Senj
Senj je grad u Hrvatskoj, koji se nalazi u podnožju Senjskog bila, u Ličko-senjskoj županiji. U samom mjestu živi 4.810 stanovnika. Poznat je po tvrđavi Nehaj podignutoj 1558. godine.
| Senj | |
|---|---|
 Senj, pogled sa tvrđave Nehaj | |
 Grb
| |
| Administrativni podaci | |
| Država |  Hrvatska |
| Županija | Ličko-senjska |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo | |
| — 2011. |  4.810 |
| Aglomeracija (2011.) | 7.182 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 44° 59′ 22″ S; 14° 54′ 13″ I / 44.98936043740015° S; 14.90360520845405° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 11 m |
| Površina | 658 km2 |
  Senj Senj na karti Hrvatske | |
| Ostali podaci | |
| Gradonačelnik | Sanjin Rukavina (HDZ) |
| Poštanski broj | 53270 |
| Pozivni broj | +385 53 |
| Registarska oznaka | GS |
| Veb-sajt | |
| www.senj.hr | |
Geografija uredi
Najveća je urbana aglomeracija na hrvatskoj obali između Rijeke i Zadra. Područje grada obuhvata morsku obalu u dužini od 76 km, a smješten je između mora, obronaka Kapele i Velebita, najveće planine u Hrvatskoj. Leži na 14° 54' 10" istočne dužine i 44° 59' 24" sjeverne geografske širine. Njegov položaj na istočnoj obali Jadrana pomorski ga povezuje s gradovima i zemljama Sredozemlja. Kopnenim vezama povezan je sa zaleđem preko planinskog prevoja Vratnik (700 m nad morem), na zapadu s Vinodolskom dolinom, Rijekom i njenim zaleđem, a na jugu sa Zadrom, Splitom i Dalmacijom.
Istorija uredi
Arheološki i istorijski podaci za ovo područje nisu brojni. To su uglavnom kameni fragmenti ili delovi nekoliko natpisa.
Prvi narodi koji su se doselili na ova područja spadali su u ilirsku grupu naroda, a oni su i ujedno bili ti koji su i osnovali ovaj grad. Prvi ilirski narodi koji su se ovdje doselili bili su Japodi. Ovo područje oduvijek je bilo privlačno za život, pa su zato oko Senja i nastala mnogobrojna naselja koja se nazivaju gradine. Gradine su bile na brijegu, pa se lakše moglo pratiti kretanje neprijatelja i njihovo djelovanje. Zbog svog položaja bila je idealna polazišna tačka za povezivanje mora s unutrašnjošću.
U 4. vijeku p. n. e. ovi japodski krajevi došli su pod vlast ilirskog plemena Liburna koji su naseljavali područje oko Zadra. Liburni kao vješti i neustrašivi pomorci bili su gospodari cijele istočne obale Jadrana, pa uključuju ovaj prostor u Liburniju koja je obuhvatala prostor od rijeke Raše, pa sve do rijeke Krke. Liburni su potiskivali Japode uz obalni koridor Velebita i tada se počinju širiti prema sjeveru, tako da su ubrzo ovladali cijelim područjem Kvarnerskog zaliva.
Liburni su na ovim prostorima dobro živjeli zahvaljujući povoljnim klimatskim uslovima, obilju šume i vode, a sam gradinski smještaj štitio ih je od raznih napadača i sa kopna i sa mora.
Pod liburnskom vlasti naselja na ovom području ujedinjuje se u jedno naselje koje dobiva naziv Senia. To je ime ilirskog porijekla (Senitas) koje je kasnije ušlo u latinski jezik. U doba Rimljana u severnoj Dalmaciji postojao je grad Senia,[1] današnji Senj.Napad Japoda i Histra na novoosnovanu rimsku koloniju Akvileju u sjevernoj Italiji dovodi do rata između Ilira i Rimljana. Oko 129. p. n. e. Iliri su poraženi, pa su stoga morali plaćati Rimu danak.
Rimljani iz kolonije Akvileje duboko preko Senie, Gacke i Like prodrli u ilirsko područje, a Senia postaje polazišna tačka u vojnim pohodima Oktavijana Avgusta u njegovim vojnim pohodima protiv buntovnih Japoda u zaleđu Senie, tj. u Gackoj i Lici. U tim pohodima Japodi su teško poraženi, tako da je na njihovom prostoru konačno uspostavljana rimska vlast.
U Seniji i drugim središtima autohtonih ilirskih zajednica započinje snažan proces romanizacije u svim segmentima života. Romanizaciju predvodi domaća aristokratija. Rimljani su znali nagraditi lojalne liburnske zajednice, pa su su pojedine zajednice dobile niz povlastica. Iliri se postepeno romaniziraju, mijenjaju svoj stil života, sele se na more te napuštaju svoja ranija uspostavljena gradinska naselja. Zajedno sa asimiliranim Ilirima Rimljani-Italici počinju izgrađivati nova naselja koja postaju središta romanizacije te političkog, gospodarskog i duhovnog života na ovim prostorima.
Pored trgovačkog značaja to je "grad uskoka", koji ima slavnu prošlost i borbenu tradiciju. Tu su od 16. veka živeli čuveni "uskoci" koji su sa svojim malim čamcima ugrožavali interese prvo Turske, a zatim i Mletačke republike. Oni nisu hteli sporazum sa Mlecima, niti su im davali danak. Austrijanci su im bili drugi veliki neprijatelj.[2] Senj je bio vekovima čuven po pljačkašima - uskocima, koji su upadali na Mletačku ili Tursku teritoriju. U 16-17. veku Senjom su gospodarili knezovi Frankopani. Kada su Turci krenuli da zauzmu gradić, tu su se nalazili uskoci. Prethodno su 1537. godine zauzeli uskočko mesto Klis. Mesto Senj je onda postalo utočište za sve begunce. Godine 1552. ugarski kralj Lauš II ustupio je zbog oskudice u novcu (za izdržavanje plaćeničke vojske), austrijskom caru Ferdinandu I utvrđena mesta Senj, klis, te Liku i Krupu.[3] Senjki kapetani su nisu mešali u ono što su radili uskoci, jer su ovi imali zaštitnike u Austriji. Među uskocima postojale su dve čete: "stipendijarci" (plaćenici) i "avanturci" (ne plaćeni momci). I jedni i drugi bavili su se gusarskim "zanatom" na moru, a bilo ih je toliko da se naselili i okolna mesta. Obično ih je bilo 500-600 naoružanih ljudi. Godine 1580. bilo je vreme uskočkog vojvode Đure Daničića (rodom iz Bosne) i njegova tri sina.[4] Turci su da bi im doskočili formirali "martoloke", još gore (naoružane) ljude od uskoka sa kojima su imali da se bore. Činili su takođe lutajuće čete, sastavljene od Hrišćana koji su radili za Turke.[5]
U Senju je rođen Pavle Vitezović (1652—1713) dalmatinski književnik, istoričar i heraldičar, poznat po monumentalnom istorijskom delu Serbia illustrata.[6] U Senju je radila najstarija štamparija. Senj je rodno mesto i hrvatskih književnika Silvija Strahimira Kranjčevića, Vjenceslava Novaka, Milana Ogrizovića, Milutina Cihlara Nehajeva i drugih.
Za vreme Vojne granice Senj (Zengg) je važno mesto u Otočkoj regimenti. Kada su Francuzi zagospodarili ušao je Senj u sastav Ilirskih provincija (1809-1813). Senj je nekada bio važno trgovačko mesto na Jadranu. U mestu koje je 1838. godine otvorena varoš bilo je tada 1716 stanovnika.[7] Imao je pogodan prirodni položaj na obali mora sa malim pristaništem, gde se trgovalo sa: žitom, medom, vinom, solju, duvanom. Trgovinom su se bavili pre svega bogati špekulanti iz Rijeke i Trsta. Odlukom Hrvatskog sabora 1848. godine gradu su vraćena njegova nekadašnja prava. Izdvojen je iz Vojne granice 1871. godine. Godine 1874. u gradu sa oko 4.000 stanovnika postoje ustanove: katolička bogoslovija, gimnazija, realka, nautička škola, te nekoliko "nižih" škola.[8] Broj stanovnika je stalno opadao tako da ih je 1883. godine bilo 3150.[9] U gradu je bilo sedište katoličkog biskupa.
Nakon Prvog svetskog rata radila je u Senju osmorazredna državna gimnazija. Radi i kao srednja škola četvororazredna stara Katolička bogoslovska akademija. Između dva svetska rata Senj je bio mirno sresko mesto. Turizam je bio slabo razvijen, budući slabih . Postojala je tu luka ali sa slabim prometom i državna fabrika duvana. Mnogo se očekivalo od gradnje željezničke pruge i puta tzv. Jadranske magistrale.
Srbi u Senju uredi
U Senju je sačuvan izvorni rukopis koji se odnosi na savez gorskih knezova (morlačkih poglavara) i suseda Senjana, stvoren protiv Mlečana. Ti stanovnici planina su se vremenom promenili. Sami sebe nazivaju Bunjevci jer su došli tu sa područja Bune u Bosni. Toliko su bili potlačeni i zlostavljani da su se morali stalno seliti. U vreme Maksimilijana II mnogi od njih su se odselili u Mađarsku gde njihovi potomci nastavljaju da žive (1774). Drugi su se skrasili u Italiji, zahvaljujući podršci Austrije. Bunjevci su po Fortisu italijanskom putopiscu - katolički Morlaci.[10]
Mjesto su Srbi oduvijek zvali Senj bijeli, a poznato je iz srpskih pjesama.[11][12][13] Poznata je srpska epska pesma o uskocima "Ženidba Senjanina Ive".[14] Pesma je pored Iva Senjanina, opevala i njegove rođake Jurišu i Tadiju. Stoletna borba ništa im nahudila nije, već ih još većim junacima načini. Stojan Janković, Ilija Smiljanić i drugi junaci iz Ravnih Kotara, Senja i Zadra načiniše od Dalmacije drugu klasičnu zemlju srbsku, na koju Srbin pomišljajući oseća istu nasladu i ponos....[15]
U tom utvrđenom gradu se od vremena turskog zauzimanja Budima, javljaju Srbi "uskoci". Oni su učestvovali u odbrani jadranske obale od Turaka. Kada je 1537. godine pao grad Klis, svi uskoci su se slegli u Senj, koji je postao njihovo glavno uporište. Turski sultan Selim se 1545. godine otvoreno žalio na uskoke, koji su upadali u "tursku oblast". Žalbe se ponavljaju 1560, 1565. i 1569. godine. Turci su zbog uskoka objavili Mlecima rat 1570. godine. Kada je rat prošao uskoci se nisu smirili; počeli su 1575. godine pljačkati venecijanske brodove. Pokušali su Senjani 1583. godine da preotmu Klis, ali nisu uspeli.[16] Najpoznatiji uskok tog vremena bio je Đuro Daničić[17], senjski vojvoda 1580., rodom iz Bosne. Usledilo je posle 1591. godine prinudno raseljavanje Srba uskoka sa morske obale od Senja, od strane austrijskog cara Karla.
Senjski kapitan Sigmund Gusić je takođe naseljavao Srbe, početkom 17. veka, u pozadini Senja (Brlog, Drenov Klanac...) na svojim posedima, za odbranu od Turaka. U Senju se nalazi "prastara kula sv. Save" (Dragutin Franić, "S gjacima...", str. 406.).
Manojlo Grbić u „Karlovačkom vladičanstvu“ u 1. knjizi (od tri zajedno objavljene u jednoj, reprint izdanje 1990, Topusko), na 150. i 151. strani piše da su se u Senj doselile neke srpske trgovačke kuće, krajem 18. vijeka. Godine 1784. u Senju je bilo pet srpsko pravoslavnih porodica. Tamo je svagda bila vojnička, graničarska posada. Godine 1788. oni sagrade sebi lijepu crkvicu Svete Bogorodice. Godine 1790. bilo je u Senju 9 pravoslavnih porodica sa 41 dušom. Godine 1800. u Senju je 10 srpskih kuća sa 55 duša, a 1880. 17 kuća sa 195 duša, ali to su skoro sve činovnici. Kada se porede dve godine, razlika je minimalna. Tako 1847. godine tu živi 56 pravoslavnih Srba, a 1867. godine ima ih 101 duša.[18] Manojlo Grbić na ide u dublju prošlost koja nam kazuje da je slavni vojskovođa Nikola Jurišić iz Senja, koji je kod Kisega pobijedio Sulejman Veličanstvnog bio pravoslavac i potpisivao se ćirilicom. On je naseljavao ostale Srbe i Vlahe u 16. vijeku za odbranu od Turaka, kako je sačuvano u njegovim pismima caru. Po Aleksandru Budisavljeviću u knjizi „Pleme Budisavljevića u Gornjoj krajini“ on je potomak jednog od tri brata koji su došli iz Metohije, Juriše, Filipa i Budiše od kojih nastaju Jurišići, Filipovići i Budaci i Budisavljevići.
Senjska crkvena opština bila je mala po broju Srba, ali znamenita i odstupa od ostalih (poput Trsta i Rijeke) po nekim osobenostima. Ustaše su za vreme Drugog svetskog rata srušile pravoslavnu crkvu Uspenja presvete Bogorodice. U njoj je nekoliko godina, između 1847-1852. godine službovao kao administrator pop Milutin Tesla, otac naučnika Nikole.[19] Pre dolaska pop Milutina Tesle, tu je 1846. godine bio pop Petar Kokotović. Porodica Tesla se tu "zlopatila" nekoliko godina sa 200 f. plate i naknade od 40 f. za stanarinu. Administrator parohije 1867. godine je pop Lazar Popović.
Obrazovan je 1827. godine prenumerantski punkt u Senju, za nabavku jedne srpske (ćirilične) knjige.[20] Činili su ga: pop Jovan Radaković namesnik, pop Petar Vučković administrator parohije senjske, Spiridon Rašević učitelj i meštani - braća Mileusnić, Dimitrije Mihajlović, Lazar Omčikus, Ilija Bajić, Nikola Radovanović. Kao pretplatnik "Srpskog letopisa" javlja se 1828. godine kapelan senjski pop Petar Vučković.[21] Kako je to bila siromašna crkvena opština, plata sveštenička je bila mala i neredovna, pa mu je austrijska država udelila 800 f. pomoći. Godine 1850-1851. pop Milutin je bio teško bolestan, pa su tu administrirali mnogi okolni sveštenici. Duže je ostao njegov srodnik pop Toma Mandić 1851. godine. Senj tada nije imao pravoslavnu parohiju, položaj je bio pravno nejasan; bila je to "kapelanija", ali začudo samostalna. Pop Tesla je 1850. godine dao da se o njegovom trošku napravi parohijski žig.[22] Godine 1874. u Senju žive pravoslavni "malobrojni" Srbi, koji imaju svoju pravoslavnu crkvu i crkvenu opštinu.[23]
Kulturnu hroniku Senja ispisali su požrtvovani prenumeranti srpskih knjiga. Pretplatili su se za jednu matematičku knjigu 1809. godine senjski trgovci: Stefan Sorković, Teodor Maleusnić i Danil Ljubotina.[24] Živkovićev prevod knjige o Telemaku uzeli su 1814. godine i stanovnici Senja. Bili su to pismeni ljudi kao Nikolaj Radovanović, Mihail Terbović, Stefan Sorković, Stefan Rašević sa suprugom Marjetom, Jovan Atanasić, Georgije Janković i Dimitrije Ristivojević kupec.[25] Zatim su 1817. godine Vidakovićevu pozorišnu igru uzeli pretplatom Senjani: Jovan Teodorović i Dimitrije Mihailović.[26] Vukov čudesni rečnik iz 1818. godine stigao je kod trojice čitalaca u mestu. Bili su to Jovan Uzelac, Mijajlo Trbojević i Teodor Mileusnić.[27] Kupili su popularnu knjigu Milovana Vidakovića 1817. godine, žitelji sinjski: Jovan Teodorović i Dimitrije Mihailović.[28] Pretplatnici Vukovog kalendara "Danice" bili su 1827. godine braća Mileusnići, kao skupljači pretplate. Pored njih tu su pop Petar Vučković administrator parohije, te građani Dimitrije Mihailović, Ilija Bajić, Kiril Trifić i nekoliko kupaca sa strane.[29] Jovan Jakšić trgovac iz Senja bavi se 1828. godine u Karlovcu. Godine 1836. pominje se pravoslavna crkva u obližnjem Radošiću.[30] Pavlovićev "Srpski narodni list" koji je izlazio u Budimu, kupovao je (1839) jedan meštanin.[31] Duhovno štivo su uzeli građani Senja 1841. godine: pop Lazar Matić administrator parohije, i 12 mesnih velikokupaca (trgovaca) - Georgije Mileusnić, Jovan Sava Petrović, Lazar Rašević, Jovan Jakšić, Isak Mileusnić, Teodor Radovanović, Nikolaj Rašević, Lazar Munćan, Simeon Marić, Jovan Atanasić, Georgije Kovačević i Hristifor Knežević. Senjski trgovac Teodor Mileusnić je 1843. godine uplatio u Fond Matice srpske 100 f. kao član-osnivač. Pretplatnici jedne Vukove etnološke knjige bili su 1867. godine administrator, pop Lazar Popović i trgovac Tošo Milinić.[32] Početkom 20. veka paroh u Senju je pop Nikola Radošević.
U Senju se rodio dr Lujo Bakotić (1867—1941), advokat i diplomata, istoričar i lingvista, istaknuti Srbin katolik. U gradu je umro 1906. godine Lujov otac, dr Ignjat Bakotić advokat, pravnik i nacionalni radnik, rodom iz Gomilice (1835), sela u Splitskim Kaštelima. Kao istaknut Srbin katolik osnovao je i bio predsjednik "Srpskog bratstva", u Splitu 1898. godine, dok nije bilo zabranjeno.[33] Ignjat je došao Senj nakon dvije godine provedene na Cetinju, gdje je bio predsjednik crnogorskog Vrhovnog suda.
Objavio je 1877. godine Mile Magdić profesor senjske gimnazije moografiju grada Senja pod naslovom: "Topografija i poviest grada Senja".[34]
Stanovništvo uredi
Na popisu stanovništva 2011. godine, grad Senj je imao 7.182 stanovnika, od čega u samom Senju 4.810 stanovnika.[35]
Popis 1991. uredi
Na popisu stanovništva 1991. godine, naseljeno mesto Senj je imalo 5.998 stanovnika, sledećeg nacionalnog sastava:
Turizam uredi
Ljetni karneval
U Senju se u avgustu održava i tradicionalni ljetni karneval, najstariji i najveći takav događaj u Hrvatskoj.
Poznate ličnosti uredi
- Ivan Paskvić — astronom, matematičar, osnivač i prvi upravitelj zvjezdarnice u Budimu, Mađarska.
- Vjenceslav Novak — književnik i orguljaš
- Silvije Strahimir Kranjčević — književnik
- Milutin Cihlar Nehajev — književnik
- Pavle Riter Vitezović — polihistor, književnik, štampar
- Mirko Ožegović Barlabaševački — biskup senjski i modruški, baron Habzburške monarhije, hrvatski preporoditelj i senjski mecena, obnovitelj gimnazije
- Nikola Jurišić — vojskovođa, odbranio Kiseg u Mađarskoj od navale Turaka
- Milan Moguš — akademik
Partnerski gradovi uredi
Reference uredi
- ^ Ivan Hoić: "Povjesnica Hrvatska...", Zagreb 1897.
- ^ "Vreme", Beograd 31. decembar 1934.
- ^ "Školski list", Sombor 1. februar 1866.
- ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1870. godine
- ^ "Matica", Novi Sad 1866. godine
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1852. godine
- ^ "Srbskij narodnij list", Budim 1839. godine
- ^ "Srbadija", Beč 26. decembar 1874.
- ^ "Otadžbina", Beograd 1. maj 1883.
- ^ Fortis Alberto: "Put po Dalmaciji 1774. godine", prevod, Zagreb 1984.
- ^ Vuk St. Karadžić: "Kovčežić za istoriju, jezik i običaje Srba sva tri zakona", Beč 1849.
- ^ "Bosiljak", Zagreb 1865.
- ^ Bogoljub Petranović: "Srpske narodne pjesme iz Bosne i Hercegovine", Beograd 1867.
- ^ Vuk St. Karadžić: "Srpske narodne pjesme", Beč 1846.
- ^ "Danica", Novi Sad 1861.
- ^ "Beogradske opštinske novine", Beograd 3. jul 1894.
- ^ "Glasnik Srpskog učenog društva", Beograd 1870.
- ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1872. godine
- ^ "Pravda", Beograd 1934. godine
- ^ Avram Branković: "Karakteristika", Budim 1827.
- ^ "Srbski letopis", Budim 1828. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1903. godine
- ^ "Srbadija", Beč 1874.
- ^ Jovan Atanasijev Došenović: "Čislenica ili nauka računa", Budim 1809.
- ^ Stefan Živković: "Priključenija Telemaka sina Uliseva", Beč 1814. godine
- ^ Milovan Vidaković: "Ljubomir u Elisijumu ili Svetozar i Draginja...", Budim 1817. godine
- ^ Vuk St. Karadžić: "Srpski rječnik...", Beč 1818. godine
- ^ Milovan Vidaković: "Ljubomir u Elisijumu...", Budim 1817.
- ^ "Danica", Beč 1827-1828.
- ^ "Ljubitelj prosveštenija", Karlovac 1836. godine
- ^ "Srbski narodni list", Budim 1839. godine
- ^ Vuk St. Karadžić: "Život i običaji naroda srpskog", Beč 1867. godine
- ^ "Srđ", Dubrovnik 1906. godine
- ^ "Srpska Zora", Beč 1877. godine
- ^ „Popis stanovništva 2011.”. Državni zavod za statistiku RH. 2011. Pristupljeno 17. 7. 2013.
Literatura uredi
- Dabić, Vojin S. (2000). Vojna krajina: Karlovački generalat (1530—1746). Beograd: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve.
- Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ, popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine [1]
- Gelo, Jakov (1998). Narodnosni i vjerski sastav stanovništva Hrvatske, 1880-1991: po naseljima. Zagreb: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske. ISBN 978-953-6667-07-9.
Spoljašnje veze uredi
- Službene stranice Grada Senja (jezik: hrvatski)
