Википедија

Сеоба Срба (slika)

уљана слика Паја Јовановића

Seoba Srba, ili pun naziv Seoba Srba pod patriarhom Arsenijom III Crnojevićem, jeste niz od četiri slične uljane slike srpskog realiste Paje Jovanovića koje prikazuju Srbe, predvođene patrijarhom srpskim Arsenijem III Crnojevićem, kako napuštaju Staru Srbiju tokom Velikih seoba Srba 1690—1691. godine.[1] Prvu je naručio karlovački mitropolit i patrijarh srpski Georgije Branković 1895. godine, i trebalo je da bude prikazana na Milenijumskoj izložbi u Budimpešti sljedeće godine. Po mišljenju srpskog sveštenstva, to je trebalo poslužiti legimitizaciji srpskih zahtjeva za vjersku autonomiju i djelimičnu samoupravu u Austrougarskoj, podržavajući tvrdnju da su Srbi napustili svoju otadžbinu po nalogu Svetog rimskog cara kako bi zaštitili habzburške granice.

Seoba Srba
Seoba Srba pod patriarhom Arsenijom III Crnojevićem
Seoba Srba Paje Jovanovića, verzija slike urađena oko 1896. godine prema prvobitnoj zamisli, izložena u Narodnom muzeju Pančevo
UmetnikPaja Jovanović
Godina1896. (original)
Tehnikaulje na platnu
Dimenzije380×580 (original) cm
MestoMuzej Srpske pravoslavne crkve u Zgradi Patrijaršije, Beograd (original)

Prva slika je završena 1896. godine sa dimenzijama 380×580 cm, a nešto kasnije te godine je predstavljena patrijarhu Geogriju. Nezadovoljan, patrijarh je od Jovanovića zatražio da ovoj rad prilagodi u skladu sa stavom crkve o seobi. Iako je Jovanović izmjenu napravio relativno brzo, on to nije stigao da uradi na vrijeme kako bi bila prikazana u Budimpešti i stoga je morala biti prikazana u Patrijaršijskom dvoru u Sremskim Karlovcima. Jovanović je završio ukupno četiri verzije slike, od kojih su tri preživjele. Prva verzija je izložena u zgradi Patrijaršije u Beogradu, druga se nalazi u Narodnom muzeju Pančevo a četvrta u Konaku kneginje Ljubice u Beogradu. Seoba Srba ima kultni status u srpskoj popularnoj kulturi, a nekoliko autora smatra je jednim od najboljih Jovanovićevih djela.

Pozadina uredi

Velika seoba Srba (1690—1691) uredi

 
Ilustracija Srba koji prelaze Dunav na habzburšku zemlju

Patrijarh srpski Arsenije III je 1689. godine podsticao Srbe sa prostora Stare Srbije na pobunu protiv Osmanskog carstva i na podršku habzburškom upadu na Balkan.[2] Habzburzi i Srbi su 2. januara 1690. godine poraženi u bici kod Kačaničke klisure. Habzburzi su počeli da se povlače, podstičući na hiljade srpskih seljaka da napuste svoja ognjišta i bježe na sjever zbog straha od osmanske odmazde.[3] U srpskoj istoriografiji, ovaj događaj je poznat kao Velika seoba Srba.[4] Između 30.000 i 40.000 srpskih izbjeglica prešlo je na habzburšku teritoriju sjeverno od Dunava, današnju Vojvodinu, i tu se naselili.[5] Izbjeglice su došle sa područja Stare Srbije, pa su svoju novu otadžbinu nazvali „Nova Srbija”.[6] Tim Džuda, novinar specijalizovan za balkanska pitanja, opisao je ovaj egzodus kao jedan od najtragičnijih događaja u srpskoj istoriji.[2]

Patrijarh Arsenij III se 1691. godine pogodio sa Leopoldom I, svetim rimskim carem i ugarskim kraljem, pri čemu su Habzburzi garantovali srpsku crkvenu autonomiju i određeni stepen autonomije, na veliko nezadovoljstvo Rimokatoličke crkve i ugarskih vlasti.[7] Leopold I je priznao patrijarha Arsenija III kao vođu habzburških Srba i po duhovnim i svjetovnim pitanjima i ukazao je na to da će tu moć imati svi budući patrijarsi. Sremski Karlovci su 1712. godine postali sjedište srpske patrijaršije na području Habzburške monarhije.[8]

Početak radova uredi

 
Paja Jovanović, oko 1899. godine

Početkom devedesetih godina 19. vijeka, ugarski zvaničnici su najavili planove o održavanju Milenijumske izložbe u Budimpešti 1896. godine; izložba je bila namijenjena obilježavanju hiljadite godišnjice mađarskog osvajanja Karpatskog basena, time potvrđujući ugarski „nacionalni i teritorijalni legitimitet” i mađarsko „prirodno i istorijsko pravo u područjima u kojima su živjeli”.[9] Izložba je održana u Varošligetu (gradski park) u Budimpešti. Izložbe su podijeljene na dvanaest različitih oblasti, od kojih je jedna vizuelna umjetnost.[10] Glavni eksponat izložbe bila je slika Osvajanje karpatskog basena, koju je naslikao najistaknutiji mađarski istorijski slikar Mihaj Munkači, i bila je izložena u Zgradi ugarskog parlamenta.[11] Izgrađeno je nekoliko paviljona u kojima su prikazivana kulturna i industrijska dostignuća nemađarskih naroda koji žive na području Zemalja krune Svetog Stefana u Austrougarskoj, od kojih je jedan bio namijenjen Srbima.[12]

U proljeće 1895. godine, po nalogu mitropolita karlovačkog i patrijarha srpskog Georgija, Saborski sinod Karlovačke patrijaršije uposlio je mladog realistu Paju Jovanovića da naslika Seobu Srba, sa namjerom da to djelo bude prikazano kao dio srpskog paviljona. Patrijarh Georgije je prvobitno imao namjeru da za slikara izabere Uroša Predića, ali je Predić rekao da će mu biti potrebne dvije godine za završetak djela. Jovanović je patrijarha ubijedio da sliku može završiti za osam mjeseci.[11] Jovanović je za Izložbu trebalo da naslika dva djela, a drugo djelo je bio Vršački triptih, koji je naručio gradski savjet Vršca.[13]

U očima sveštenstva, Seoba Srba pomogla bi legalizovanju srpskih težnji ka vjerskoj autonomiji i djelimičnoj samoupravi u Austrougarskoj.[9] Prema zvaničnom stavu Crkve, Leopold I je zatražio da se Srbi sa područja Stare Srbije nasele uz osmansko-habzburšku granicu, kako bi stvorili tampon zonu protiv daljih osmanskih osvajanja i crkveni velikodostojnici su namjeravali da Jovanović svojim djelom odrazi ovaj stav.[14] Dakle, slika je imala značajne političke implikacije.[15] Habzburški Srbi su smatrali da je dogovor između Leopolda I i patrijarha Arsenija legitimisao njihove težnje ka zemlji koju su naseljavali. Hrvatski nacionalisti su Srbe nazivali „nezvanim gostima” koji su dobili samo Leopoldovo obećanje autonomije, nakon što su se doselili u habzburške zemlje.[16] Cilj Seobe Srba bio je da ispita istorijske i političke naracije koje su prosljeđivali mađarski i hrvatski slikari, a čiji su radovi takođe bili izloženi.[17]

Priprema uredi

Sinod je Jovanoviću ponudio mogućnost da sebe predstavi kao ozbiljnog istorijskog slikara, s obzirom na to da je predmet rada bio događaj od međunarodnog značaja i da je slika trebalo da bude izložena u stranoj prijestonici.[18] Da bi se osiguralo da Seoba Srba bude istorijski vjerodostojna, Jovanović je proučavao autentično srednjovjekovno oružje, nošnje i druge predmete, a kasnije je stečeno značenje uklopio u kompoziciju.[19] Takođe je proučavao srednjovjekovnu istoriju, prikupio etnografske dokaze i konsultovao je istoričare. Crkva je od istoričara i sveštenika Ilariona Ruvarca tražila da konsultuje Jovanovića o istorijskim detaljima seobe i da ga prati tokom posjete fruškogorskim manastirima, gdje je mladi umjetnik s vremena na vrijeme proučavao niz savremenih izvora i predmeta iz tog vremena.[20]

Istoričar umjetnosti Lilijen Filipović-Robinson napominje da je Jovanović u djelo ugrađivao savremene tehnike i da je emulirao naturalistički pristup savremenih pejzažnih slikara, pokazujući da se nalazio „u lagodnosti sa umjetnošću iz prošlosti i onom iz njegovog vremena”.[18] Kompozicija je označila značajno odstupanje za Jovanovića, koji je do tada bilježio uglavnom orijentalističke radove, za razliku od onih koji su opisivali određene trenutke iz srpske istorije.[21]

Istorija uredi

Original uredi

Dimenzije originalnog ulja na platnu iznose 380×580 cm.[22] Na slici je prikazan patrijarh Arsenije III kako predvodi desetine hiljada Srba u izgnanstvo, jašući konja sa istaknutom srpskom zastavom.[2][a] U neposrednoj vezi sa Biblijom, slika podsjeća na Mojsija koji je predvodio izabrani narod iz Egipta.[24] Ironija je bila, prema Džudu, da je patrijarh predvodio narod iz obećane zemlje.[2] Patrijarh i još četiri figure dominiraju kompozicijom, neujednačeno sa širinom platna, umjesto da će kreću u pravoj liniji. „Oni se ističu u prvom planu”, piše Filipović-Robinson, „usmeravajući oko kroz dijagonale i krivine njihovih tijela i gestova do sljedeće linije slika iza njih. Svaka naredna linija vodi ka sljedećoj.”.[25] Na slici su prisutne sve starosne grupe, a Jovanović je posebnu pažnju posvetio njihovim licima.[26] Hiljade figura koje jašu konje i idu pješke javljaju se u pozadini prije nego što se na kraju stope sa horizontom.[25] Lijeva pozadina prikazuje srpske ratnike koji uzdižu svoja koplja ka nebu, dok se na desnoj pozadini ističu drveni vagoni koji nose porodice u izgnanstvo. Na desnoj strani prvog plana, starac tjera stado ovaca. Desno od patrijarha, majka i njen sinčić jašu konja koji nosi njihove stvari.[2] Žena je supruga vojskovođe Jovana Monasterlije, a dijete je njegov sin.[27] Ratnik s brkovima koja hoda ispred njih, sa mačem okačenim o pojasu i puškom naslonjenom na rame, „korača hotimice u budućnost”. Ratnikova desna ruka umrljana je krvlju i vezana je bijelim zavojem.[2][b]

 
 
Prva verzija slike, urađena 1896. (lijevo), i četvrta verzija, urađena 1945. (desno)

Kada je patrijarh Georgije prvi put vidio sliku, bio je nezadovoljan prikazom seobe, naročito zbog prikaza ovaca i vagona koji nose žene i djecu, rekavši da izgledaju kao „rulja u bjekstvu”.[29] Izvor patrijarhovog nezadovoljstva bio je različito tumačenje onoga što je prvobitno dovelo do seobe; Crkva je tvrdila da je patrijarh Arsenije III jednostavno odgovorio na poziv svetog rimskog cara da krene na sjever. Nakon što je proučavao Ruvarčevo djelo, Jovanović je stekao utisak da je strah od osmanske odmazde, a ne želja da se zaštite habzburške granice, navela Srbe da napuste svoja ognjišta.[30] Jovanović je vratio sliku u svoj atelje i promijenio je prema patrijarhovoj želji; uklonio je ovce, drvene vagone, ženu i njenog sinčića, postavljajući stilizovane ratnike na njihovo mjesto. Takođe je postavio Leopoldovo pismo, kojim je navodno pozvao Srbe da se nasele u današnjoj Vojvodini, u ruke Isaije Đakovića, sveštenika koji jaše pored patrijarha Arsenija III.[31] Iako su te promjene učinjene relativno brzo, Jovanović ih nije mogao uraditi na vrijeme da bi slika bila izložena u Budimpešti.[32] Dakle, samo je Vršački triptih bio prikazan na Milenijumskoj izložbi.[33]

Seoba Srba otkrivena je u Patrijaršijskom dvoru u Sremski Karlovcima 1896. godine.[27] Tu se nalazila sve do 1941. godine, kada su ustaše opljačkale dvor i ukrale sliku, koju su izrezali iz okvira i odnijeli u Zagreb, gdje je ostala do kraja rata. Nakon rata, slika je vraćena u Srbiju; nakratko je bila izložena u Narodnom muzeju u Beogradu, a potom je vraćena Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Na kraju je izložena u zgradi Patrijaršije u Beogradu, gdje se nalazi i danas. Restauracija slike je počela 2004. godine.[34]

Ostale verzije uredi

Dok je radio na slici koju je naručio patrijarh, Jovanović je otpočeo radove na drugoj verziji slike, na kojoj je zadržao ženu i njenog sinčića, stado ovaca i kola koja prevoze izbjeglice.[35] Time se, kako Filipović-Robinsonova tvrdi, pokazuje „Jovanovićeva nepokolebljivost uvjerenja i umjetnički integritet”.[25] Druga verzija je manja od prvobitne i njene dimenzije su 126×190 cm.[36] Kao i prva, dovršena je 1896. godine i postala je poznata kao „Pančevačka verzija” kako ju je Narodni muzej Pančevo nabavio sedamdesetih godina 20. vijeka.[25] Nedugo nakon dovršetka ove verzije, Pančevačku verziju kupio je zagrebački umjetnički kolekcionar Petar Nikolić, uz pravo na objavljivanje litografskih reprodukcija narednih pedeset godina.[37] Te reprodukcije su postale veoma popularne i mogle su se naći u srpskim domovima do kraja 20. vijeka.[38] Kako je Pančevačka verzija postala prva litografska reprodukcija, ujedno je i postala najpoznatija verzija slike.[25] Bila je izložena na Univerzalnoj izložbi (svjetska izložba) u Parizu 1900. godine.[39]

Na vrhuncu Drugog svjetskog rata, Jovanović je kreirao treću verziju po narudžbi beogradske ljekarke Darinke Samodlake, koja je tražila da lik žene bude zamijenjen njenim likom.[35][v] Dimenzije ove verzije bile su 65,2×96,5 cm.[40] Trenutna lokacija ove verzije je nepoznata i pretpostavlja se da je izgubljena. Kada se rat približio kraju, tačnije 1945. godine, bogati srpski trgovac Milenko Čavić naručio je četvrtu i posljednju verziju, pogrešno pretpostavljajući da su ostale verzije nestale tokom ratnih sukoba. Čavić je sliku poklonio porodici Mandukić na kraju rata. Oni su emigrirali u Sjedinjene Američke Države nakon što su komunisti došli na vlast u Jugoslaviji 1945. i sa sobom su odnijeli i sliku u Njujork. Ova verzija je vraćena u Beograd 2009. godine i trenutno je izložena u Konaku kneginje Ljubice u Beogradu.[35] Dimenzije četvrte verzije su 39×59 cm.[40]

Prijem i nasljeđe uredi

 
Novinar Džon Kifner je okarakterisao sliku kao „balkanski ekvivalent slike Vašington prelazi rijeku Delaver” (na slici)

Slika je dobro primljena u Srbiji i inostranstvu;[41] stekla je kultni status u srpskoj popularnoj kulturi.[42] Aluzija na sliku je napravljena u filmu Podzemlje Emira Kusturice iz 1995. godine, u kojem su ratne izbjeglice prikazane kako marširaju prema Beogradu na sličan način, nakon njemačkog bombardovanja grada u aprilu 1941. godine.[43] Nekoliko autora je uočilo sličnosti između Jovanovićevog prikaza seobe i slika drugih preokreta u srpskoj istoriji. Istoričarka Katarina Todić primjećuje da postoje upečatljive sličnosti između slike i fotografija povlačenja Srpske vojske ka jadranskoj obali tokom Prvog svjetskog rata.[44] Džuda napominje da kompozicija podsjeća na slike egzodusa krajiških Srba nakon pada Republike Srpske Krajine 1995. godine.[29]

Novinar Džon Kifner opisuje Seobu Srba kao „balkanski ekvivalent slike Vašington prelazi rijeku Delaver… momentalno prepoznatljiva petstogodišnja borba protiv osmanskih Turaka”.[38] Profesor Dejvid A. Noris, istoričar specijalizovan za srpsku kulturu, naziva Jovanovićev pristup kao „visoko efektan”, a piše kako stoički stav sveštenika, ratnika i seljaka podsjeća posmatrača na istorijski značaj seobe. On tvrdi da su Seoba Srba i slične slike podstakle „ojačano kolektivno sjećanje” među novom srpskom srednjom klasom, „transformišući… narodno sjećanje u moderni pokretač za pronalazak nove nacionalne ideologije zasnovane na srpskoj borbi za slobodu od strane dominacije”.[45] Istoričar umjetnosti Mišel Fakoš opisuje sliku kao slavljenje srpskog „hrabrog pokušaja da se odbrani hrišćanska Evropa od… osmanskih Turaka”.[46] Istoričar Noel Malkolm sumnja u istorijsku istinitost prikaza patrijarha Arsenija III koji predvodi ogromnu kolonu izbjeglica, te smatra da ne postoje konkretni dokazi koji bi potvrdili ili osporili da je broj migranata prešao 40.000, kako su tvrdili crkveni velikodostojnici.[47]

Filipović-Robinsonova sliku postavlja među Jovanovića tri najbolja rada, zajedno sa Takovskim ustankom (1894) i Proglašenjem Dušanovog zakonika[g] (1900).[49] Taj pogled dijeli i istoričarka umjetnosti Jelena Milojković-Đurić, kao i Džuda.[41] Filipović-Robinsonova veliča Jovanovićev „beskompromisan realizam” i hvali njegove portrete migranata. Ona piše kako Pančevačka verzija „potvrđuje Jovanovića kao pronicljivog komentatora… balkanske istorije” i ukazuje na „metodologiju i tehničku vještinu koja mu je već donijela međunarodno priznanje”.[25] Ona piše da Jovanović „uvjerava posmatrače u vjerodostojnost i autentičnost događaja”, „on bilježi odlučnost, snagu i dostojanstvo naroda… Bez obzira na razloge migracije, oni se kreću naprijed složno da se suoče sa teškim izazovima nepoznate zemlje”.[26]

Napomene uredi

  1. ^ Jovanović je modelirao figuru Arsenija prema liku patrijarha Georgija lično.[23]
  2. ^ Jovanović je modelirao ratnika prema poznaniku Nikoli Igiću, sudiji iz Vojvodine.[28]
  3. ^ Iznos koji je Samodlaka platila za ovu verziju je nepoznat.[35]
  4. ^ Slika Proglašenje Dušanovog zakonika se ponekad naziva i Krunisanje cara Dušana.[48]

Reference uredi

  1. ^ Popovich 1999, str. 169–171.
  2. ^ a b v g d đ Judah 2000, str. 1.
  3. ^ Judah 2002, str. 9–10.
  4. ^ Malcolm 2002, str. 139.
  5. ^ Pavlowitch 2002, str. 20; Lampe 2000, str. 26.
  6. ^ Pavlowitch 2002, str. 23.
  7. ^ Miller 1998, str. 8.
  8. ^ Judah 2000, str. 14–15.
  9. ^ a b Filipovitch-Robinson 2011, str. 42.
  10. ^ Albert 2015, str. 116–117.
  11. ^ a b Kusovac 2009, str. 133.
  12. ^ Albert 2015, str. 119.
  13. ^ Kusovac 2009, str. 60.
  14. ^ Filipovitch-Robinson 2011, str. 42; Filipovitch-Robinson 2014, str. 51.
  15. ^ Popovich 1999, str. 170.
  16. ^ Miller 1998, str. 40.
  17. ^ Filipovitch-Robinson 2007, str. 125.
  18. ^ a b Filipovitch-Robinson 2014, str. 52.
  19. ^ Filipovitch-Robinson 2011, p. 43, note 25.
  20. ^ Milojković-Djurić 1988, str. 17–18; Medaković 1994, str. 254.
  21. ^ Antić 1970, str. 31.
  22. ^ Petrović 2012, str. 66.
  23. ^ Medaković 1994, str. 254; Kusovac 2009, str. 136.
  24. ^ Popovich 1999, str. 170–171; Segesten 2011, str. 104–105.
  25. ^ a b v g d đ Filipovitch-Robinson 2011, str. 43.
  26. ^ a b Filipovitch-Robinson 2011, str. 44.
  27. ^ a b Milojković-Djurić 1988, str. 17–18.
  28. ^ Kusovac 2009, str. 136.
  29. ^ a b Judah 2000, str. 2.
  30. ^ Filipovitch-Robinson 2011, str. 43; Filipovitch-Robinson 2014, p. 60, note 60.
  31. ^ Medaković 1994, str. 254.
  32. ^ Milojković-Djurić 1988, str. 17–18; Filipovitch-Robinson 2011, p. 43, note 22.
  33. ^ Filipovitch-Robinson 2014, p. 61, note 68.
  34. ^ „Počela restauracija Seobe Srbalja, jednog od najznačajnijih likovnih ostvarenja Paje Jovanovića”. www.spc.rs (na jeziku: srpski). 18. 8. 2004. Arhivirano iz originala 28. 11. 2021. g. Pristupljeno 20. 12. 2018. 
  35. ^ a b v g Janković, Olga (14. 9. 2014). „Četiri originala „Seobe Srba””. www.politika.rs (na jeziku: srpski). Politika Online. Pristupljeno 20. 12. 2018. 
  36. ^ Filipovitch-Robinson 2011, str. 43; Filipovitch-Robinson 2014, str. 53.
  37. ^ Kusovac 2009, str. 138.
  38. ^ a b Kifner, John (10. 4. 1994). „The World; Through the Serbian Mind's Eye”. The New York Times (na jeziku: engleski). Pristupljeno 23. 12. 2018. 
  39. ^ Filipovitch-Robinson 2005, str. 324.
  40. ^ a b Petrović 2012, str. 69.
  41. ^ a b Milojković-Djurić 1988, str. 19.
  42. ^ Kusovac 2009, str. 133; Segesten 2011, str. 104–105.
  43. ^ Browne 2013, str. 31.
  44. ^ Todić 2014, str. 446.
  45. ^ Norris 2008, str. 79.
  46. ^ Facos 2011, str. 393.
  47. ^ Malcolm 2002, str. 140–162.
  48. ^ Antić 1970, str. 18.
  49. ^ Filipovitch-Robinson 2014, str. 50.

Literatura uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Сеоба_Срба_(слика)&oldid=27674981”