi se u centru nekadašnjeg sela Zbeg, severo-zapadno od gradskog centra. Crkva je inače građena bez zvonika, koji je dodat u drugoj polovini 18. veka. Barokna kapa tornja opravljena je 1806. godine. Ikonostas crkve je tu prenet davno iz Blagoveštenskog hrama. Zatim je prenet u Pečuj, da se montira u tamošnjoj srpskoj pravoslavnoj kapeli.[21]

Dvadeseti vek uredi

Po srpskom izvoru iz 1905. godine Sentandreja je varoš sa utvrđenim senatom. U mestu ima tada 915 domova, od kojih su 121 srpski. Broj stanovnika je 4822, od kojih najviše ima Mađara 1854, Srba pravoslavaca 610 a duplo manje je Šokaca i Bunjevaca - 378, koje vlasti beleže kao "Dalmatince". Od srpski zdanja u varoši je sedam pravoslavnih crkava i jedno srpska veroispovedna škola. Predsednik Crkvene opštine je čuveni patriota srpski i veliki dobrotvor Eugen Dumča. Sveštenici su bili: protojerej Kornelije Čupić rodom iz Dunapantelije, koji je i predsednik Školskog odbora, i pop Jovan Pačiriz rodom iz Sentandreje. Postoje dve pravoslavne parohije, od kojih u Ćiprovačkoj ima 45 pravoslavnih domova, a tu pripada i Požarevačka crkva. Druga je Preobraženska, sa 76 pravoslavnih domova, a tu pripadaju još grčka i zbeška crkva. Crkveni imetak je iznosio 49 kj zemlje, a crkva i škola su se izdržavale i zahvaljujući zakladama: Zaklada Jovana i Ekatarine Milić za izdržavanje sirotih udavača, zatim Zaklada Vasilija Plastića za službe i Zaklada školska koju su stvorili supružnici (bez dece) Evgenije i Petronela Dumča. U gradiću 1905. godine radi srpska veroispovedna škola, čije je prvo zdanje sazidano još 1761? godine. Jedini učitelj je bio Đorđe Mirkov rodom iz Čuruga, koji uči 62 đaka u redovnoj školi, a poftorne (nedeljne) nema. U gradiću je 1905. godine postojala "Sentandrejska štedionica u Sentandreji", sa deoničkom glavnicom od 100.000 k. Čist dobitak za 1907. godinu je iznosio 19.146 k. Upravu su tada činili: predsednik Eugen Dumča, knjigovođa Nikla Krečarević i blagajnik Jovan Ignjatović.[25]

Nakon završetka Prvog svetskog rata pravoslavlje je veoma stradalo. Srbi su što stradali - što iselili u jugoslovensku kraljevinu; ostala je demografska pustoš. U Sentandreji je formalno postojao pravoslavni episkopat, ali funkcije su mu bile samo administrativne. Po popisu iz 1931. godine u mestu je ostalo 150 Srba pravoslavaca. Svih sedam crkvi je ostalo bez sveštenika, zvona i crkveni utvari. Samo u jednoj crkvi se održavala crkvena služba, dok su ostale "prazne i samotne". A onda su novine u leto 1933. godine objavile senzacionalnu a tužnu vest, da se oglasom prodaje srpska pravoslavna crkva Sv. Petra i Pavla u Sentandreji. Oglas je dala tamošnja crkvena opština, a ponuda je važila za zainteresovana društva, crkvene zajednice ali i privatna lica - onom ko bude najviše ponudio. Stari popa Sentandrejski je taj postupak opravdavao rečima: "Naša crkvena opština nije siromašna, pa ipak se poslednjih godina nije moglo izdržati. Porezi su veliki, a prihodi sve manji. Kuće crkvene opštine se nisu izdavale u poslednje vreme u kiriju, zemlja se nije obrađivala i tako je sve teže bilo crkvenoj opštini da odgovara svojim obavezama prema madžarskoj državi." Bio je to epilog viševekovnog trajanja Srba i pravoslavlja u gornjoj Mađarskoj. Pravoslavnom hramu su to bili poslednji dani, jer jedan ponuđač je nameravao da od nje načini sanatorijum, a grupa Amerikanaca je htela da crkvu sruši. Mislili su da je u materijalu prenesu u Ameriku, i tamo od njega naprave istu takvu. Cena prazne crkve, koja je navodno imala samo "muzejsku vrednost", bila je 200.000 dinara. Te godine ulaz u bogomolju je bio zatvoren daskama, unutrašnjost prazna sem ikonostasa, a prozori crkveni porazbijani...[26]

Od sedam crkava u Sentendreji, četiri su sada u vlasništvu Srpske pravoslavne crkve:

Crkva Svetog Petra i Pavla ( Ćiprovačka crkva) je sada grkokatolička, katolička zajednica je preuzela Zbešku crkvu, dok dok je reformatska zajednica preuzela Opovačku crkvu. Ikonostas ove crkve prenet je u Santovo, mesto u mađarskom delu Bačke.

Početkom 21. veka u Sentandreji postoji "Saborno groblje", kao jedino mesto gde se sahranjuju pravoslavci Srbi. Tu se nalazi 424 stara spomenika, od kojih su najstariji iz 18. veka.

Stanovništvo uredi

Po proceni iz 2017. u gradu je živelo 26.011 stanovnika.

Demografija
1990.2001.2011.2017.
19.35122.74725.31026.011

Krajem 17. veka u Sentandreji je bilo oko 800 kuća, a kako su Srbi živeli u velikim zadrugama, proizilazi da ih je tada bilo ukupno oko 8000 stanovnika, pretežno Srba. Od tada kreće brojčano opadanje Srba, koje će ubrzati mađarska revolucija 1848—1849. godine. Po podatku iz 1761. godine u gradu je bilo 588 porodica, a pošto u srpskoj porodici tada ima prosečno petoro članova, biće da je tada Srba bilo 2940. A 1854. godine zapisano je tek 919 srpskih duša. Već dominiraju Dalmatinci i Slovaci koji su najbrojniji sa 1227 pripadnika. Nemaca ima 942, Mađara 467 a Cigana samo 45. U verskom pogledu te godine je najviše bilo rimokatolika - 2344 na broju. Po popisu iz 1892. godine, Srba je još manje, sad ih ima 815, od kojih su 595 samo pravoslavci. Rimokatolika ima sve više, već 1932. Sentandreja tada za Srbe više nema izglednu perspektivu, svi koji se iškoluju odlaze iz grada, tražeći prosperitetnije mesto za život.

Srpski pravoslavni muzej uredi

U Sentandreji se nalazi „Srpski pravoslavni muzej“ koji sadrži veliki broj sačuvanih ikona i drugih crkvenih predmeta.

Poznati stanovnici uredi

Galerija uredi

  •  
    Muzej marcipana
  •  
    Rimokatolička crkva
  •  
    Srpsko-pravoslavna „Beogradska katedrala“
  •  
    Reformatska crkva
  •  
    Jedna od gradskih crkava
  •  
    Veče na šetalištu pored Dunava
  •  
    Gradska većnica
  •  
    Srpski pravoslavni muzej

Reference uredi

  1. ^ Pavle Sofrić: "Momenti iz prošlosti i sadašnjosti varoši Sentandreje", Pančevo-Sentandreja 2005. godine
  2. ^ Aleksandar Bačko: Sentandrejske plemićke porodice (24. oktobar 2015)
  3. ^ Kako je osmeh seoba postao suza („Politika“, 9. februar 2016)
  4. ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1860. godine
  5. ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1875. godine
  6. ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1886. godine
  7. ^ "Matica", Novi Sad 1867. godine
  8. ^ Stefan Milošević: "Statističko opisanije Serbije", Budim 1822. godine
  9. ^ "Školski list", Sombor 1868. godine
  10. ^ "Školski list", Sombor 1884. godine
  11. ^ Fenelon: "Priključenija Telemaka sina Uliseva", prevod, Beč 1814. godine
  12. ^ "O ophoždeniju s ljudma", prevod, Budim 1831. godine
  13. ^ "Danica", Novi Sad 1865. godine
  14. ^ a b "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1872. godine
  15. ^ "Srpski sion", Karovci 1896. godine
  16. ^ a b "Serbski letopisi", Budim 1826. godine
  17. ^ "Danica", Novi Sad 1862. godine
  18. ^ Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
  19. ^ "Srpski sion", Karlovci 1895. godine
  20. ^ Srpski institut, internet baza podataka, Budimpešta
  21. ^ a b v g d đ e Srpski institut...
  22. ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1870. godine
  23. ^ "Školski list", Novi Sad 1869. godine
  24. ^ "Srpski sion", Karlovci 1898. godine
  25. ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
  26. ^ "Pravda", Beograd 1933. godine

Spoljašnje veze uredi

 
Sentandreja na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Сентандреја&oldid=25555759”