Srbi u Crnoj Gori

Srbi u Crnoj Gori
	Srpska zastava
Ukupna populacija
	oko 200.000 u Crnoj Gori ; Popis 2011. ; 178.110 (Srbi) ; 2.103 (Srbi-Crnogorci); 1.833 (Crnogorci-Srbi); 4-7 miliona porijeklom iz Crne Gore
Regioni sa značajnom populacijom
	Crna Gora, Srbija, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, SAD, Argentina
Jezici
	srpski (ijekavski izgovor)
Religija
	dominira pravoslavlje, manjim delom islam i katolicizam
Srodne etničke grupe
	Srbi

Srbi u Crnoj Gori, odnosno crnogorski Srbi ili Srbi Crnogorci,^[3] ili samo kao Crnogorci,^[a] jesu dio srpskog naroda sa područja današnje Crne Gore. Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, u Crnoj Gori živi 178,110 pripadnika srpskog naroda, što čini 28,73% stanovništva. Dodatnih 2103 građana se izjasnilo kao Srbi-Crnogorci, dok se 1833 građana izjasnilo kao Crnogorci-Srbi, što ukupno čini 0,63% stanovništva Crne Gore.^[4] Pored toga, od ukupnog broja etničkih Crnogoraca, njih 74,806 je iskazalo srpski jezik kao maternji, a dodatnih 10,082 građana koji su se izjasnili kao nacionalno neopredjeljeni, takođe su iskazali srpski jezik kao maternji. U ukupnom zbiru, čak 265,895 građana se izjasnilo za srpski jezik kao maternji, što čini 42,88% stanovništva Crne Gore.^[5] Prema istom popisu, od ukupnog broja Srba u Crnoj Gori (178,110), njih 175,052 je iskazalo pripadnost pravoslavlju, dok preostali dio čine Srbi katolici, Srbi muslimani, pripadnici drugih vjeroispovijesti i ateisti ili agnostici.^[6]

Prema tradicionalnoj regionalnoj podjeli, Srbi nastanjuju sljedeće istorijske i geografske oblasti u današnjoj Crnoj Gori: Stara Crna Gora, Brda, Stara Hercegovina, Boka kotorska, Primorje i Gornje Polimlje. Prema regionalnoj pripadnosti, Srbi u Crnoj Gori se mogu nazivati: Crnogorcima, Starohercegovcima, Brđanima, Bokeljima, Primorcima ili Polimcima.

Počevši od 2006. godine, kada je Crna Gora stekla nezavisnost, položaj srpskog naroda u toj državi je počeo ubrzano da se pogoršava, pod pritiskom organizovane desrbizacije i forsirane crnogorizacije, koja se sprovodi u svim oblastima društvenog života. Iako su Srbi u preambuli Ustava Crne Gore iz 2007. godine pomenuti neposredno nakon etničkih Crnogoraca, u sklopu nabrajanja narodnosti, položaj srpskog naroda u Crnoj Gori nije pravno regulisan, što predstavlja izvor brojnih problema i sporova, ne samo u odnosima sa državnim vlastima, već i unutar same srpske zajednice.^[7]^[8]^[9]^[10]^[11]

Istorija

Srpske zemlje u ranom srednjem vijeku, naspram današnjih granica

Rani srednji vijek

Duklja i ostale srpske zemlje u 9. vijeku

Srpske oblasti i gradovi u 9. i 10. veku

Duklja i ostale srpske zemlje u 10. vijeku

Crtež olovnog pečata koji je pripadao dukljanskom knezu (arhontu) Petru iz 10. vijeka

Tokom 6. vijeka, na prostorima jugoistočne Evrope počinju da se pojavljuju slovenska plemena, čiji su česti upadi na vizantijsku teritoriju doveli do postepenog urušavanja, a potom i potpune propasti carske vlasti u mnogim oblastima, uključujući i pokrajinu Prevalitanu, koja je obuhvatala najveći dio današnje Crne Gore. Slovenski doseljenici su po pravilu zaposjedali župske predjele, dok se staro romansko stanovništvo povuklo u primorske gradove i teško pristupačne planinske krajeve. Počevši od prve polovine 7. vijeka, odnosno od vremena vladavine vizantijskog cara Iraklija (610—641)), među doseljenim Slovenima posebno se ističu Srbi. Na prostorni opseg srpskih zemalja u ranom srednjem veku prvi je ukazao franački hroničar Ajnhard, koji je u svojim Analima franačkog kraljevstva (Annales Regni Francorum) zabilježio, pod 822. godinom,^[12] da su Srbi narod koji drži veliki dio Dalmacije (ad Sorabos, quae natio magnam Dalmatiae partem obtinere dicitur).^[13]

O ranoj istoriji Srba najznačajnije podatke je ostavio vizantijski car Konstantin VII Porfirogenit (945-959) u svom znamenitom istoriografskom delu pod naslovom De administrando imperio.^[14]^[15] Ono svjedoči da su na prostorima na kojima su se nastanili Srbi, formirane posebne teritorijalne jedinice, odnosno sklavinije, koje je Konstantin Porfirogenit nazivao Srbijom, Paganijom, Zahumljem, Travunijom i Dukljom. Prema današnjim granicama Crne Gore, njeni najzapadniji dijelovi pripadali su Travuniji, sjeveroistočni užoj Srbiji, a središnji i jugoistočni Duklji. Dok je za ostale kneževine izričito naveo da su ih naselili Srbi, to nije naznačio i za Duklju, ali se po redosledu nabrajanja oblasti i rasporedu naseljavanja može pouzdano zaključiti da su i Duklju naselila upravo srpska plemena, što potvrđuju i drugi izvori.^[16] Duklja se prostirala od rijeke Bojane do Kotora, i nije išla dalje u dubinu od planina koje su činile vododjelnicu sliva Morače prema slivu Lima. Prvi poznati vladar dukljanskih Srba bio je knez Petar, koji je vladao u 10. vijeku, a poznat je na osnovu sačuvanog olovnog pečata.^[17]

Rana srednjovjekovna istorija zapadnih i sjevernih dijelova današnje Crne Gore, koji su pripadali Travuniji i tadašnjoj Kneževini Srbiji, bolje je poznata od istorije preostalog dijela koji je pripadao Duklji, pošto spisi Konstantina Porfirogenita pružaju više podataka za prve oblasti. To se u prvom redu odnosi na Kneževinu Srbiju, kojom je tokom ranog srednjeg vijeka vladala dinastija Vlastimirovića. Vizantijski car Konstantin Porfirogenit u svom djelu De administrando imperio posvećuje veliku pažnju istoriji Kneževine Srbije, kojoj su pripadali i sjeverni djelovi današnje Crne Gore. Sredinom 9. vijeka, za vrijeme vladavine kneza Vlastimira, izvršeno je povezivanje Kneževine Srbije sa Travunijom. Prema svjedočenju Konstantina Porfirogenita, knez Vlastimir je udao svoju ćerku za travunskog župana Krajinu, podarivši mu titulu oblasnog kneza ("arhonta"). Time je Travuniju vezao za središnju Srbiju, u čijem je sastavu ona ostala kao vazalna oblast do sredine 10. vijeka. Za vrijeme vladavine kneza Vlastimira i njegovih nasljednika glavni neprijatelj Kneževine Srbije bila je Bugarska. Iako su srpski knezovi u više navrata uspešno odbijali napade sa istoka, bugarska vojska je oko 924. godine uspela da okupira istočne i središnje oblasti, uključujući i sjeverne djelove današnje Crne Gore. Nakon trogodišnje okupacije, bugarsku vojsku je oko 927. godine proterao knez Časlav, koji je uz pomoć Vizantije obnovio i ojačao Kneževinu Srbiju.^[14]^[15]

U vrijeme vizantijskog cara Jovana Cimiskija (969–976), pod vizantijsku vlast su pored cijele Bugarske potpale i pojedine istočne i središnje srpske oblasti u kojima je organizovana posebna vizantijska vojno-upravna jedinica, poznata kao Katepanat Ras. Sedište vizantijskog namjesnika te oblasti bilo je u gradu Rasu,^[18] a pod njegovu upravu su spadali i sjeverni djelovi današnje Crne Gore.

Srpska država dinastije Vojislavljevića

Kralj Mihailo Vojislavljević, freska iz crkve u Stonu (11. vijek)

Pečat Konstantina Bodina iz 11. vijeka

Jedinstvena srpska država za vrijeme kralja Bodina, krajem 11. vijeka

Pečat Đorđa Bodinovića iz 12. vijeka

Krajem 10. i početkom 11. vijeka, u Duklji je vladao srpski knjaz Jovan Vladimir koji je kao vizantijski saveznik priznavao vrhovnu vlast cara Vasilija II. Kada je srpsko-bugarski car Samuilo oko 997. godine napao Duklju, Jovan Vladimir se povukao u nepristupačne planinske predele u okolini Skadra. Kako nije imao snage da se odupre, predao se, ali je ostao na čelu Duklje oženivši se Samuilovom ćerkom Kosarom. Ubijen je u Prespi, 22. maja 1016. godine. Kanonizovan je i postao je prvi (hronološki) srpski svetac. U vreme potonjeg uspona vizantijske vlasti, u Duklji je vladao srpski knez Stefan Vojislav („arhont Srba”, „Travunjanin Srbin”, „Vojislav Dukljanin”) koji je 1034. godine digao ustanak protiv Vizantije, ali je 1036. godine pretrpjeo privremeni poraz. Uskoro je došlo do novog ustanka, da bi tokom 1042-1043. godine Vojislav odneo odlučujuću pobjedu nad Vizantijom. Opisujući sukob između arhonta Drača i Stefana Vojislava, vizantijski autor Jovan Skilica je zapisao:

Srbi (Dukljani) su njima, kako se priča, namjerno dozvolili i dopustili da ulaze, dok se on (arhont Drača) nije brinuo niti o povratku, niti je ostavljao dovoljno jaku stražu po tjesnacima, dok su Srbi zauzeli i čuvali tjesnace i strmovita mjesta na putu i čekali na povratak Vizantijaca(Romeja).

Stefan Vojislav je ujedinio srpske oblasti u Primorju, tako da se pod njegovom vrhovnom vlašću našla prostrana teritorija od Bojane do Neretve. Njega je pre 1055. nasledio sin Mihailo, koji se izmirio sa Vizantijom i odlikovan je titulom protospatara. Međunarodne prilike su se znatno promjenile poslije poraza Vizantije od Seldžuka 1071. godine, u bici kod Mancikerta. Usljed toga, Mihailo je podržao ustanak Đorđa Vojteha u Povardarju i okolnim oblastima, a ustanicima je poslao svog sina Konstantina Bodina sa vojnicima, kojeg su ustanici u jesen 1072. godine u Prizrenu proglasili za cara, dodavši mu ime Petar. Ustanak je ubrzo ugušen, a Bodin zarobljen. Neko vrijeme je proveo kao zarobljenik u Carigradu, a potom u Antiohiji, poslije čega je bio izbavljen. Uspio je da proširi svoju vrhovnu vlast u Raškoj i Bosni, čime je izvršeno političko objedinjavanje srpskih zemalja. U pismu pape Grgura VII IZ 1077. se vidi da Mihailo već nosi titulu kralja te da od pape traži samo njenu potvrdu. Normani iz južne Italije su se 1081. godine spremali da osvoje Carigrad. Vizantijska vojska je oktobra 1081. pod Dračom doživjela potpuni poraz. Bodin je u početku bio na vizantijskoj strani, ali se nije upuštao u sukobe. Pošto je uvidio da je nastupilo rasulo u vizantijskoj vojsci, povlači se i aprila 1081. se ženi Jakvintom, ćerkom Arhirica, uglednog patricija iz Barija i pristalice Normana. Uspjeo je da održi svoju vrhovnu vlast u Bosni i Raškoj, čime je nastavio rad svoga oca na objedinjavanju srpskih zemalja. Kada je 1085. umro normanski vojskovođa Robert Gviskard, dolazi do povlačenja Normana i obnavlja se vizantijska vlast. Posle ovoga Bodin se sve rjeđe pominje u izvorima. Umro je 1101. godine.

Poslije njegove smrti dolazi do slabljenja dukljanske države. Pojedine Bodinove nasljednike u Duklji pominje isključivo Ljetopis popa Dukljanina, čiji podaci često nisu istorijski pouzdani.^[19] Prema njemu, na dukljanskom prijestolju su se smjenjivali Mihailo (Bodinov sin), Dobroslav (Bodinov brat), Kočapar (sin Bodinovog strica Radoslava), Vladimir (Bodinov sinovac), Đorđe (Bodinov sin), koji je vladao u dva maha, Grubeša (sinovac Kočapara), Gradihna (Grubešin brat) i njegov sin Radoslav. Od njega je upravu nad Dukljom i Travunijom preuzeo raški veliki župan Desa 1162. godine. Poslije Dese, posljednji gospodar Duklje je bio knez Mihailo, kada je pre januara 1186. godine Duklju pripojio raški župan Stefan Nemanja.

Pozni srednji vijek

Srbija tokom vladavine Stefana Nemanje i njegovog sina Stefana II Prvovjenčanog, god. 1150-1220

Zetski knez Stefan Vukanović Nemanjić, ktitor manastira Morače

Srbija Nemanjića krajem trinaestog vijeka: 1)Teritorija Kralja Milutina; 2)Teritorije Kralja Stefana Dragutina; 3)Današnje granice Crne Gore;

Zeta u doba Balšića

Srpska despotovina 1422. godine sa teritorijom današnje CG u svom sastavu

Kako svjedoči Stefan Prvovjenčani, prisajedinjenje Duklje je za velikog župana Stefana Nemanju bila borba za „djedinu” i „otačestvo” u kojem je Stefan Nemanja bio i rođen. Upravu nad pripojenom Dukljom, dao je najstarijem sinu Vukanu. Duklja je u Nemanjićkoj državi, u početku, očuvala kraljevsku tradiciju preko titule koju su nosili Vukan i njegovi sinovi Đorđe i Stefan.

Stefan Nemanjić (? -1228) sin velikog župana Nemanje, nasledio je očevu titulu 1196. godine i kao župan vladao do 1217. godine — kada postaje kralj Srbije, Stefan Prvovenčani. Dijelom njegove vladavine u Duklji (otada Zeti) vlada kralj Vukan (Vuk) Nemanjić, do sredine 1208. godine. Ovaj vladar Zete (Duklje) bio je pod centralnom vlašću kralja Srbije. Naziv „kralj“, za upravnika jedne kneževine u okviru već postojeće kraljevine Srbije, predstavljao je nastavljanje samostalne državne tradicije kraljevstva Duklje. Najstarijeg Nemanjinog sina, Kralja Vukana, u upravi Zetom nasleđuje sin Đorđe Nemanjić, takođe sa titulom kralja Duklje, potom sa titulom ulcinjskog kneza (1241) i dukljanskog kneza (1242). Kao nasljednik Stefana Prvovenčanog, Srbijom od 1228 do 1234. godine vlada kralj Stefan Radoslav Nemanjić (1192 –poslije 1235). Umro je kao monah Jovan. Kralj Stefan Vladislav Nemanjić (? -1267) vladao je od 1234. do 1243. godine. Pred kraj njegove vladavine, u godinama od 1241. — 1242. dolazi do velike najezde Tatara. Ovi su ratnici opustošili Ugarsku i gonili njihovog kralja Belu IV do obale Jadranskog mora. Dio Tatara je nastavio prodor duž obale Jadrana i prešao granicu raške kraljevine, u oblasti kneževine Zete. Opustošili su utvrđeni grad Kotor, ali bedeme grada Ulcinja nisu uspeli savladati. Ustremili su se na susjedni, episkopski grad Svač (Šas) između Jadranskog mora i Skadarskog jezera, razorivši ga i ubivši većinu stanovnika. Uništili su Grad Drivast, a verovatno i Sapu, na reci Drimu, južno od Skadra. Preko raške oblasti kraljevine Srbije, Tatari su se zatim vratili u predele sjeverno od Crnog mora.

Februara 1331. godine, u Zeti dolazi do sukoba kralja Stefana Dečanskog i njegovog sina Dušana, na čijoj su strani bili zetski velikaši. Srpski kralj je sa vojskom upao u Zetu i opustošio Dušanovu oblast, kao i njegov „dvor“ koji se nalazio blizu grada Skadra, na obali Drimca. Mladi kralj je sa zetskom vlastelom pobegao na drugu stranu Drima, tražeći pomoć, savjete i podršku Dubrovčana. Ovaj događaj je izazvao nerede i nesigurnost u čitavoj kraljevini, što se naročito odrazilo na trgovinu. Nakon što su Dubrovčani uspješno posredovali u izmirenju oca i sina, u maju 1331. godine, u zemlji je zavladao mir. Biograf Stefana Dečanskog govori o izmirenju i povratku starog kralja „u svoju državu“. Međutim, po biografu, kralj je nastavio da mrzi sina, što će opet dovesti do sukoba, dok se Dušan predstavlja u pozitivnom svjetlu, pokušavajući smjerno da umilostivi oca. Pretpostavlja se, da je Dušan osnovano strahovao da će prijesto naslediti njegov polubrat Simeon (Siniša) od druge kraljeve žene Marije. U vezi sa tim se postavlja pitanje: da li je biografija pisana kasnije, za vladavine i pod uticajem kralja Dušana, obzirom da je neodređena i jednostrana. Nepovjerljiv prema ocu, Dušan je svoju vlastelu u Zeti pozvao da pođu „u strane narode, da ne poginemo prevremenom smrću“. Zetski vlastelini su odlučno odbili ovaj Dušanov predlog, ne želeći napustiti svoja imanja i porodice. Uspjeli su ubjediti prestolonasljednika da se suprotstave kralju. Sa malobrojnom vojskom svojih pristalica, pretežno Zećana, Dušan uspjeva iznenaditi oca, opkolivši ga u dvorcu Nerodimlji. Nakon bjekstva, Stefan Dečanski, snova je opkoljen u Petriču, i prisiljen na predaju. Nakon dva mjeseca tamnovanja u Zvečanu, srpski kralj Stefan Dečanski izgubio je život pod nejasnim okolnostima. Vladar nesrećne sudbine, sahranjen je u manastiru Dečani, četiri godine po svojoj smrti, nakon što je građevina završena. Već 22. septembra 1331. godine, u dvorcu Svrčinu, Dušan je krunisan za kralja Srbije, kao Stefan Dušan.

Novi kralj u Zeti nije postavio mladog kralja, kao upravnika, obzirom da još nije imao djece. Godine 1332. zabilježena je u Zeti pobuna vojvode Bogoja i arbanaškog vlastelina Dimitrija Sume, koji su bili nezadovoljni, što od kralja nisu bili nagrađeni onako kako su očekivali. Pobunjenici su nanosili štete mletačkim i dubrovačkim trgovcima, ali nema podataka o tome kako je ova pobuna ugušena. Barski nadbiskup Gijom Adam, u jednom spisu predočava francuskom kralju da se „kraljevstvo Raške“ može osvojiti sa 1000 konjanika i 5000 do 6000 pješaka, uz pomoć ugnjetenih stanovnika u gradovima. Međutim, to je bila pogrešna procjena. Zetska vlastela, bilo Srbi, Arbanasi ili Latini, ni u jednoj borbi koju su raški kraljevi vodili sa spoljnim neprijateljem, nisu okrenuli leđa svojim vladarima. To se pokazalo tačnim i kasnije, u mnogim bitkama koje je vodio kralj i car Dušan. Stefan Dušan vlada kao kralj Raške od 1331. do 1345. godine. Sa carskom titulom vladao je od 1345. do 1355. godine. Godine 1349. donesen je Zakon Blagovjernogo Cara Dušana (Dušanov Zakonik) a dopunjen je 1354. godine. Dušanov uspon pokazuje kako je Zeta u XIV veku dobila značajniju ulogu u državi, zahvaljujući snažnoj vlasteli, trgovini i značajnim izvorima prihoda od gradova i trgova. Nakon smrti srpskog cara Stefana Dušana (1355) dolazi do jačanja oblasnih velikaša među kojima se na području Zete ističu Balšići, koji su za vrijeme vladavine cara Uroša (1355-1371) postali oblasni gospodari Zete, stekavši nakon careve smrti punu samostalnost, čime je označen početak novog razdoblja u istoriji Zete.

U periodu raspada Dušanovog carstva došlo je do osamostaljivanja feudalaca u Zeti, kako se sve češće nazivala Duklja. Oko 1360. godine, u dokumentima koji su nastali iz careve kancelarije, pominje se vlast Balšića. Njihova vlast obuhvata prostor između Skadarskog jezera i mora sa Barom i Skadrom.

Zeta u doba Balšića je istoriografski naziv za srpsku srednjovekovnu oblast Zete u doba vladavine velikaške dinastije Balšića, od oko 1360. do 1421. godine. Tokom tog razdoblja, Zeta je obuhvatala središnje i južne delove današnje Crne Gore i severne delove današnje Albanije, a privremeno se širila i na neke druge oblasti u neposrednom susedstvu. Nakon izumiranja vladarskog roda Balšića (1421), Zeta je postala deo Srpske despotovine.^[20] Posle Balšića, kao najznačajnija vlasteoska porodica, izdvojili su se Crnojevići.

Zeta u doba Crnojevića je istoriografski naziv za srpsku srednjovekovnu oblast Zete u doba vladavine dinastije Crnojevića, od oko 1451. do 1496. godine. Tokom tog razdoblja, Zeta je obuhvatala središnje i južne delove današnje Crne Gore, sa Žabljakom i Cetinjem kao glavnim gradovima. Nastala je nakon povlačenja Srpske despotovine sa tog područja u razdoblju od 1451. do 1456. godine, a postojala je sve do 1496. godine, kada potpada pod vlast Osmanskog carstva.^[21]

Tokom ovog razdoblja, za područje Gornje Zete počinje se koristiti i naziv Crna Gora. Na ovaj period se neposredno nadovezuje rano razdoblje turske vlasti, od 1496. do oko 1530. godine, tokom koga su značajnu ulogu na tom prostoru imali poslednji predstavnici porodice Crnojevića, Stefan II Crnojević i crnogorski sandžakbeg Skender Crnojević. Oni su potomci kefalije Ilije iz doba kralja Milutina, a vladali su kao vlastela brdovitom oblašću iznad Boke kotorske i Budve, koja je u vreme Osmanskog carstva mahom obuhvaćena Katunskom nahijom. Poslednji gospodar Zete je bio Đurađ Crnojević. On je 1496. napustio Zetu i uputio se, sa porodicom i pratnjom, u Veneciju. Tako je i posljednja oblast srpske srednjovijekovne države pala pod vlast Osmanskog carstva. Đurađ je bio značajan i po kulturnoj djelatnosti. On je u Zeti otvorio prvu srpsku i slovensku štampariju na Balkanu, iz koje je januara 1494. godine izašao Oktoih prvoglasnik, a zatim Psaltir sa posledovanjem, Oktoih petoglasnik, Trebnik i Cvjetni triod.

Od 1496. do 1697. godine

Po uspostavljanju vlasti, Osmanlije su zavele u Crnoj Gori poreze i spahijske dažbine kao i u ostalim dijelovima carstva. Raja je plaćala ušur (desetinu), harač, ispendže i druge dažbine tzv. baduhave. Uvedena su dva timara za dvojicu spahija i timar, koji se sastojao od jednog sela, za kadiju. Pored dvojice spahija, koji su dobili i monopol na trgovinu vinom, postojalo je 53 muselima čija je imovina u potpunosti oslobođena svakog poreza i dažbina. Svi muselimi su bili Srbi, a i za spahije se čini da su bili domaći ljudi. Posle pada, Srbi su bili izloženi raznim progonima, ratnim zločinima, ugnjetavanju i genocidu od strane muslimana, uključujući i zloglasni sistem "Danka u krvi", prisilne asimilacije(islamizacije), razne šerijatske nejednakosti, uključujući prisilni rad, džizju, oštro oporezivanje i ropstvo.

Otpor stanovništva osmanskoj vlasti, pored pokušaja vojnih akcija u saradnji sa Mlečanima za vreme Mletačko-turskog rata (1499—1503), je bio uočljiv i u pokušajima da se izbjegne plaćanje harača. Neplaćanje harača s jedne strane i specifičnost terena sa druge, kao i stočarsko zanimanje većine stanovništva naveli su sultana da donese odluku o izdvajanju Crne Gore u poseban sandžak i dodjeljivanju posebnog statusa filurdžija-slobodnih seljaka stočara za njeno stanovništvo. Prvi sandžak-beg je bio Skender-beg (Staniša), treći sin Ivana Crnojevića, koji je u Crnu Goru stigao 1514. godine. Novi status stanovništva donio je drugačiji porez, oni su sada od kuće i baštine plaćali filuriju, koja je iznosila 55 akči. Od toga je 33 pripadalo sultanu, 20 spahiji, a dve akče sakupljaču poreza. Pošto spahija nije bilo, prihod koji je trebalo da se isplaćuje njima, ustupan je sandžak-begu. Skender-beg je ostao na čelu Crnogorskog sandžaka do 1528. godine. Tada je Crna Gora kao posebna oblast ušla u sastav Skadarskog sandžaka.

U Mlecima je 1536. godine Molitvoslov štampao jerođakon Mojsije, kako se potpisao, jerodiakon moisi ot srbskie zemli, otčestvom že ot mjesta naricaemago budimli. Pavle Rovinski navodi da je to u Budimlja u Vasojevićima, kod Berana. Isti jerođakon u štamanom Sborniku detljnije navodi svoj rodni kraj, pa navodi Budimlje blizu manastira Šudikova.^[22]

Od 1697. do 1852. godine

Karta šire zetske oblasti, sa označenim područjem prvobitne Crne Gore (oko 1690. godine)

Područja Stare Crne Gore (1) i dvaju brdskih plemena: Bjelopavlića (2) i Pipera (3)

Stega crnogorska i brdska (1796) prvi pisani zakon (stare) Crne Gore i Brda

Vladika Petar II Petrović Njegoš (1813-1851), najslavniji Srbin iz Crne Gore

Značajna prekretnica u istoriji srpskog naroda u Crnoj Gori označena je izborom vladike Danila Petrovića Njegoša (1697), čime je započelo novo razdoblje tokom koga su Crnom Gorom upravljale srpske pravoslavne vladike iz kuće Petrovića Njegoša. Zahvaljujući specifičnim istorijskim okolnostima i svojim ličnim sposobnostima, vladike su pored svog crkvenog starešinstva stekle i položaj narodnih poglavara. Ovo razdoblje je trajalo do uspostavljanja svjetovne vlasti i stvaranja Knjaževine Crne Gore (1852).^[23]^[24]^[25]^[26]^[27]

Postepeno izgrađivanje Crne Gore kao političkog entiteta u razdoblju od kraja 17. do sredine 19. vijeka ostvareno je prvenstveno zahvaljujući ključnom doprinosu Cetinjske mitropolije, koja je predstavljala glavni stožer okupljanja duhovnih i narodnih prvaka. Zahvaljujući velikom ugledu, cetinjski mitropoliti su tokom ovog razdoblja uspeli da okupe razjedinjene i zavađene plemenske glavare. U isto vreme, postavljeni su temelji za izgradnju središnje zemaljske uprave u Crnoj Gori. Time je stvoren specifičan oblik političke vlasti, u kome se na čelu zemaljske uprave nalazilo svešteno lice, što se u političkoj teoriji označava kao hijerokratija.^[28]

Tokom ovog razdoblja, cetinjski mitropoliti iz kuće Petrovića Njegoša su (kao i njihovi prethodnici) pripadali jerarhiji Srpske patrijaršije, sve do njenog ukidanja 1766. godine, nakon čega su nastavili da održavaju veze sa preostalim dijelom srpske jerarhije, u tadašnjoj Karlovačkoj mitropoliji.^[29]^[30]

Za vrijeme vladavine Petra I Petrovića Njegoša (1784-1830), otpočeo je proces objedinjavanja prvobitne Crne Gore i susjednih Brda, usljed čega radi ravnopravnog isticanja obije oblasti počeo upotrebljavati i dvojni zemaljski naziv: Crna Gora i Brda. Crnu Goru je napao skadarski vezir Mahmud-paša Bušatlija, koji je tvrdio da mu je Staniša (Skender-beg) Crnojević predak. Bušatlija je prodro do Cetinja gdje je spalio Cetinjski manastir. Kada se Petar I vratio, odazvao se pozivu Austrije i Rusije da Crnogorci učestvuju u ratu protiv Osmanlija. Da ne bi bila preduhitrena, Porta je sama 13. avgusta 1787. objavila rat Rusiji, u koji je, kao ruski saveznik, posle šest mjeseci, trebalo da uđe i Austrija. Austrija i Rusija su 1791. i 1792. okončale rat sa Osmanskim carstvom, pa je Crna Gora bila suočena sa starim neprijateljem - Mahmut-pašom Bušatlijom. Uz to što je imao brojnu i organizovanu vojsku, Mahmut-paša je novcem i prijetnjama širio neslogu, kako među plemenima u Crnogorskim Brdima, tako i u dijelu slobodne Crne Gore. U kritičnim momentima, uoči osmanskog napada, Petar je okupio Crnogorce i Brđane i na Crnogorskom zboru je izglasana, napisana i potpisana Stega crnogorska i brdska (zakletva). Tokom 1796. godine izvojevane su dvije velike pobjede: Bitka kod Martinića (1796) i Bitka na Krusima. U ovoj drugoj bici 3. oktobra 1796. godine 30.000 osmanskih vojnika pod vođstvom Mahmud-paše Bušatlije i sedam francuskih oficira je pobijeđeno od strane 6.000 vojnika. Sam Mahmud-paša Bušatlija je poginuo u boju, a glava mu je, kao simbol pobjede, za osvetu odsječena i donesena u Cetinjski manastir koji je bio spalio deceniju ranije. Crnoj Gori i Brdima su se pridružili Bjelopavlići i Piperi. Pod mitropolitom Petrom Crna Gora dobila je prvi pisani zakon 1798, koji je proširila Narodna skupština na Cetinju 1803. godine. Njime je ustanovljen sud, koji se zvao „Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog“.^[31]^[24]^[32] Dositej Obradović je pisao vladici Petru 1805. godine, koji je bio arhiđakon pri njegovom rukopoloženju u Stanjevićima, kad je čuo da je vladika sišao u Boku, kako bi dobro bilo, da u kom lepom kraju Srbije podigne jednu višu školu sa malom štamparijom. A taj kraj Srbije je bio u Boki, iznad Budve (ranije se i Budva računala u Boku). ^[33] Lazar Tomanović je u knjizi G. Ruvarac i Monenegrina zapisao da je Lukijan Mušicki 1821. godine štampao odu Petru Prvom u kojoj pored ostaloga piše: idježe jest nezavisimost ostala drevnaja serbska carstva... Černogorskih Serbov... To je pisano nakon što je mitropolit Petar svojom vojskom zaposjeo Boku i u Savini blagoslovio savezniko oružje rusko-crnogorsko, protiv Napoleona.^[34]

Za vrijeme vladavine Petra II Petrovića Njegoša (1833-1851), jednog od najvećih srpskih pjesnika, nastavljen je proces državnog objedinjavanja (stare) Crne Gore i susjednih Brda. Pošto je suzbio djelatnost unutrašnjih protivnika, skoncentrisao se na otklanjanje plemenskih podjela i uspostavljanje savremene državne uprave. Uveo je redovne poreze (1837) što se pokazalo vrlo nepopularnim među crnogorskim i brdskim plemenima i zbog toga je tokom njegove vladavine izbilo nekoliko buna. Njegoševa vladavina je takođe obilježena stalnim političkim i vojnim sukobom sa Osmanskim carstvom i njegovim pokušajima da proširi teritoriju Crne Gore uz dobijanje bezuslovnog priznanja od Visoke porte. Zalagao se za oslobođenje i ujedinjenje svih Srba i bio je spreman da se odrekne svojih svetovnih vlasti zarad ujedinjenja sa užom Srbijom. Njegoš je poštovan kao pjesnik i filosof, a najpoznatiji je po svojoj epskoj poemi „Gorski vijenac“, koja se smatra za remek-djelo srpske književnosti. Druga njegova važna djela su „Luča mikrokozma“, „Ogledalo srpsko“ i „Lažni car Šćepan Mali“. Njegoš je sahranjen u maloj kapeli na Lovćenu, koju su srušili Austrougari u Prvom svjetskom ratu. Njegovi ostaci su premješteni u Cetinjski manastir, a potom u kapelu obnovljenu 1925. godine. Kapela je srušena 1974. godine od strane komunističke vlasti i zamijenjena Meštrovićevim mauzolejom.^[35]^[36]^[24]

Njegoš je bio i vjerski i svetovni poglavar srpskog naroda u Crnoj Gori, u kojoj je bila jaka nacionalna svijest i patrijarhalni moral, ali u kojoj je vladala domaća anarhija, plemenska surevnjivost i krvna osveta. Kad je došao na vlast, on je odmah počeo da uvodi red i modernizuje društvo i državu. Podizao je škole, osnivao sudove, pravio puteve, uzimao postupno svu vlast u svoje ruke i uveo porez. U jednoj kulturno zaostaloj sredini to je išlo teško i to je moralo boljeti ovog velikoga rodoljuba, koji je svom dušom bio predan narodu. „Ja sam vladar među varvarima, a varvarin među vladarima“, pisao je on. Jedan dokument iz arhive u Trstu govori o tome da je vladika di Montenegro priveden i saslušan zbog prodaje skupocenog nakita. To je bilo sušne 1847, kada je za kupovinu žita prodao odlikovanje dobijeno od Meterniha. Na nivou Mitropolije crnogorsko-primorske, 19. maj je ustanovljen kao datum praznovanja Njegoša kao svetitelja. Na svojoj prvoj ikoni, koja je 19. maja 2013. unijeta u Cetinjski manastir, Njegoš je predstavljen u arhijerejskim odeždama. U desnoj ruci on drži lovćensku crkvu Svetog Petra Cetinjskog, a u lijevoj svitak sa stihovima iz „Luče mikrokozme“. Stihovi na prvoj ikoni Njegoša posvećeni su vaskrsnuću Hrista, a nalaze se na samom kraju „Luče“.^[37]

Od 1852. do 1918. godine

Knjaz Danilo I Petrović-Njegoš (1852-1860)

Knjaževina Crna Gora (1878), nakon priključenja dijelova Stare Hercegovine i Primorja

Primjerci sačuvanih starih zastava Crne Gore, koje svojim izgledom svjedoče da se pomjen plavetne boje u Ustavu iz 1905. godine odnosio na plavu, a ne na "svijetloplavu" boju, koja je izmišljena tek 1993. godine

Crnogorsku državnost su stvorili i odbranili Srbi kao narod u Crnoj Gori. Srbi su imali više vladara u modernoj istoriji Crne Gore, odnosno svi vladari Crne Gore, do dolaska Komunista na vlast, odnosno referenduma 2006. godine bili su etnički Srbi.

Danilo Petrović se 1852. oženio i odbacio svoju duhovnu titulu, s pristankom ruskoga cara Nikole I, i preuzeo titulu knjaza i pretvorio svoju zemlju u sekularnu knjaževinu. To stvaranje svjetovne kneževine od Crne Gore dovelo je do rata s Turcima 1852–53, iz koga je Crna Gora izišla bez težih posljedica, intervencijom Austrije i Rusije. Godine 1855, na inicijativu kneza Danila donesen je „Zakonik Danila I, gospodara Crne Gore i Brda“ kasnije poznat kao „Danilov zakonik“, kojim je knjaz nastavio reforme u zemlji. Najznačajnije odredbe su one koje se odnose na ustavnopravna pitanja- na položaj čovjeka i građanina, na položaj knjaza kao vrhovnog gospodara, na prava i položaj sudova, obaveze građana u odbrani otadžbine... Ovaj zakonik je imao 95 članova.

Kad je Turska, na Pariskom kongresu, dala izjavu, da Crnu Goru smatra za sastavni dio svoga područja, dovelo je to do novih sukoba. Knez Danilo preduzeo je diplomatsku akciju, da izradi priznanje crnogorske nezavisnosti, a kad to nije donijelo željenog rezultata, on je krenuo i ustaničku akciju po susjednim oblastima. Godine 1857. izbio je ustanak Luke Vukalovića. Da presiječe opasne niti i posjedne Grahovo kao leglo odmetnika i sporno mjesto, krenula je turska vojska, krajem aprila 1858, na granicu. Došlo je do velike borbe na Grahovcu 1. maja 1858, u kojoj su Turci strahovito poraženi. Iza toga došlo je odmah posredovanje Francuske i drugih velikih sila, koje su izvele razgraničenje Crne Gore i tim priznale njenu državnu egzistenciju. U Kotoru je 1. avgusta 1860. knez Danilo ubijen.

Nakon ubistva knjaza Danila 1860, na presto je došao njegov bratić, sin vojvode Mirka, Nikola Petrović 14. avgusta 1860. Veze njegovog strica s hercegovačkim ustanicima bile su nastavljene i razvijane još više pomoću italijanskih i mađarskih revolucionara. Tokom 1861. i 1862, Nikola je vodio neuspešan rat protiv Turske, a Crna Gora je uz velike muke sačuvala svoju nezavisnost. Knjaz Nikola je vodio mnogo uspešniji rat od 1875. za vrijeme novog velikog hercegovačkog ustanka, delimično pokrenutog uz njegovu pomoć, i rata, koji je Crna Gora povela protiv Turske, u savezu sa Srbijom. 1876–78 (Vučiji Do, Fundina). Kod likvidacije tog rata, Berlinskim Kongresom, Crna Gora je dobila priznanje potpune nezavisnosti, proširenje svojih granica na istoku (čitav podgorički kraj), na sjeveru (cijelu nikšićku oblast) i domalo izlazak na more (Bar i Ulcinj). Taj uspjeh digao je ugled Crne Gore. Odnosi između Srbije i Crne Gore nisu bili dobri zbog suparništva njihovih dinastija. Savez između kneževine Crne Gore i Srbije je bio sklopljen 1886. i knez Nikola je bio spreman da se odrekne prijestolja u korist kneza Mihaila, svoga kuma. Poslije toga veze hladne. U unutrašnjoj politici knez Nikola je bio previše svojevoljan i netrpeljiv i otuđio je od sebe veliki dio svojih saradnika i gotovo svu narodnu inteligenciju. Davanje Ustava 1905. nije mnogo popravilo uzajamno nepovjerenje. U drastičnim obračunima političkih protivnika režim najčešće nije birao sredstva, ali ni opozicija. Kulminaciju takvog stanja predstavljaju Bombaška i Vasojevićka afera, čije će se posljedice u političkom životu Crne Gore osjećati i kasnije. Bombaška afera 1907. i Vasojevićka afera 1909. svoj epilog su dobile na sudskim procesima u Cetinju i Kolašinu, na kojima su protivnici režima osuđeni na dugogodišnje zatvorske kazne. Na sudskom procesu u Kolašinu osuđeni na smrt koji su bili u rukama vlasti su i strijeljani. Iako postoje pojedine uzročno-posljedične veze između Bombaške i Vasojevićke afere, to su dva odvojena istorijska događaja koji nemaju podudarnosti, osim opšteg političkog konteksta. U spoljnoj politici se desila Aneksiona kriza (1908–1909). Kraljevina Crna Gora u novom veku proglašena je 1910. godine, na pedesetogodišnjicu vladavine knjaza Nikole.

Kraljevina Crna Gora je istorijski period u istoriji Crne Gore od 1910. do 1918. godine, nastala je iz Knjaževine Crne Gore. Jedini kralj je bio Nikola Petrović. Crna gora je, 26. septembra 1912. godine, objavila rat Osmanlijskom carstvu. Ratna dejstva protiv Osmanlijskog carstva započela su istog dana kad je objavljena proklamacija o objavi rata. Ujutro, 26. septembra, sa brda Gorice, Kraljev sin Petar ispalio je prvi topovski metak prema turskom utvrđenju. Ovom činu prisustvovao je i Kralj Nikola. Usljedio je napad Zetskog odreda na utvrđenje oko Tuzi, i njihovo osvajanje. Put crnogorskoj vojsci prema Skadru bio je otvoren. Krajem oktobra 1912. godine započela je opsada grada. Gotovo u isto vrjeme i Primorski odred je iz rejona Bara krenuo prema Tarabošu i Bojani. Nakon zauzimanja Osmanlijskih utvrđenja odred je posljednih dana oktobra opsjeo Skadar i zauzeo Lješ i Medovu.

Proglašenje Kraljevine Crne Gore (1910)

Zastava Kraljevine Crne Gore (1910—1918)

Komandant tvrđave Tuzi predaje se kralju Nikoli

Hronološko širenje Crne Gore od kraja 18. vijeka do Prvog svjetskog rata

Dok su trajale operacije Zetskog i Primorskog odreda za opkoljavanje Skadra, Istočni odred je krenuo prema Polimlju i Metohiji. Za nešto manje od trideset dana od 26. septembra do 22. oktobra Crnogorska vojska zauzela je Mojkovac, Berane, Bijelo Polje, Rožaje, Pljevlja, Plav, Gusinje, Peć i Đakovicu. Do kraja oktobra (početka novembra po novom kalendar) u svi novooslobođenim krajevima uspostavljena je crnogorska vlast. Nakon završetka operacija veći dio Istočnog odreda prebačen je u Skadar. Februara 1913. godine, crnogorskoj vojsci su se u napad na Skadar, priključile i srbijanske trupe. Sadejstvo srbijanske i crnogorske vojske trajalo je do početka aprila. Čim su velike sile odlučile da Skadar mora pripasti pripasti novoformiranoj državi Albaniji, srbijanske trupe su napustile opsadu. Tada crnogorska vojska, uprkos opomeni Austrougarske i Rusije, započinje opšti napad na grad. Nakon žestoke borbe, crnogorska vojska je, aprila 1913. godine, uspjela da ga zauzme. Juriš na dobro utvrđen grad, koštao je crnogorsku vojsku 2000 ljudi. Nakon zauzimanja Skadra, pritisak velikih sila, Austrougarske, postao je još jači, a zahtjev da se crnogorska vojska povuče dobio je značenje ultimatuma. Da bi crnogorsku vojsku primorala na povlačenje Austrougarska je zatvorila granicu prema Crnoj Gori i zaprijetila da će zauzeti Bar. U ovakvoj situacije Crna Gora je krajem aprila morala donijeti odluku o napuštanju Skadra. Ubrzo nakon toga, u Londonu je 30. maja 1913. Potpisan ugovor o miru, kojim je okončan rat balkanskih saveznica protiv Osmanlijskog carstva. Odlukama ovog mirovnog ugovora carstvo se nakon pet vijekova povuklo sa Balkana.

Tokom Prvog svjetskog rata (1914—1918), srpski narod u Crnoj Gori je podnio velike ljudske žrtve. Procjenjuje se da je izgubila više od 20000 stanovnika. Odbranom položaja u dolini Tare kod Mojkovca, crnogorska vojska je spriječavala da austrougarske trupe prodru ka Mateševu i presijeku put kojim se srbijanska vojska povlačila prema Podgorici. Ukoliko bi ovladala putem za Podgoricu, neprijateljska vojska dobila bi mogućnost da nastavi prema Skadru i Draču, gdje je već bila glavnina srpskih snaga i gdje se od početka decembra 1915. nalazila srpska vlada i vrhovna komanda. U drugoj polovini decembra, preko Crne Gore povlačile su se posljednje jedinice srpske vojske. već 5. januara 1916. godine operacija povlačenja preko Crne gore bila je završena i oko 90000 srpskih vojnika nalazilo se na prostoru Skadra, Drača i Tirane. Austrougarska ofanziva na Crnu Goru doživjela je vrhunac januara 1916. godine. Cilj operacije bio je da se potpuno uništi crnogorska vojska. Austrougarske snage imale su oko 150000 vojnika, dok je crnogorska odbrana raspolagala sa 38000 vojnika. Došlo je. 6. januara, do napada jakih austrougarskih snaga na sektoru Mojkovac-Lever Tara, čime je počeo i sukob koji je u istoriografiji poznat kao Mojkovčka bitka. Crnogorska vojska imala je na ovom sektoru oko 4000 vojnika vođena je na poziciji Bojna Njiva-Razršije. Neprijatelj je željeo da probije crnogorske linije i nastavi prema Kolašinu i Podgorici. Narednog dana, 7. januara, crnogorske jedinice su uspjele da potisnu neprijatelja od položaja na Bojnoj Njivi i Razvršju. U sljedeća tri dana, austrougarske trupe su pokušale da izvrše protivnapad, ali ni u drugom pokušaju nisu uspjele. Time je spriječena njihova namjera da prodru u središte Crne Gore. Nesumnjivo, Mojkovačka bitka bila je najteža crnogorska bitka u Prvom svjetskom ratu i njena najveća taktička pobjeda. U isto vrijeme, započinje i austrougarska ofanziva na Hercegovačkom i Lovćenskom frontu. Nakon toga, crnogorske trupe povukle su se u rejon Trubjele, nedaleko od Nikšića i na prostor Goransk, nedaleko od Plužina. Nakon izvesnog vremena, princ Mirko i preostali članovi Vlade i generali potpisuju kapitulaciju 1916. godine, razoružavaju Vojsku i dopuštaju Austrougarskoj da uspostavi svoju administraciju. Raspušteni vojnici ili idu kućama, ili odlaze u komite(četnike), ili napuštaju zemlju bežeći u inostranstvo, ili preživljavaju Golgotu i pridružuju se srpskoj vojsci na Solunskom frontu. Austrougarska vlast je tada u školama umjesto ćirilice uvela latinično pismo.^[38]

Stari kralj Nikola je početkom 1916. godine prešao u Italiju, a zatim u Francusku. Kapitulacija Crne Gore koju je izveo knez Mirko, kraljev sin, sa članovima vlade, udaljila je Crnu Goru od Antante. Crna Gora se nalazila pod austrougarskom okupacijom naredne dve godine, a za to vrijeme je usvojena Krfska deklaracija (1917) bez crnogorskog potpisnika. Crnogorski prvaci koji su uspjeli emigrirati u savezničke zemlje, razvili su akciju za ujedinjenje Srbije i Crne Gore. U Parizu je 1917. godine osnovan Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, pod predsjedništvom Andrije Radovića, bivšeg predsjednika crnogorske vlade. Odbor je počeo osnivati pododbore u svima mjestima i zemljama, u kojima je bilo Crnogoraca, i pokrenuo je nedjeljni list Ujedinjenje, koji je, dokazujući koristi i prednosti srpskog ujedinjenja u jednu državu, otkrivao i osuđivao akciju bivšeg kralja Nikole i njegovih doglavnika. List Ujedinjenje, koji je uspio da se proširi među Crnogorcima u Americi i da se proturi u okupiranu Crnu Goru, izlazio je u prvo vrijeme u Ženevi, zatim je prenijet u Pariz, gdje je izlazio do završetka rata.

Prva Jugoslavija (1918—1941)

De facto granice Kraljevine Srbije uoči stvaranja Jugoslavije, nakon ujedinjenja sa Sremom (24. novembra), Banatom, Bačkom, i Baranjom (25. novembra) i Crnom Gorom (26. novembra)

Zetska banovina

Mapa koja prikazuje prijedloge za stvaranje Banovine Srbije, Banovine Hrvatske i Slovenačke Banovine (1939—1941). Teritorija današnje CG je bila dio Srbije.

Nakon proboja Solunskog fronta, saveznička vojska je krajem oktobra i početkom novembra 1918. godine proterala austrougarsku vojsku sa područja Crne Gore. U novonastalim okolnostima, pred srpski narod u Crnoj Gori postavilo se pitanje o uređenju privremene vlasti i budućem državnom statusu. Pristalice ujedinjenja sa Kraljevinom Srbijom su iskoristile prisustvo srbijanske vojske za preuzimanje političke inicijative u cilju stvaranja novih organa vlasti. U nameri da zaobiđu kralja Nikolu i njegovu izbegličku vladu, prvaci pokreta za ujedinjenje su raspisali i sproveli izbore za Veliku narodnu skupštinu, koja je sastala 26. novembra 1918. godine u Podgorici. Odlukom Podgoričke skupštine, proglašeno je svrgavanje kralja Nikole i dinastije Petrovića-Njegoša. Takođe je proklamovano i ujedinjenje Boka kotorske sa Crnom Gorom. Najznačajnija odluka Podgoričke skupštine odnosila se na ujedinjenje Crne Gore i Boka kotorske sa Kraljevinom Srbijom, pod dinastijom Karađorđevića. Nedugo potom, u Beogradu je 1. decembra 1918. godine proglašeno stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, čime je proces ujedinjenja dobio šire okvire.^[39]

Iako se nisu protivili narodnom jedinstvu, stari kralj Nikola i njegova vlada nisu odobravali način na koji je ujedinjenje izvršeno, te su stoga odbili da priznaju taj čin, čime je to pitanje dobilo dodatne političke dimenzije. Pristalice kralja Nikole (zelenaši) su uz pomoć Italije pokušale da ospore novonastalo stanje putem podsticanja nezadovoljstva i izazivanja nemira, što je početkom 1919. godine dovelo do izbijanja Božićne pobune koja je ubrzo ugušena, ali je ostavila teške političke posljedice. Kralj Nikola se iste godine obratio Pariskoj mirovnoj konferenciji sa zahtjevom da se povrati državna nezavisnost Crne Gore, ali njegova molba je bila odbijena. Umro je 1921. godine u Antibu u Francuskoj, nepomiren sa novonastalim stanjem. Nedugo potom, zelenaši su 1924. godine prihvatili amnestiju od kralja Aleksandra.

Nakon ujedinjenja, izbija Božićna pobuna pristalica Zelenaša, a protiv bezuslovnog pripajanja Crne Gore Srbiji, naime željeli su zaštiti regalna prava dinastije Petrović-Njegoš. Pristalice bezuslovnog ujedinjenja (bjelaši) uz pomoć saveznika guše ovu pobunu. Oružane borbe crnogorskih komita nastavljaju da traju sve do 1924. godine kada oni prihvataju amnestiju kralja Aleksandra. Kralj Nikola šalje Pariskoj konferenciji zahtjev da se povrati nezavisnost Crne Gore, ali njegova molba biva odbijena. Kralj Nikola je umro 1921. godine u Antibu, u egzilu. Poslije ujedinjenja, teritorija današnje Crne Gore je postala Zetska oblast u okviru KSHS.

Zetska oblast je bila jedna od 33 oblasti u Kraljevini SHS. Nalazila se na području današnje Crne Gore, delova Kosova i Metohije, Bosne i Hercegovine. Nastala je 1922 kade je Kraljevina Jugoslavija podeljena na oblasti. Središte oblasti se na lazilo u Cetinju.

Zetska banovina je bila banovina (pokrajina, regija) u Kraljevini Jugoslaviji od 1929. do 1941. godine. Ova banovina je obuhvatala teritorije koje je Kraljevina Crne Gore 1918. g unela u sastav Kraljevine Srbije pre formiranja Kraljevine SHS, kao i teritoriju Dubrovačke republike i Boke, ali i zaleđa Dubrovnika u Hercegovini (Nevesinje, Trebinje, Gacko, sve do Foče na sjever) kao i Kosovo i Metohiju sve do Kosovske Mitrovice, Srbice i Orahovca na istoku, veći deo Raške oblasti (Novopazarskog sandžaka) koju je oslobodila Srbija u ratu 1912. godine kao i varoši Rašku i Ušće. Dobila je ime po reci Zeti, čiji je sliv u Središtu ove administrativne oblasti, a koje je bilo u upotrebi i u srednjem vijeku i odnosilo se na prostore današnju Crnu Goru. Administrativno središte Zetske banovine je bilo Cetinje.

Kralj Aleksandar je ubijen 1934. godine, što je dovelo do kraja diktature. Tokom 1939. godine, suočena sa ubistvima, korupcijskim skandalima, nasiljem i neuspehom centralizovane politike, srpsko rukovodstvo složilo se sa kompromisom sa Hrvatima. Banovine su kasnije, 1939. godine, evoluirale u konačni prijedlog za podjelu zajedničke države na tri dijela ili tri banovine, jednu slovenačku banovinu, jednu hrvatsku i jednu srpsku, od kojih je svaka obuhvatila većinu etničkog prostora svake etničke grupe. Sva teritorije današnje Crne Gore trebalo je da bude dio Banovine Srbije, jer je većina teritorije Crne Gore bila naseljena većinom srpskim stanovništvom, a Srbi su činili ukupnu većinu. Dana 24. avgusta 1939. godine predsjednik Hrvatske seljačke stranke Vlatko Maček i Dragiša Cvetković sklopili su sporazum (sporazum Cvetković-Maček) prema kojem je Banovina Hrvatska stvorena uz mnoge i velike ustupke na srpskoj strani. Srbi u Zapadnoj Hercegovini, dijelu Bosne, Dalmaciji, Slavoniji, dijelu Srema, Srpskoj Krajini, Dubrovniku i Posavini nalazili su se u hrvatskom entitetu unutar Jugoslavije, dok praktično nijedan Hrvat nije ostao u srpskom federalnom entitetu 1939. godine. Teritorija Crne Gore je, poslije sporazuma Cvetković-Maček, spadala u Zetsku banovinu.

Godine 1939, kada je formiranjem Banovine Hrvatske Vlada Jugoslavije na čelu s Knezom Pavlom ispunjavala velikohrvatske želje zarad mira u Državi i od Zetske banovine odvajaju zapadni dijelovi (Konavli, Pelješac, srpski Dubrovnik itd.) bez nekih opravdanih argumenata, i pripajaju novoformiranoj Banovini Hrvatskoj. S obzirom da je u tom dijelu od Pelješca, uključujući i Dubrovnik do, Boka kotorske samo zabilježeno prisustvo Hrvata, ali ne i njihova većina da bi se opravdala takva granica. Uostalom i logičnije je da Dubrovčani svoje administrativne potrebe obavljaju na Cetinju (udaljenom 100 km), nego u Zagrebu (400 km vazdušnom linijom, odnosno 600 km putem). S obzirom na kratko trajanje i karakter banovina kao administrativnih oblasti, ovoj promjeni granice nije data bitna istorijska važnost.

Drugi svjetski rat (1941—1945)

Italijanski guvernatorat za Crnu Goru (1941-1943)

Krstaš-barjak, zvanična zastava Kraljevine Crne Gore (1941-1944)

General Blažo Đukanović (1883-1943)

Četnički vojvoda Pavle Đurišić (1907-1945)

Nakon uvlačenja Kraljevine Jugoslavije u Drugi svjetski rat (1941), srpski narod se na prostorima Crne Gore našao pred teškim istorijskim iskušenjima. Poslije pada Jugoslavije pod okupaciju Sila osovine, teritorija današnje Crne Gore je odvojena od ostatka okupirane Srbije i proglašena je marionetska država Crna Gora pod italijanskom okupacijom. Takozvana Nezavisna Država Crna Gora ili Kraljevina Crna Gora bila je marionetska država za vrijeme Drugog svjetskog rata pod protektoratom jedne od sila Osovine, Kraljevine Italije (1941—1943), i kasnije Njemačke (1943—1944). Glavni grad je bio Cetinje. Politika Italije prema Crnoj Gori od početka okupacije 1941. je bila obilježena dilemom da li anektirati ovu teritoriju, kao što je to urađeno sa Dalmacijom i dijelovima Slovenije, ili uz pomoć domaćih snaga „starih patriota“, obnoviti njenu fiktivnu nezavisnost u okviru „Rimskog carstva“. Razmatrana su razna dinastička i personalna rešenja. Crnogorska kruna je ponuđena princu Mihailu Petroviću-Njegošu, koji je ponudu odbio, ne željeći da učestvuje u tom antisrpskom projektu.^[40] Međutim, usljed odbijanja princa Mihaila da prihvati ponuđenu krunu, pomenuti planovi su morali biti napušteni radi pronalaženja novih, ostvarivih i sprovodivih političkih rješenja.

Nedugo potom, došlo je do značajnog međunarodnog preokreta koji je znatno uticao i na unutrašnje prilike u okupiranoj Crnoj Gori. Nemačka je 22. juna izvršila napad na SSSR, što je porobljenim narodima Evrope ulilo nadu u ratni preokret i poraz Nemačke i njenih saveznika. Na Petrovdanskoj skupštini, koja je održana 12. jula, 1941. godine na Cetinju, Sekula Drljević je inaugurisan kao budući crnogorski premijer, ali je već sutradan izbio Trinaestojulski ustanak koji je organizovala KPJ. Događaj koji je bio neposredan povod za ustanak je bio Petrovdanska skupština na kojem je usvojena odluka o obnovi Kraljevine Crne Gore na čelu sa italijanskim regentom i pod kontrolom crnogorskog separatiste Sekule Drljevića i njegovih pristalica, poznatih pod imenom zelenaši. Među ustanicima je bio veliki broj srpskih nacionalista, poznatih pod imenom bjelaši, koji su ranije zastupali tješnje veze sa Srbijom, i bivši oficiri jugoslovenske vojske, među kojima su neki tek bili pušteni iz logora za ratne zarobljenike. Oficiri su komandovali odredima, dok su politički komesari bili iz redova komunista, koji su vodili organizaciju ustanka. Ustanici su preuzeli kontrolu nad manjim gradovima i selima već u ranoj fazi ustanka. Međutim, 67.000 italijanskih vojnika je povratio kontrolu nad gradovima u putevima za šest mjeseci, a u tome su im pomagale muslimanske i albanske neregularne snage iz pograničnih krajevima koji su štitili bokove Italijanima. Italijanski vojni guverner Crne Gore Alesandro Pircio Biroli je naredio da se uguši ustanak, ali je svojoj vojsci naredio da se izbjegavaju akti „osvete i beskorisne surovosti“. I pored toga, u slamanju ustanka, na desetine sela je spaljeno, na stotine osoba je ubijeno i oko 10-20.000 Srba-Crnogoraca je internirano. Muslimanskim i albanskim neregularcima je na kratko dozvoljeno da pljačkaju i pale sela.

U novonastaloj situaciji, između komunističkih vođa ustanka i nacionalista koji su učestvovali u njemu došlo je do razdora. Nacionalisti su smatrali da je ustanak ugušen i željeli su da se borba zaustavi, dok su partizani bili odlučni da se nastavi sa borbom. Tokom jeseni nacionalisti su uspostavili kontakte sa Italijanima i ponudili im da im pomognu u borbi protiv partizana. Potom su se nacionalisti, među kojima je bio i Pavle Đurišić, koji je bio popularan u svom plemenu Vasojevići, povukli u brdovitu unutrašnjost Crne Gore. Cilj nacionalista je bio da se izbjegava provociranje Italijana, ali da se brane planinska sela ako budu napadnuta. U sjevernoj Crnoj Gori, Brdima i Staroj Raškoj postojala je jasna podjela između komunista i nacionalista-monarhista. Nacionalisti su imali tješnje veze sa Srbijom, i neprijateljski stav prema muslimanima. Komunisti su željeli da se nastavi sa borbom i revolucijom, pa su se okrenuli i protiv svojih klasnih neprijatelja. Ustaški uticaj nad muslimanima u Sandžaku i progoni Srba iz oblasti pripojeni italijanskoj marionetskoj državi Velikoj Albaniji su uticali na nacionaliste da se posvete borbi protiv lokalnih muslimana i Albanaca. Ipak, ustanak protiv Italijana se smanjenom žestinom nastavio do decembra 1941. godine.

Nakon slamanja ustanka, u Crnoj Gori je početkom 1942. izbio građanski rat u kome su učestvovali partizani i četnici na jednoj strani boreći se protiv crnogorskih separatista i okupatora na drugoj, kao i između sebe. Kako je rat odmicao, sukob je poprimao sve veći obim. Između marta i juna 1942. četnici su stekli prevlast u Crnoj Gori, djelimično zahvaljujući oružju i opremi koji su dobili od Italijana po sporazumu koji je sa Italijanima sklopio Bajo Stanišić, a dijelom i slabljenju partizana, kojem su u velikoj mjeri bili krivi partizanski "ekscesi" i ratni zločini, uslljed tzv. "lijevih skretanja". Italijanima je glavni cilj sporazumijevanja s četnicima bio da gubitke svojih trupa svedu na minimum. Stoga su mnogo polagali na pomoć četnika u Trećoj neprijateljskoj ofanzivi za izbacivanje partizana iz Crne Gore i istočne Hercegovine u proljeće 1942. Đukanović je kao vođa crnogorskih četnika 24. jula 1942. potpisao sporazum sa predstavnikom italijanske vojske Alesandrom Pircio Birolijem. Po tom sporazumu, crnogorski četnici su legalizovani, obavezali su se da će pomagati Italijanima u borbi protiv partizana, a zauzvrat će dobijati oružje, municiju i plate. Crna Gora je podijeljena na tri zone koje su obezbjeđivale četničke jedinice Baje Stanišića i Pavla Đurišića, kao i Lovćenska brigada zelenaša Krsta Zrnova Popovića.^[41]^[42]

Ovaj sporazum je Đukanovića načinio faktičkim vođom Crne Gore i on je to mesto zadržao do smrti. Nezavisnoj Državi Crnoj Gori je priključen i najveći dio Sandžaka, iako je ona u tim granicama postojala samo na papiru, i samo mali dio njene teritorije je kontrolisala tadašnja kvislinška vlast. Boka kotorska (mletački Kataro) biva priključena (aneksirana) Italiji sve do septembra 1943. godine. Unutar Crne Gore, veoma aktivan je bio Crnogorski dobrovoljački korpus pod komandom Pavla Đurišića. Od oktobra 1943, Drljević je otišao u egzil. U NDH formira Crnogorsko državno vijeće 1944. godine, koje je funkcionisalo kao vlada u egzilu. Krajem septembra 1943, nakon kapitulacije Italije, NDH je formalno proglasila aneksiju bivšeg italijanskog „Protektorata Crna Gora“ i italijanske „Provincije Kataro (Boka kotorska)“, ali ovo nije priznato od strane Njemačke. Cjelokupna Crna Gora je ostala pod kontrolom njemačke vrhovne komande. "Crnogorska narodna vojska" je kasnije formirana pod pritiskom Ante Pavelića i Drljevića od ostataka četničkih jedinica Pavla Đurišića. Decembra 1944. godine njemačke trupe su napustile Crnu Goru i tada partizani ulaze u nju, prekidajući postojanje Nezavisne Države Crne Gore. U periodu od 1941. do 1944. godine okupatori i domaći kvislinzi su ubili desetine hiljada nevinih civila.

Kao jedan od glavnih početaka rasrbljavanja srpske Crne Gore, svakako predstavljaju mnogobrojni komunistički ratni zločini nad Srbima u CG, odnosno tzv. „lijeva skretanja”, kako su ti zločini opisani od strane KPJ. Lijeva skretanja je termin koja je Komunistička partija Jugoslavije koristila da opiše radikalne politike i strategije koje su sprovodili u partiji i partizanskim jedinicama tokom Drugog svjetskog rata uglavnom u Crnoj Gori, Hercegovini i užoj Srbiji, i u manjem obimu u Hrvatskoj i Sloveniji. U tim oblastima je krajem 1941. i početkom 1942. došlo do masovnih ubistava, motivisanih partizanskim strahovima od tzv. "pete kolone" i klasnom borbom. Kao rezultat tih akcija komunista, mnogi seljaci iz istočne Hercegovine i Crne Gore, koji nisu bili nikakvi kolaboracionisti ili "kulaci" su masovno pristupali četnicima. KPJ je osudila akcije sprovedene u ovom periodu i kaznila nekoliko lokalnih komandanata.

Vađenje leševa Srba, ubijenih od strane komunista, iz jame Veleta u selu Rsojevcu kod Danilovgrada, u zimu 1942./43.

Jedan od važnijih razloga za poraz partizana u Crnoj Gori i Hercegovini na početku rata su zločini koje su partizani učinili u periodu koji je tome prethodio. Fizička likvidacija vršena je kako streljanjem tako i hladnim oružjem, klanjem i maljevima. Najpoznatija lokacija na kojoj su vršeni zločini u Crnoj Gori je svakako Pasje groblje kod Kolašina gde je pobijen veći broj onih koje su komunisti vidjeli kao svoje neprijatelje. Na Badnji dan 1942. godine partizani su u kolašinskom lugu na desnoj obali Tare, nad tijelima 240 unakaženih građana, razapeli lešinu psa.

Kao komandant okupiranog Kolašina, major Joksimović je nekoliko meseci kasnije prisustvovao iskopavanju žrtava „pasjeg groblja“. On je sve žrtve okvalifikovao kao nevine:

Pred tim jezivim prizorom nemo stojimo svi, naročito rodbina. Ona ne može da prepozna leševe svojih milih i dragih, jer su strašno unakaženi i bez pojedinih delova tijela. Ruke i noge su im polomljene; zubi povađeni grubim kliještima još dok su bili živi; lobanje su im razmrskane drvenim maljevima, čije su udarce čuli stanovnici najbližih kuća one svete noći uoči Božića. Sve u svemu, pravi pakao na zemlji, u koji su doterani i u kome su stradali pravednici, Srbi pravoslavne vjere i nacionalno opredeljeni. To su bili ljudi iz svih društvenih redova, od sudije do običnog radnika. Njihova je jedina „greška“ bila što nisu prihvatili bezbožnički komunizam...^[43]

Osim ovog zločina poznati zločini su počinjeni na taj način što su žrtve posle likvidacije bacane u kraške jame, pa su protivnici partizane pogrdno nazivali Jamarima^[44]. Najpoznatije jame gdje su izvršeni ovi zločini su jama u selu Griže kod Berana, Šahotička jama kod Bijelog polja, Šavnička jama, jama kod Rijeke Crnojevića i kotorska jama kod Nikšića.^[45] Pismom od 14. februara 1942. Tito naređuje štabu Crnogorsko-sandžačkog partizanskog odreda, da strelja „sve one koji su potpomagali četnike i bili naklonjeni njima“. Tito, dalje, naređuje da štab odreda „raščisti sa labavim i kolebljivim elementima energično i bez milosrđa“, to jest, da se takvi streljaju. U Titovom pismu, iz februara 1942. podređenim štabovima, naređeno je da se odmah razoružaju i streljaju svi oni „u koje se može posumnjati da će sutra biti naši neprijatelji“. Tito je, takođe, naredio da se konfiskuje (oduzme) sva imovina „odbeglih četnika kao i svih petokolonaša i neprijatelja i razbijača narodne borbe“.^[46]

Druga Jugoslavija (1945—1992)

Državna zastava Crne Gore (1944-1993) sa izvornom plavom (plavetnom) bojom u središnjem polju

Nakon oslobođenja zemlje od stranih okupatora u jesen 1944. godine, na područjima Stare Crne Gore, Brda, Stare Hercegovine, Boka kotorske, Primorja i Gornjeg Polimnja stvorena je posebna federalna jedinica, koja je 1946. godine ozvaničena kao Narodna Republika Crna Gora. U isto vrijeme, novi komunistički režim je ozvaničio i posebnu crnogorsku naciju, čime je postavljena osnova za organizovano sprovođenje procesa crnogorizacije u svim oblastima društvenog života.^[47] Time je ujedno označen i početak organizovane desrbizacije, koja se sprovođena silom državne vlasti. Tokom prvih posleratnih godina, jedan od najistaknutijih zagovornika takve politike bio je crnogorski komunista Milovan Đilas, čiji su stavovi postali okosnica zvanične partijske i državne politike.^[48]

Prilikom sprovođenja nove nacionalne politike, komunistički režim je uobličio tezu o istorijskom konstituisanju savremene crnogorske nacije putem njenog postepenog etnopolitičkog izdvajanja iz šireg srpskog nacionalnog korpusa, čime se željela stvoriti ideološka osnova za transformaciju nacionalnog identiteta crnogorskih Srba. Radi što uspješnijeg sprovođenja nove nacionalne politike, komunistički režim je u isto vrijeme pristupio i namenskom prekrajanju istorije srpskog naroda u Crnoj Gori, što se željelo ostvariti putem konstruisanja posebne "crnogorske nacionalne istorije", a taj složeni zadatak je povjeren istoričaru Jagošu Jovanoviću, koji je 1947. godine objavio obimno delo pod naslovom: Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnosti: Istorija Crne Gore od početka VIII vijeka do 1918. godine.^[49] Pojavom ovog djela, koje je bilo naručeno od strane partijskog i državnog aparata, postavljena je osnova za ubrzanu desrbizaciju i crnogorizaciju cjelokupne regionalne istorije.

Forsirani procesi desrbizacije i crnogorizacije, koji su u razdoblju između 1944. i 1948. godine zahvatili sve oblasti društvenog života, dosegli su vrhunac u vrijeme prvog posljeratnog popisa stanovništva, koji je sproveden u martu 1948. godine.^[50] U sklopu popisne kampanje, partijski aktivisti su koristili i tezu o "crnogorskom imenu i srpskom prezimenu", koja je zloupotrebljena sa ciljem da se narod navede na zvanično izjašnjavanje u smislu primarne crnogorske nacionalne pripadnosti, čime je srpski identitet bio potisnut u drugi plan. Kombinacijom manipulacije i prinude, režim je uspio da ostvari svoje unapred zacrtane ciljeve. Zvanični rezultati popisa prikazivali su tadašnju Crnu Goru kao etnički najhomogeniju federalnu jedinicu, sa preko 90% etničkih Crnogoraca u odnosu na ukupan broj stanovnika, što je izazvalo nevjericu u stručnoj i ostaloj javnosti, a dodatnu sumnju u ispravnost zvaničnih podataka pobudile su vijesti da je cjelokupan popisni materijal nedugo nakon "obrade" uništen u pogonima za preradu papira. Iako je politika desrbizacije i crnogorizacija bila sprovođena uz upotrebu svih sredstava, komunistički režim ipak nije pristupio ozvaničenju posebnog crnogorskog jezika, već je jezičku normu zasnovao na konstruisanju opšteg srpskohrvatskog jezika.

Jedan od najvećih simbola dovršavanja rasrbljavanja Crnogoraca je svakako rušenje Njegoševe kapele na Lovćenu. Knjaz Danilo je 1855. godine izvršio amanet i prenio stričeve ostatke na Lovćen. Nevrijeme i gromovi su rastrošili kapelicu ali se knez Nikola poslije ratnih pobjeda sjetio da je 1879. godine pritvrdi i osigura gromobranima. Kad je Austrougarska u Prvom svjetskom ratu osvojila Crnu Goru, generalni guverner fon Veber naredio je da se Njegoševe kosti prenesu na Cetinje, što je i učinjeno 12. avgusta 1916. godine. Iskopavanje su vršili vojnici i mnoge kosti su, kako navodi vladika Gavrilo Dožić, zbog nepažnje izgubljene. Jedan austrougarski vojnik, Srbin, našao je 3 koščice nepokupljene, uzeo ih, sačuvao kroz rat i dostavio Cetinju.^[51] 23. septembra 1925. godine, kralj Aleksandar je izvršio svečani prenos Njegoševih kostiju u kapelu i mramorni sarkofag, koji je naredio da se izgradi posebno za tu namjenu. Na mjestu stare kapele koja je srušena 1974. godine podignut je mauzolej. Iz Titovog brionskog transkripta, kapela se navodno morala srušiti jer je tu "Aleksandar vjenčao Crnu Goru sa Srbijom".

Treća Jugoslavija (1992—2006)

Državna zastava Crne Gore (1993-2004) u kojoj je izvorna plava (plavetna) boja zamjenjena novom svjetlijom nijansom

Nakon kraja komunističke vlasti i raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, zvanično raspuštena 27. aprila 1990, Republika Srbija i pod novim imenom Republika Crna Gora, dana 28. aprila 1992. su stvorile novu federaciju pod nazivom Savezna Republika Jugoslavija koja je 4. februara 2003. uz saglasnost oba doma jugoslovenskog parlamenta uzeo ime Državna zajednica Srbija i Crna Gora. Crna Gora je učestvovala u blokadi Dubrovnika, a takođe je i slala dobrovoljce širom ratišta po bivšoj SR Bosni i Hercegovini, i po Republici Srpskoj Krajini. Crnogorske paravojne snage su učestvovale u zauzimanju Konavla, kao i bitkama za Vukovar, Hercegovinu i Mitrovdanskoj Ofanzivi tokom građanskog rata u bivšoj SR BiH i SR Hrvatskoj. Mnogi Crnogorci su takođe učestvovali u ratu na Kosovu i Metohiji 1998-1999.

Referendum (2006)

Najznačajniji politički događaj u savremenoj istoriji srpskog naroda u Crnoj Gori bio je referendum o državnom statusu Crne Gore, koji je Održan 21. maja 2006. godine. Prema zvaničnim rezultatima, većina građana koji su izašli na referendum opredelila se za nezavisnost Crne Gore. Od ukupno 484,718 građana sa pravom glasa, na referendum je izašlo 419,236 (86.49%). U prilog nezavisnosti izjasnilo se 230,711 građana, što je predstavljalo 47,5% u odnosu na ukupno biračko tijelo, odnosno 55,5% u odnosu na ukupan broj važećih glasova.^[52]

Za legitimnost referendumskog procesa bila je neophodna izlaznost od preko 50% upisanih birača, a za donošenje odluke o nezavisnosti bilo je potrebno da ta opcija premaši posebnu većinu od 55% važećih glasova. Konačni obračun procenata vršen je u odnosu na ukupan broj važećih glasova, a ne u odnosu na ukupan broj građana koji su izašli na glasanje, pošto su od broja izašlih odbijani nevažeći glasovi, koji nisu uzimani u obzir prilikom konačnog obračuna procenata.^[53]

Prema zvaničnim rezultatima, izlaznost je bila veoma visoka (86.49%), a opcija za nezavisnost je dobila 55,5% važećih glasova, tako da je referendum proglašen uspešnim, a Crna Gora je 3. juna proglašena za samostalnu i suverenu državu. Pripremu i sprovođenje referenduma pratile su brojne kontroverze koje su se odnosile na prava i položaj srpskog naroda u Crnoj Gori.^[54] Tokom sprovođenja referendumskog procesa, došlo je do brojnih nepravilnosti, usled kojih je legitimitet zvanično saopštenih rezultata bio doveden u pitanje, a dodatne sumnje u regularnost referenduma su bile izazvane odnosom Republičke referendumske komisije prema brojnim prigovorima, koji su svi do jednog sumarno odbijeni.^[55]

Nakon 2006. godine

Zastava Srpskog nacionalnog savjeta Crne Gore

Nakon proglašenja nezavisnosti Crne Gore (2006), srpski narod se suočio sa potrebom definisanja svog nacionalnog statusa. To pitanje je dobilo na važnosti tokom 2007. godine, u vrijeme političkih pregovora o donošenju novog ustava. Tokom rasprave o predloženim ustavnim odredbama, srpske i prosrpske stranke u Crnoj Gori insistirale su na rješenjima koja su podrazumevala priznavanje pune ravnopravnost srpskog naroda i srpskog jezika u toj državi. Na drugoj strani, režimske i neke druge nesrpske stranke su pod vidom zalaganja za "građanski" koncept pokušavale da nametnu rješenja koja su u praksi favorizovala crnogorski narod i crnogorski jezik. Iako nisu imale neophodnu dvotrećinsku većinu, režimske stranke su na kraju uspjele da ozvaniče svoje stavove, zahvaljujući prelasku opozicionog Pokreta za promjene (PZP) na stranu režima, čime je bila obezbeđena dvotrećinska većina za usvajanje ustavnih rješenja kojima je srpskom narodu uskraćeno priznavanje konstitutivnosti, dok je srpskom jeziku oduzet dotadašnji status službenog jezika. Takav ishod, koji je ozvaničen usvajanjem novog Ustava Crne Gore od 22. oktobra 2007. godine, bio je potpuno neočekivan za većinu srpskih i prosrpskih stranaka, koje su dugo vjerovale da će PZP, kao stranka za koju je glasao i znatan dio srpskih birača, istrajati na zajedničkoj opozicionoj platformi, tako da je naknadni prelazak PZP na stranu režima shvaćen ne samo kao neprijateljski čin prema srpskom narodu, već i kao opomena srpskim glasačima da ubuduće ne glasaju za stranke i koalicije koje u svojim nazivima nemaju srpsku odrednicu.^[7]^[56]^[57]

Nakon donošenja antisrpskih ustavnih rješenja, pred srpski narod u Crnoj Gori postavio se niz statusnih pitanja, koja su proisticala iz različitih tumačenja pojedinih ustavnih i zakonskih rješenja. Tim povodom je u srpskoj javnosti došlo do podjele na dvije struje, od kojih je prva podrazumevala nastavak borbe za dobijanje statusa konstitutivnog naroda uz odbijanje svih rješenja koja su srpski narod u Crnoj Gori svodila na status nacionalne manjine, dok je druga opcija takođe podrazumevala nastavak borbe za konstitutivnost, ali uz taktičko prihvatanje pojedinih ustavnih i zakonskih rješenja koja su u praktičnom smislu moga biti korisna za buduće ostvarivanje strateških nacionalnih ciljeva. Rasprave o ovim pitanjima dovele su ozbiljnih sporova u srpskoj javnosti, što je rezultiralo podjelom na dve suprotstavljene strane. Mnoge srpske političke organizacije u Crnoj Gori izjasnile su se protiv svih rješenja koja su podrazumjevala neposredno ili posredno prihvatanje statusa nacionalne manjine, opredelivši se za nastavak borbe za priznavanje državotvornosti, odnosno konstitutivnosti srpskog naroda u Crnoj Gori. Nasuprot tome, drugi deo srpske političke javnosti se opredelio za pragmatičan pristup u vidu prihvatanja pojedinih ustavnih i zakonskih rešenja, koja su pružala mogućnost za formiranje srpskih nacionalnih, odnosno manjinskih ustanova u Crnoj Gori.^[8]^[9]

Prema Zakonu o manjinskim pravima i slobodama,^[58] nacionalnim, odnosno etničkim manjinama bilo je omogućeno da po elektorskom sistemu samostalno biraju svoja predstavnička tijela, te je na osnovu toga pokrenut postupak za osnivanje posebnog savjeta koji bi predstavljao Srbe u Crnoj Gori. Ova inicijativa je bila praćena oštrim sporovima i podelama u srpskoj javnosti, ne samo u Crnoj Gori već i izvan nje, pošto je taj čin u znatnom delu javnosti bio doživljavan kao odustajanje od borbe za priznavanje konstitutivnosti srpskog naroda. Na drugoj strani, pobornici osnivanja srpskog savjeta su ukazivali na korisnost takve ustanove, pošto je njeno osnivanje predstavljalo jedini način za pristup budžetskim sredstvima koja su bila neophodna za finansiranje srpskih nacionalnih, kulturnih i drugih ustanova i organizacija u Crnoj Gori. Uprkos znatnim teškoćama, deo srpskih političkih i društvenih organizacija u Crnoj Gori uspjeo je da sprovede pomenutu inicijativu, tako da je krajem 2008. godine došlo do konstituisanja prvog saziva Srpskog nacionalnog savjeta Crne Gore (SNSCG).^[59]

Tokom narednih godina, rad srpskih organizacija i ustanova u Crnoj Gori odvijao se u sve težim okolnostima, usljed organizovane desrbizacije i forsirane crnogorizacije, koja je od strane režima bila sprovođena u svim oblastima društvenog života, na šta su se nadovezivali i česti sukobi i podjele unutar same srpske zajednice, što je dovelo do ozbiljnih posljedica po ostvarivanje srpskih nacionalnih interesa u Crnoj Gori. Tek nakon novog popisa stanovništva (2011), čiji su rezultati u široj srpskoj javnosti bili shvaćeni kao ozbiljna opomena, prvaci srpskog naroda u Crnoj Gori su počeli da uviđaju pogubnost daljih podjela, nakon čega je došlo do pokušaja međusobnog približavanja i obnove programskog i akcionog zajedništva. Međutim, svi napori u tom cilju su propali sredinom 2012. godine, kada je najveća srpska stranka - Nova srpska demokratija (NSD), od koje se očekivalo da oko sebe okupi sve srpske i prosrpske snage u Crnoj Gori, odlučila da uđe u koaliciju sa antisrpskim činiocima (Pokret za promjene), što je dovelo do stvaranja Demokratskog fronta, na čelu sa Miodragom Lekićem, etničkim Crnogorcem koji se otvoreno protivio povlačenju odluke o priznanju Kosova. Nakon ulaska u koaliciju sa antisrpskim činiocima, rukovodstvo NSD je povelo novu kampanju protiv Srpskog nacionalnog savjeta Crne Gore, usljed čega je tokom 2013. godine došlo je do teških sukoba i podjela.^[60]^[61]

Političko organizovanje

Političke organizacije koje okupljaju najveći dio srpskog naroda u Crnoj Gori dijele se na dvije osnovne skupine. U prvu spadaju srpske stranke u Crnoj Gori, odnosno stranke koje su programski definisane kao nacionalne političke organizacije, sa srpskim odrednicama u stranačkim nazivima. U drugu skupinu spadaju pojedine prosrpske stranke u Crnoj Gori, odnosno stranke koje su programski definisane kao građanske političke organizacije, bez ikakvog nacionalnog predznaka u nazivu, ali sa pozitivnim stavom prema rješavanju raznih političkih pitanja koja se odnose na položaj srpskog naroda u Crnoj Gori. Najveći dio Srba u Crnoj Gori na izborima tradicionalno glasa upravo za razne srpske ili prosrpske stranke, odnosno za razne političke koalicije sastavljene od srpskih i prosrpskih stranaka.^[10]^[62]

Savremeno političko organizovanje srpskog naroda u Crnoj Gori otpočelo je nedugo nakon uvođenja višestranačkog sistema sredinom 1990. godine. U isto vrijeme, započet je i proces diobe srpskog glasačkog tijela između četiri političke opcije: jedan dio Srba glasao je za stranke sa srpskim nacionalnim predznakom, drugi dio je glasao za pojedine stranke koje su bile prosrpski orijentisane, treći dio je glasao za građanske stranke sa neutralnim stavom prema nacionalnom pitanju, dok je četvrti dio (povodeći se za ličnim interesima) glasao za stranke koje su vodile otvorenu ili prikrivenu antisrpsku politiku. Sklonost znatnog dijela Srba u Crnoj Gori da glasaju za stranke koje nemaju srpski nacionalni predznak dovela je do višestrukog odlivanja i rasipanja srpskih glasova, što se veoma negativno odrazilo na zastupljenost Srba u organima vlasti i ukupni položaj srpskog naroda u Crnoj Gori.

Sklonost znatnog dijela srpskih birača da glasaju za razne nesrpske i građanske stranke dovela je do mnogih loših posljedica, što se u punoj težini pokazalo 2007. godine, prilikom donošenja novog Ustava Crne Gore, kada je građanska stranka pod nazivom Pokret za promjene, za koju je na prethodnim izborima (2006) glasao znatan broj srpskih birača, prešla na stranu režima obezbjedivši dvotrećinsku većinu za usvajanje ustavnih rješenja kojima je Srbima uskraćen status konstitutivnog naroda u Crnoj Gori.^[56]^[63]^[64] Iako je taj čin izazvao burne reakcije u najširoj srpskoj javnosti, dio srpskih političkih činilaca u Crnoj Gori nastavio je da sarađuje sa strankama koje su se u praksi pokazale kao antisrpske, a najveći politički paradoks dogodio se u ljeto 2012. godine, kada je najsnažnija srpska stranka Nova srpska demokratija ušla u koaliciju upravo sa pomenutim Pokretom za promjene, koji je 2007. godine najneposrednije učestvovao u obespravljivanju srpskog naroda u Crnoj Gori.^[65]

Jedan od najvećih problema, koji opterećuje politički život Srba u Crnoj Gori, ogleda se u nejedinstvu srpskih stranaka, koje su uprkos brojnim pokušajima organizacionog objedinjavanja ostale podjeljene. Srpske stranke u Crnoj Gori još uvijek nemaju zajedničku organizaciju, pa čak ni zajednički forum konsultativnog tipa, tako da u cjelokupnoj političkoj istoriji srpskog naroda u Crnoj Gori nikada nije održan ni jedan opšti sastanak ili sabor svih stranaka sa srpskim nacionalnim predznakom u toj državi, niti je povodom bilo kog političkog pitanja ikada bio sačinjen bilo kakav zajednički dokument ili deklaracija. U savremenoj političkoj istoriji srpskog naroda u Crnoj Gori nikada se nije dogodio zajednički izborni nastup svih srpskih stranaka, na bilo kom izbornom nivou.

Srpske stranke u Crnoj Gori

U sadašnje stranke sa srpskim nacionalnim predznakom spadaju, po redosledu osnivanja:

Stranka srpskih radikala, osnovana 1992. godine. Predsjednik stranke je Duško Sekulić.^[66]
Srpska radikalna stranka (bez drugih dodataka u nazivu), osnovana 1997. godine. Predsjednik stranke je Ilija Darmanović.^[67]
Demokratska srpska stranka (DSS), osnovana 2003. godine. Predsjednica stranke je Dragica Perović.^[68]
Nova srpska demokratija (NSD), osnovana 2009. godine. Predsjednik stranke je Andrija Mandić.^[69]
Otadžbinska srpska stranka (OSS), osnovana 2009. godine. Predsjednik stranke je Aleksandar Stamatović.^[70]
Srpska lista (SL), osnovana 2011. godine. Predsjednik stranke je Dobrilo Dedeić.^[71]

U bivše stranke sa srpskim nacionalnim predznakom spadaju, po redosledu osnivanja:

Srpska narodna obnova za Crnu Goru i Hercegovinu (SNO CGH), osnovana 1991. godine
Srpska demokratska stranka Crne Gore (SDS), osnovana 1992. godine
Srpski otadžbinski pokret (SOP), učestvovao na izborima 1992. godine
Srpska radikalna stranka Crne Gore (1994) (SRS CG), osnovana 1994. godine
Stranka srpskog jedinstva za Crnu Goru (SSJ), osnovana 1994. godine
Srpska saborna stranka (SSS), osnovana 1996. godine
Srpska narodna radikalna stranka Crne Gore (SNRS), učestvovala na izborima 1998. godine
Srpska narodna stranka (SNS), osnovana 1998. godine
Srpska stranka (2000) (SS), osnovana 2000. godine
Stranka srpskih narodnjaka (SSN), osnovana 2009. godine
Srpski klub (2009) (SS), osnovan 2009. godine
Srpska stranka (2016) (SS), osnovana 2016. godine

Prosrpske stranke u Crnoj Gori

U sadašnje prosrpske stranke spadaju, po redosledu osnivanja:

Socijalistička narodna partija Crne Gore (SNP), osnovana 1998. godine.^[72]
Demokratska narodna partija Crne Gore (DNP), osnovana 2015. godine.^[73]
Prava Crna Gora (PCG), osnovana 2018. godine.^[74]

U bivše prosrpske stranke spadaju, po redosledu osnivanja:

Narodna demokratska stranka (NDS), osnovana 1992. godine.
Otadžbinska stranka (OS), osnovana 1997. godine.
Narodna socijalistička stranka Crne Gore (NSS), osnovana 2001. godine.
Demokratski centar Boke (DCB), osnovan 2008. godine.
Pokret za Pljevlja (PZP), osnovan 2015. godine.

U stranke sa promenljivim odnosom prema srpskom pitanju spadaju, po redosledu osnivanja:

Narodna stranka, osnovana 1990. godine.
Demokratska stranka jedinstva (DSJ), osnovana 2006. godine.

Srbi u izvršnoj vlasti Crne Gore

Nakon proklamovanja crnogorske nacije, prvo od strane fašističke Kraljevine Italije 12. jula 1941, a kasnije i 1. maja 1945. godine od strane Komunističke Partije Jugoslavije (KPJ), nijedan izjašnjeni Srbin nije bio na nekoj od tri najviše funkcije prema Ustavu — Predsjednik Vlade, Predsjednik Republike i Predsjednik Skupštine.

Tek mali broj Srba obavljao je ministarsku funkciju (i to nikad u sektoru odbrane, bezbjednosti, pravde, finansija ili inostranih/vanjskih poslova). Međutim i to je bilo dovoljno da Crnogorski Helsinški komitet u izvještaju za period 1989—1995 označi pojedine kao nosioce "velikosrpske kampanje", poput Ministra kulture (1991—1993) Iliju Lakušića, samo iz razloga što se deklarisao kao srpski pisac.^[75] Od kasnijih ministara, bilo je dvoje deklarisanih Srba iz Đukanovićeve Demokratske partije socijalista, Gordana Đurović i Miodrag Radunović, koji su podržali izmjene zakona o obrazovanju kojim se srpski jezik isključuje iz obrazovnog sistema.^[76]

Na lokalnom nivou, januara 2019. godine, na mjesto predsjednika Opštine Budva dolazi Marko „Bato“ Carević, na osnovu sporazuma sa Demokratama nakon izbora 2016. godine, po kojem u drugom dijelu mandata tu funkciju preuzima lokalni lider Nove srpske demokratije. Ubrzo kreću opstrukcije Đukanovićevog režima i posle godinu i po dana na funkciji, juna 2020. godine, režim nasilno preuzima vlast posle opkoljavanja Budve, kada specijalna policija između ostalog baca na zemlju Sekretara za investicije, Mladena Mikijelja, i čak mu kolenom kleči na vrat. Uključujući Carevića, uhapšeno je ukupno šest funkcionera, kao i Carevićev brat i sin.^[77] Carević je rekao da je stvarni razlog napada to što je posle 30 godina jedan Srbin došao na malu političku poziciju, podneo je krivične prijave, i poručio da Srbi moraju da ostanu sabrani i da nikada neće prodati „veru za večeru”.^[78] Ubrzo je na izborima lista koju je predvodio osvojila apsolutnu većinu u Budvi i ponovo je na funkciji predsjednika opštine.

Ministri u Vladi Crne Gore

Ilija Lakušić,^[79] Ministar kulture i fizičke kulture (1991—1993)
Gordana Đurović (DPS), Ministar za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije (2004—2006); Potpredsjednik Vlade za evropske integracije (2006—2009); Ministar za evropske integracije (2009—2010)
Miodrag Radunović (DPS), Ministar zdravlja, rada i socijalnog staranja (2006—2009); Ministar zdravlja (2009—2014)

Predsjednici opština

Marko „Bato“ Carević (NSD), Budva (2019—)^[80]

Udeo Srba u Skupštini Crne Gore

**Skupština SR Crne Gore u okviru SFRJ**^[81]
God.	NS	SKCG	SRSJ	Ukupno Srba	%	Ukupno poslanika
1990	?	?	?	9	7,2%	125

**Skupština Republike Crne Gore u okviru SRJ**^[81]
God.	NS	SRS	SNP	SNS	DPS	SDP	Ukupno Srba	%	Ukupno poslanika
1992	14	7					21	24,71%	85
1996	12				3		15	21,13%	71
1998	?		4		?		15	19,23%	78
2001	11		10	3	3	1	28	36,36%	77
2002								20+%	75

**Skupština Republike Crne Gore**
God.	%	Ukupno poslanika
2006	20+%	81
2009	20+%	81
2012	20+%	81
2016	20+%	81
2020		81

Desrbizacija i crnogorizacija

Počevši od sredine 20. vijeka, Srbi u Crnoj Gori su potpali pod udar desrbizacije i etno-političke crnogorizacije. Nakon okupacije Crne Gore u Drugom svjetskom ratu (1941), saradnici okupatora su pod vođstvom Sekule Drljeviće pokrenuli antisrpsku kampanju u sklopu pokušaja stvaranja Nezavisne Države Crne Gore kao kvazi-nacionalne države "crnogorskog" naroda.^[82] Slična politika je potom nastavljena i za vrijeme komunističke vlasti u Jugoslaviji. Još u razdoblju između dva svjetska rata, Kominterna se u svojim programskim aktima zalagala za razbijanje tadašnje Kraljevine Jugoslavije i stvaranje posebne crnogorske nacije, a takvu politiku je usvojila i Komunistička Partija Jugoslavije.^[83] Glavni zagovornik desrbizacije u Crnoj Gori bio je komunista Milovan Đilas, koji je odlučno zastupao stav o posebnosti crnogorske nacije, u čemu su ga podržavali Edvard Kardelj i Josip Broz Tito.^[84] Nakon uspostavljanja komunističke vlasti (1944) i stvaranja Narodne Republike Crne Gore kao posebne federalne jedinice u sastavu nove Jugoslavije (1945), komunistički režim je pristupio ozvaničenju posebne crnogorske nacije, čime je postavljen temelj za organizovano sprovođenje procesa desrbizacije i crnogorizacije.^[47] Ideološku osnovu za sprovođenje desrbizacije i crnogorizacije postavio je Milovan Đilas, koji je u svojim programskim člancima iz prvih posleratnih godina zastupao tezu o istorijskoj samobitnosti "crnogorske" nacije.^[48] U razdoblju između 1944. i 1948. godine, na području Crne Gore sprovođena je intenzivna crnogorizacija u svim oblastima društvenog života, a ova kampanja je dostigla vrhunac u vreme prvog poslijeratnog popisa stanovništva koji je sproveden tokom 1948. godine.

Nakon političkih promjena koje su u Crnoj Gori sprovedene krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina 20 vijeka, došlo je do pozitivnog, ali privremenog zaokreta u odnosu državnih vlasti prema vođenju nacionalne politike, tako da je u novom Ustavu Republike Crne Gore iz 1992. godine bilo naznačeno: U Crnoj Gori u službenoj upotrebi je srpski jezik ijekavskog izgovora (čl. 9).^[85] Međutim, nakon stvaranja Državne Zajednice Srbije i Crne Gore (2003) i potonjeg proglašenja državne nezavisnosti Crne Gore (2006),^[86] procesi desrbizacije i crnogorizacije su dobili obilježja zvanične državne politike, koja se od tada organizovano sprovodi u svim oblastima društvenog, političkog i kulturnog života.^[87] Kada je 2007. godine usvojen novi Ustav Republike Crne Gore, odredba o službenom jeziku je izmenjena tako što je srpski jezik zamijenjen "crnogorskim" (čl. 13).^[88] Specifičan oblik desrbizacije i etno-religijske crnogorizacije ogleda se i u pokušaju stvaranja posebne šizmatičke religiozno-političke organizacije odnosno "Crnogorske pravoslavne crkve" kao alternativi Mitropoliji Crnogorsko-Primorskoj.

Demografija

Demografska istorija

U popisu stanovništva iz 2011. godine evidentirano je 178.110 Srba ili 28,73% ukupnog stanovništva Crne Gore. Crnogorski Srbi su teritorijalno najraširenija nacija Crne Gore.

**Ukupna etnička pripadnost i procenti**
Godina	Srbi	%	Ukupna populacija u CG
1909	299.992	94,38%	317.856
1921	205.550	92,14%	223.091
1931	339.955	94,42%	360.044
1948	6.707	1,78%	377.189
1953	13.864	3,3%	417.248
1961	14.087	2,99%	471.894
1971	39.512	7,46%	529.604
1981	19.407	3,32%	584.310
1991	57.453	9,34%	615.035
2003	198.414	31,99%	620.145
2009 (državni probni popis)^[b]		33,4%	uzorak 3.500 domaćinstava (oko 11.600 članova)
2011	178.110	28,73%	620.029
Zvanični rezultati popisa stanovništva - napomena: mnogi Srbi su se izjasnili kao Jugosloveni ili Crnogorci na nekim popisima

Srednji vijek

U srednjem vijeku nije bilo pouzdanih popisa stanovništva, ali većina srednjovjekovnih izvora o identitetu i demografiji srednjovjekovne teritorije Crne Gore navodi da je ovo područje bilo stalno naseljeno uglavnom Srbima.

Knjaževina i Kraljevina Crna Gora

Većinu stanovništva činili su pravoslavci (94,38%)^[92], dok su ostali uglavnom bili Muslimani. Srpskim jezikom je govorilo 95% stanovništva, a u većem broju je bilo i stanovništva sa albanskimjezikom kao maternjim. Smatra se da je tadašnji broj stanovnika bio precijenjen i procijenjen je na oko 220.000. Crnogorska vlast nije smatrala za potrebno da u popisnim knjigama ima odrednicu o nacionalnom karakteru svog stanovništva, budući da se smatralo kako su svi crnogorski podanici - Srbi.^[93] U razvoju Crne Gore tog perioda značajnu ulogu su imali školovani Srbi iz drugih krajeva.^[94]

Prva Jugoslavija

Većina stanovništva 1921. godine je govorila srpskim jezikom: 205.550 (92,14%), dok su govornici albanskog činili najbrojniju nacionalnu manjinu (17. 133 stanovnika). Po regionima je lingvistička struktura bila sljedeća: Za okruge Andrijevica, Bar, Kolašin, Nikšić, Podgorica i Cetinje je popisan broj stanovnika od 199.227 stanovnika od kojih govornika srpskog i hrvatskog jezika 181.989 ili 91,35%, a govornika albanskog jezika 16.838 ili 8,45%. U Okrugu Berane bilo je 23.864. stanovnika od kojih je hrvatskim i srpskim govorilo 23.561 stanovnika, a albanskim 275 stanovnika. Teritorija današnje Crne Gore je 1931. godine bila dio Zetske banovine koja je tada imala 925.516 stanovnika. Crna Gora u današnjim granicama imala je ukupno 360.044 stanovnika.

Druga Jugoslavija

Komunističke vlasti su sprovele politiku tihog "demografskog pražnjenja" Srba iz SR Crne Gore, zabranivši Crnogorcima da se izjašnjavaju kao nacionalni Srbi, a takođe i podijelivši Srbe u nekoliko republika, uzrokujući "odliv mozgova" Srba iz SR Crne Gore u SR Srbiju. Takođe, komunistička politika ubrzane urbanizacije i industrijalizacije, devastirala je tradicionalni ruralni život Srba, uzrokujući drastičan zastoj u prirodnom priraštaju Srba. Prvi komunističko-jugoslovenski popis zabilježio je sve manji broj Srba. Prvi komunističko-jugoslovenski popis stanovništva iz 1948. pokazivao je samo 1,78% Srba na teritoriji SR CG, što je prosto nevjerovatan pad od popisa u Kraljevini CG gdje je 95% stanovništva bilo srpsko. Prvi post-komunistički popis ipak bilježi rast do 31,99% Srba u CG.

Srpska plemena u Crnoj Gori

Stara Crna Gora i njena plemena

Nastanak

Specifičnost po kojoj je bilo prepoznatljivo crnogorsko društvo bila je njegova plemenska organizacija. Plemena su formirana u nizu istorijskih procesa, čiju genezu je moguće pratiti od kraja 13. veka pa sve do početka 18. vijeka. Termin katun danas se najčešće identifikuje sa privremenim stočarskim naseljem, kojeg je mogla činiti velika porodica, ali ih je po pravilu bilo više. Međutim, za vreme postojanja srednjovekovne srpske države katun je imao, pored ovog, još jedno značenje, kao termin za družinu, kompaniju. Katunsko stanovništvo je imalo drugačiji položaj od seoskog (zemljoradničkog). Suštinska razlika bila je u načinu plaćanja poreza i dužnostima koje su imali, odnosno veća autonomnost stočarskog u odnosu na seosko stanovništvo. Svaki katun imao je svoju unutrašnju organizaciju, koju je sa jedne strane diktiralo zakonodavstvo srpske države, a sa druge običajno pravo. Katunar je nosio u početku različite titule, ali se prilikom osmanskog osvajanja srpske države ustalila titula primićur. Predstavnici vlasti u katunima mogli su da predvode svoje katunare u borbu, sklapaju ugovore sa gradovima o karavanskoj trgovini, pa čak i sude u manjim sporovima.

Kako je katunsko stanovništvo, baveći se stočarstvom i trgovinom, bilo veoma pokretljivo, vremenom je ta pokretljivost uslovila njegovo povezivanje, što je već od 15. veka uticalo na početak formiranja plemena. Ovog stanovništva najviše je bilo u brdskim predelima Hercegovine, Crne Gore i sjeverne Albanije. Propast srednjovijekovne srpske države i feudalnih oblasti koje su se osamostalile tokom te propasti kao i njihov pad pod osmansku vlast, ubrzali su formiranje plemena, pri čemu je kao prvi stepen došlo do teritorijalizacije katuna. Ovaj proces se ogledao u promjeni strukture seoskog župskog stanovništva, sa kojim se miješalo katunsko stočarsko. Stočarske družine su se naseljavale u pusta i župska mesta, donoseći u njih ostatke svog autonomnog statusa koji su im novi gospodari sankcionisali, a oni proširili na župsko stanovništvo. Katuni su posle teritorijalizacije svoje ime sve više širili, obuhvatajući i okolna mjesta zauzimaju veću oblast, koja je kasnije postala plemenska. Srednjovekovni župski toponimi su nestali pred katunskim, pa tako katunski naziv Bjelopavlići zamenjuje župski Zeta, odnosno katunski toponimi Zupci, Nikšići, Mrkovići zamenili su župske Vrsinje, Onogošt i Papratna. Između katunske organizacije i nastanka plemena, najprije su formirane knežine, kao posebne međufaze. One su nastale spajanjem više katuna i u njima se odmah izdvojio sloj uglednijih glavara. Pojedinci su do te mere uspjeli da se uzdignu da su ih savremenici smatrali lokalnom vlastelom.

Plemenska organizacija nije bila jednaka na teritoriji cele Crne Gore. Naročito je bila slaba, čak je u nekim delovima i nema, u Lješanskoj, Riječkoj, Župskoj i Crmničkoj nahiji. Plemena u Crnoj Gori u 16. pa i najvećem delu 17. veka nisu dostigla ni imala stepen vojne demokratije kakav je postojao kod brdskih plemena Bjelopavlića, Vasojevića, a naročito Kuča. Plemenska i knežinska organizacija su, svaka na svoj način, omogućavale stanovništvu uključivanje u život države, pre svega u onim oblastima bliže granici, kroz vojne poslove, onemogućavala je pretvaranje stanovništva u klasičnu raju, a podrška plemena i bratstava vremenom je postala najvažnija za opstanak glavarskog sloja kod kojih se javila ideja o njihovom vlasteoskom porijeklu. Ovakav stav je podržala crkva što se manifestovalo naglašavanjem tradicije srpske srednjovekovne državnosti i procesa očuvanja narodnog identiteta.

Podjela

Prema Jovanu Cvijiću, srpska plemena na teritoriji Crne Gore dele se u dve grupe, crnogorska i raška plemena. Crnogorska odnosno plemena stare, istorijske Crne Gore nalaze se između doline reke Zete i Skadarskog jezera sa jedne i Boke kotorske sa druge strane. Naseljavaju četiri nahije: Katunsku, Lješansku, Riječku i Crmničku. Raška, nazvana tako jer je većina njih u oblasti nekadašnje Raške, zauzimaju najvišu oblast između reke Zete i reke Lima. Njih čine hercegovačka plemena i plemena sedmoro Brda.

Stara Crna Gora

Katunska nahija: Cetinje, Njeguši, Ćeklići, Bjelice, Cuce, Ozrinići, Pješivci, Zagarač, Komani.
Lješanska nahija: Draževina, Gradac, Buronje.
Riječka nahija: Kosijeri, Dobrsko selo, Ceklin, Ljubotinj, Građani.
Crmnićka nahija: Podgor, Dupilo, Brčeli, Sotonići, Gluhi Do, Limljani, Boljevići.

Brda

Bjelopavlići, Piperi, Bratonožići, Kuči, Rovčani, Morača, Vasojevići.

Stara Hercegovina

Drobnjaci, Uskoci, Jezera, Piva, Šaranci, Nikšići, Banjani, Grahovo, Krivošije, Trebješani, Golija, Rudinjani.

Primorje

Brajići, Grbalj, Krtole, Luštica, Maine, Mrkojevići, Pobori, Paštrovići.

Kultura

Cetinjski oktoih (1494), najstarija srpska štampana knjiga

Arhitektura i umjetnost

Crna Gora je bogata srpskom arhitekturom, pogotovo kada su u pitanju brojne srpske crkve i manastiri. Moderni srpsko-vizantijski arhitektonski stil koji je započeo u drugoj polovini 19. vijeka nije prisutan samo u sakralnoj, već iu građanskoj arhitekturi. Crkve i manastiri ukrašeni su freskama i ikonostasom. Crna Gora ima veliki broj značajnih kulturnih i istorijskih lokaliteta, uključujući i naslijeđe iz predromanskog, gotičkog i baroknog perioda. Crnogorsko primorje je posebno poznato po svojim vjerskim spomenicima, uključujući Crkvu Sv. Trifuna, baziliku sv. Luke (preko 800 godina), Gospu od Škrpjela, manastir Savina, Cetinjski manastir i drugi. Ova oblast, ponekad zvana Venecijanska Crna Gora, puna je venecijanske arhitekture, uglavnom u Kotoru i Perastu Perastu. Drevni grad Kotor je uvršten na UNESKO-vu listu svjetske baštine. Vizantijski uticaj u arhitekturi i religioznim umetničkim delima posebno je očigledan u unutrašnjosti zemlje. Najveći dio arhitekture u Crnoj Gori je srpsko-vizantijska, latinska ili venecijanska (gotička, barokna) i osmanska.

Jezik i književnost

Prema popisu stanovništva 2011. godine, 265.895 stanovnika Crne Gore (42,88%) govori srpski jezik. Crnogorska književnost je uglavnom pisana na srpskom jeziku. Neki od najznačajnijih predstavnika srpske književnosti iz Crne Gore su: Andrija Zmajević, barokni pesnik i teolog, Vladika Vasilije, Petar Prvi Petrović-Njegoš, Petar Drugi Petrović Njegoš, poznat samo kao Njegoš, crnogorski vladika, jedan od otaca srpskog nacionalizma, Stjepan Mitrov Ljubiša, iz Budve, koji je pisao kratke priče, uglavnom o svom rodnom kraju. Marko Miljanov, poznati vođa plemena koji je postao pisac, opisao je etički ideal Srba 19. vijeka. Kralj Nikola Petrović-Njegoš, Mihailo Lalić, Milovan Đilas, Radovan Zogović, Ćamil Sijarić, Miodrag Bulatović, Čedo Vuković, Mirko Kovač, Dragan Radulović, Borislav Pekić, Vito Nikolić.

Muzika

Stara tradicionalna muzika Crne Gore zasniva se na tradicionalnom instrumentu, guslama. Muzika je uglavnom vokalna, ili instrumentalna-vokalna. Mnoge pjesme su prilagođene epovima, a bazirane su na događajima i pričama iz tradicije crnogorskih Srba.

Pozorište i film

S obzirom na broj stanovnika od oko 600.000 ljudi, Crnogorci su Jugoslaviji i svijetu dali dosta istaknutih filmskih reditelja i glumaca. Najpoznatiji su:

Reditelji: Dušan Vukotić, prvi jugoslovenski dobitnik Oskara, za kategoriju kratkog animiranog filma 1961. godine, Živko Nikolić, Veljko Bulajić, Krsto Papić, Branko Baletić, Velimir Stojanović, Zdravko Velimirović, Bane Bastać, Predrag Golubović, Krsto Škanata, Milo Đukanović, Momir Matović, Danilo Bećković.

Glumci: Milorad Janketić, Žarko Laušević, Miodrag Krivokapić, Branislav Pipović, Milutin Mima Karadžić, Branko Babović.

Folklor

U crnogorskom folkloru izvode se mnogi plesovi. Najpopularniji je Oro. Oro, poznat i kao Crnogorsko Oro, je vrsta imitativnog narodnog plesa koji potiče iz dinarskog regiona zapadnog Balkana. Ime 'Oro' potiče od dijalektalnog oblika srpske riječi 'Orao', koji se odnosi na to kako se ples izvodi tako da liči na pokrete orla.^[95] Simbolika orla vjerovatno potiče iz srednjovjekovnog srpskog carstva, čiji je grb bio dvoglavi orao, i iz pravoslavne slike, u kojoj orao igra centralnu ulogu.

Obrazovanje

Univerzitet Crne Gore je osnovan 29. april 1974. godine. Te godine, tri fakulteta: Ekonomski, Tehnički i Pravni iz Titograda, dvije više škole: Pedagoška akademija iz Nikšića i Viša pomorska škola iz Kotora i tri samostalna naučna instituta: Istorijski, Poljoprivredni i Institut za biološka i medicinska istraživanja iz Titograda, udružili su se u Univerzitet u Titogradu. Godinu dana nakon osnivanja promijenio je ime u Univerzitet “Veljko Vlahović”, a 1992. godine dobija ime Univerzitet Crne Gore. Univerzitet Crne Gore je lociran u pet crnogorskih gradova: Podgorici, Nikšiću, Cetinju, Kotoru i Herceg Novom i u svom sastavu ima 19 fakulteta.

Religija

Srbi u Crnoj Gori su pretežno pravoslavni hrišćani, koji pripadaju Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Crnoj Gori, koja je organski dio Srpske pravoslavne crkve. Sačinjavaju je Mitropolija crnogorsko-primorska i Eparhija budimljansko-nikšićka, kao i dijelovi eparhija Mileševske i Zahumsko-hercegovačke i primorske. Episkopi eparhija Crnogorsko-primorske, Budimljansko-nikšićke, Mileševske i Zahumsko-hercegovačke i primorske sačinjavaju Episkopski savjet Pravoslavne crkve u Crnoj Gori pod predsjedništvom arhiepiskopa cetinjskog i mitropolita crnogorsko-primorskog. Oni se po potrebi sastaju radi savjetovanja i donošenja odluka iz nadležnosti Episkopskog savjeta. O svome radu Episkopski savjet Pravoslavne crkve u Crnoj Gori je dužan, shodno utemeljenom kanonskom poretku, da izvještava Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve.^[96]

Jedna od osnovnih dužnosti Episkopskog savjeta Pravoslavne crkve u Crnoj Gori jeste da u saradnji sa državom Crnom Gorom i njenim nadležnim organima pokrene i da pomaže izradu i donošenje Zakona o položaju Pravoslavne crkve i različitih vjerskih zajednica u Crnoj Gori i da preduzme sve potrebne mjere u cilju zaštite sveukupne duhovne i materijalne, pokretne i nepokretne imovine Pravoslavne crkve u Crnoj Gori, kao i na donošenju Zakona o restituciji nacionalizovane i oduzete crkvene imovine poslije Drugog svjetskog rata.

Članovi Episkopskog savjeta su: arhiepiskop cetinjski i mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije, episkop budimljansko-nikšićki Joanikije, episkop mileševski Atanasije, umirovljeni episkop mileševski Filaret, episkop zahumsko-hercegovački i primorski Dimitrije, umirovljeni episkop zahumsko-hercegovački i primorski Atanasije i vikarni episkop dioklijski Metodije.

Sport

Srbi Crne Gore značajno su doprinijeli jugoslavenskom i srpskom sportu.

Poznate ličnosti

Fresko-slika srpskog kralja Mihaila Vojislavljevića iz 11. veka

Srednji vek

Novi vek

Savremeno doba

Galerija

Etnički sastav Crne Gore po naseljima 2011. godine
Jezički sastav Crne Gore po naseljima 2011. godine
Procenat govornika srpskog jezika u Crnoj Gori prema popisu iz 2011. godine po naseljima
Udeo Srba u Crnoj Gori po naseljima 2011. godine

Vidi još

Napomene

^ Termin „Crnogorac” se koristi kao regionalni pojam za Srbe koji žive u Crnoj Gori. Kao što je termin „Bosanac” regionalna oznaka za Srbe u Bosni; „Kosovac” na Kosovu, „Metohijac” u Metohiji itd.
^ U periodu 1–15. juna 2009. godine državni Zavod za statistiku Crne Gore (MONSTAT) sproveo je probni popis stanovništva na uzorku od 3.500 domaćinstava^[89] (oko 11.600 članova) sa "kritičnim momentom popisa" na dan 31. maj 2009. godine u 24 časa.^[90] Prema zvaničnim rezultatima tog popisa, Srba je tada bilo 33,4%.^[91]

Reference

^ Slobodna Hercegovina: „SRBI IZ CRNE GORE I HERCEGOVINE: Predsjedniče Vučiću, nemojte ostati nijemi na montenegrinsko nečovještvo” 27. decembar 2019.
^ Ekspreso: DA LI ĆE VAS OVO RAZBESNETI ILI ODUŠEVITI? Svi Srbi potiču iz Crne Gore! 15. maj 2017.
^ „Crnogorski glavari srpski rodoljubi”. njegos.org.
^ Uprava za statistiku (2011): Stanovništvo Crne Gore prema polu, tipu naselja, nacionalnoj, odnosno etničkoj pripadnosti, vjeroispovijesti i maternjem jeziku po opštinama u Crnoj Gori
^ Uprava za statistiku (2011): Stanovništvo prema nacionalnoj odnosno etničkoj pripadnosti i maternjem jeziku
^ Uprava za statistiku (2011): Stanovništvo prema nacionalnoj odnosno etničkoj pripadnosti i vjeroispovijesti
^ ^a ^b Vojinović 2007.
^ ^a ^b Vojinović 2008.
^ ^a ^b Vuksanović 2012.
^ ^a ^b Lutovac 2014, str. 55-70.
^ Lutovac 2015.
^ Scholz 1970, str. 111.
^ Pertz 1845, str. 83.
^ ^a ^b Moravcsik 1967.
^ ^a ^b Ferjančić 1959.
^ Komatina 2014, str. 33-46.
^ Kovačević 1967, str. 367.
^ Ćirković 2004, str. 31.
^ Živković 2009.
^ Ćirković 2004.
^ Blagojević & Spremić 1982, str. 414–430.
^ Rovinski, Pavle (1893). Obodska štamparija na Rijeci Crnojevića u Crnoj Gori i njen značaj. Cetinje. str. 17, 18.
^ Stanojević 1975c, str. 229-499.
^ ^a ^b ^v Milićević 1981, str. 159-211.
^ Milićević 1986, str. 31-38.
^ Milićević, 1986 & Rakočević, str. 498-530.
^ Ljušić 2001, str. 278-327.
^ Kuljić 1994, str. 215-230.
^ Durković-Jakšić 1991.
^ Stamatović 1999.
^ Vuksan 1951.
^ Ljušić 2001.
^ Tomanović 2018, str. 341.
^ Tomanović, Lazar (1899). G. Ruvarac i Montenegrina. Sremski Karlovci. str. 21.
^ Durković-Jakšić 1957.
^ Durković-Jakšić 1971.
^ Politika (2013): Amfilohije proglasio Njegoša za sveca
^ „CG: I život hteli da daju za ćirilicu”. www.novosti.rs (na jeziku: srpski). Pristupljeno 23. 02. 2019.
^ Dimić 2001.
^ Pajović 1977, str. 68-69.
^ Tomašević 1979.
^ Pavlović 2009.
^ M. T. Joksimović, M. T. Joksimović. Iz minulih dana. str. 42, 44 — 45.
^ Milovan Đilas, Milovan. Revolucionarni rat.
^ DzonsonBor (10. 10. 2015), Pasje groblje - Zločin komunista nad Srbima i Crnogorcima 1942., Pristupljeno 23. 02. 2019
^ „Srbi utrli Titu put do vlasti | Glas javnosti”. www.glas-javnosti.rs. Pristupljeno 23. 02. 2019.
^ ^a ^b Veljko Đurić-Mišina (2011): Rasrbljavanje Crne Gore i crnogorčenje Srba
^ ^a ^b Đilas 1945, str. 3.
^ Jovanović 1947.
^ Novak 1954.
^ Dubak, Budimir. „Posmrtna golgota Njegoševa”. Politika Online. Pristupljeno 23. 02. 2019.
^ OSCE (2006): Posmatracka misija za referendum OSCE/ODIHR-a: Konačni izvještaj
^ Glas javnosti (2006): Nevažeći listići ne ulaze u konačan obračun
^ Lutovac 2015, str. 28, 33.
^ Markuš 2007.
^ ^a ^b Glas javnosti (2007): Političko konvertitstvo Nebojše Medojevića
^ Srpske novine (2012): Građanska politička orijentacija vodi asimilaciji Srba u Crnoj Gori
^ „Crna Gora: Zakon o manjinskim pravima i slobodama” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 06. 12. 2018. g. Pristupljeno 05. 12. 2018.
^ VOA (2008): U Podgorici održana Izborna skupština Srpskog nacionalnog savjeta
^ Večernje novosti (2013): CG: Gasi se Srpski nacionalni savet?
^ Večernje novosti (2013): Svađe Srba u Crnoj Gori sve opasnije
^ Subotić 2017, str. 99-135.
^ PCNEN (2007): Obezbijeđena dvotrećinska većina za ustav
^ Blic (2007): Srbi u Crnoj Gori od danas manjina
^ Večernje novosti (2012): CG: Osnovan ”Demokratski front”
^ IN4S (2016): Sloboda Šešelja je i naša sloboda
^ Vijesti (2012): I Srpska radikalna stranka u koaliciji sa Frontom
^ Demokratska srpska stranka: Zvanični sajt
^ Nova srpska demokratija: Zvanični sajt
^ IN4S (2013): OSS: Otadžbinska srpska stranka samostalno na izborima
^ RTRS (2012): Srpska lista nova partija u Crnoj Gori
^ Socijalistička narodna partija Crne Gore: Zvanični sajt
^ „Demokratska narodna partija Crne Gore: Zvanični sajt”. Arhivirano iz originala 17. 07. 2019. g. Pristupljeno 31. 08. 2019.
^ Prava Crna Gora: Internet stranica
^ Vojičić, Branko (28. 5. 1996). „Izvještaj Crnogorskog helsinškog komiteta za ljudska prava”. AIM. Arhivirano iz originala 10. 05. 2021. g. Pristupljeno 24. 09. 2020. „U izvještaju Komiteta konstatuje se da je "frontalna i bezobzirna velikosrpska kampanja je, sprovedena nakon tzv. AB revolucije, dovela do kontinuiranog ograničavanja i kršenja nacionalnih prava, ne samo manjinskih, već i većinskog crnogorskog naroda"...a na čelo Ministarstva kulture postavljen je, kako se sam iskazuje, srpski pisac.”
^ „Aleksić: Srbi iz DPS-a podržali ukidanje svog jezika”. Dan/Nova. 24. 8. 2010.
^ „JEZIVI SNIMCI Crnogorski specijalci BACILI NA ZEMLJU opštinara iz Budve, pa mu klekli na vrat”. Blic. 17. 6. 2020.
^ „"NE PRODAJEM VERU ZA VEČERU" Ko je gradonačelnik zbog koga je čitava Budva bila POD OKUPACIJOM i zašto već mesecima pokušavaju da ga smene”. Blic. 17. 6. 2020.
^ Radisavljević, Zoran (22. 7. 2012). „Tastatura je mesto gde su izginule mnoge reči”. Politika. „Lako je znati da samo ležeći Srbin može dobiti Trinaestojulsku nagradu, Miroslavljevo jevanđelje, Njegoševu nagradu ili, ne daj Bože, ući u Crnogorsku akademiju nauka i umjetnosti.”
^ „Carević: Smeta im što se izjašnjavam kao Srbin, napadaju me zbog rejtinga”. Vijesti. 22. 2. 2020.
^ ^a ^b Poslanici u Skupštini Crne Gore prema nacionalnoj pripadnosti
^ Terzić 2000, str. 181-198. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFTerzić2000 (help)
^ Dimić 2001, str. 285.
^ Bojković 2012, str. 109-111.
^ Ustav Republike Crne Gore (1992)
^ Lutovac 2015, str. 36.
^ Čedomir Antić (2017): Drugi odgovor dr Aleksandru R. Miletiću
^ Ustav Republike Crne Gore (2007)
^ „II Planiranje, priprema i realizacija Popisa stanovništva” 2.1 Realizacija probnog Popisa stanovništva. Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u 2011. godini -Izvještaj o realizovanim aktivnostima-. monstat.org. Podgorica: Zavod za statistiku Crne Gore. april 2012. str. 4. „U periodu od 01-15. juna 2009. godine, realizovan je probni Popis na uzorku od 3 500 domaćinstava.”
^ „Opšti dio” 4. Kritični momenat probnog popisa. Probni popis stanovništva 2009 Uputstvo za popisivače (PDF). monstat.org. Podgorica: Zavod za statistiku Crne Gore. 2009. str. 5. „Podatke treba upisivati u popisne obrasce prema stanju na dan 31. maj 2009. godine u 24. sata, tj. u ponoć između 31. maja i 1. juna 2009. godine. Taj vremenski presjek, tj. trenutak, naziva se u statistici: „kritični momenat popisa“.”
^ Nikolić, Goran (28. 1. 2011). „Etnički aspekt popisa 2011 u ’štokavskim zemljama’”. B92. „U Crnoj Gori recentne ankete ukazuju da bi broj Srba mogao biti bitnije nepromenjen u odnosu na popis 2003. (kada ih je bilo 31,99%) ili pak u odnosu na probni popis 2009 (33,4%).”
^ „Šta su Crnogorci mislili i govorili o sebi”. www.novosti.rs (na jeziku: srpski). Pristupljeno 23. 02. 2019.
^ Zorić, Radoslava (7. 9. 2018). „DA LI JE NjEGOŠEV GORSKI VIJENAC TVRD ORAH ZA SREDNjOŠKOLCE?”. PRILOZI NASTAVI SRPSKOG JEZIKA I KNjIŽEVNOSTI. 2 (2). ISSN 2303-4793. doi:10.7251/pnsjk0214105z.
^ „KAKO SU "IZVANjCI" GRADILI CRNU GORU: Proračunati pokušaji konstruisanja prošlosti da ništa nije nastajalo izvan četiri nahije”. Večernje novosti. 8. 1. 2023. Pristupljeno 8. 1. 2023.
^ The Geographical Journal (na jeziku: engleski). Royal Geographical Society. 1894.
^ „Saopštenje sa šeste sjednice Episkopskog savjeta Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori, Manastir Ždrebaonik, 28. septembar 2011. | Srpska pravoslavna crkva [Zvanični sajt]”. www.spc.rs. Arhivirano iz originala 02. 06. 2021. g. Pristupljeno 23. 02. 2019.

Izvori i literatura

Izvori

Kunčer, Dragana (2009). Gesta Regum Sclavorum. 1. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog.
Živković, Tibor (2009). Gesta Regum Sclavorum. 2. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog.
Mijušković, Slavko, ur. (1988) [1967]. Ljetopis popa Dukljanina (2. izd.). Beograd: Prosveta & Srpska književna zadruga.
Milović, Jevto M. (1956). Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore (1685—1782). Cetinje: Istoriski institut.
Milović, Jevto M. (1984). Petar II Petrović Njegoš u svom vremenu. Titograd: Crnogorska akademija nauka i umjetnosti.
Milović, Jevto M. (1987). Petar I Petrović Njegoš: Pisma i drugi dokumenti. 1. Titograd: Istorijski institut.
Milović, Jevto M. (1988). Petar I Petrović Njegoš: Pisma i drugi dokumenti. 2. Titograd: Istorijski institut.
Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies.
Mošin, Vladimir, ur. (1950). Ljetopis popa Dukljanina. Zagreb: Matica hrvatska.
Ostrogorski, Georgije; Barišić, Franjo, ur. (1966). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 3. Beograd: Vizantološki institut.
Ostrogorski, Georgije; Barišić, Franjo, ur. (1971). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 4. Beograd: Vizantološki institut.
Pertz, Georg Heinrich, ur. (1845). Einhardi Annales. Hanover.
Scholz, Bernhard Walter, ur. (1970). Carolingian Chronicles: Royal Frankish Annals and Nithard's Histories. University of Michigan Press.
Todorović, Vesna; Marojević, Nikola, ur. (2015). Sveti Petar Cetinjski: Između molitve i kletve: Sabrana djela. Cetinje: Svetigora.
Thurn, Hans, ur. (1973). Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum. Berlin-New York: De Gruyter.
Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98.
Flusin, Bernard; Cheynet, Jean-Claude, ur. (2003). John Scylitzès: Empereurs de Constantinople. Paris: Lethielleux.
Šišić, Ferdo, ur. (1928). Letopis Popa Dukljanina. Beograd-Zagreb: Srpska kraljevska akademija.
Wortley, John, ur. (2010). John Skylitzes: A Synopsis of Byzantine History, 811–1057. New York: Cambridge University Press.

Literatura

Aleksić, Budimir (2002). Crveno-Crna Gora: O unijaćenju i kroatizaciji Crne Gore nekad i sad. Nikšić: Omladinski intelektualni centar.
Aleksić, Budimir (2006). „Pravoslavlje na prostoru današnje Crne Gore od 1219. do 2006.”. Pravoslavlje u Crnoj Gori. Cetinje: Svetigora. str. 13—38.
Blagojević, Miloš (2011). „Nemanjići i državnost Duklje-Zete-Crne Gore” (PDF). Zbornik Matice srpske za istoriju. 83: 7—24. Arhivirano iz originala (PDF) 13. 06. 2018. g. Pristupljeno 02. 02. 2019.
Blagojević, Miloš; Spremić, Momčilo (1982). „Slom Crnojevića”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 414—430.
Bogdanović, Dimitrije (1981). „Preobražaj srpske crkve”. Istorija srpskog naroda. knj. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 315—327.
Bojković, Dušan (2012). „Milovan Đilas o nacionalnom i državnom pitanju Crne Gore” (PDF). Tokovi istorije: Časopis Instituta za noviju istoriju Srbije (1): 106—134.
Božić, Ivan (1950). „O položaju Zete u državi Nemanjića”. Istoriski glasnik. 3 (1-2): 97—122.
Božić, Ivan (1970a). „Doba Balšića (drugi deo)”. Istorija Crne Gore (PDF). knj. 2, sv. 2. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 49—133.
Božić, Ivan (1970b). „Zeta u Despotovini”. Istorija Crne Gore (PDF). knj. 2, sv. 2. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 135—275.
Božić, Ivan (1970c). „Vladavina Crnojevića”. Istorija Crne Gore (PDF). knj. 2, sv. 2. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 277—370.
Božić, Ivan (1979). Nemirno Pomorje XV veka. Beograd: Srpska književna zadruga.
Božić, Ivan (1982). „Raspad mletačkog sistema u Primorju”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 403—413.
Bojović, Draga (2011). „Crnogorski jezičko-mentalni inženjering” (PDF). Oktoih: Časopis Odjeljenja za srpski jezik i književnost Matice srpske - Društva članova u Crnoj Gori. 1 (1-2): 79—96.
Brborić, Branislav (2001). S jezika na jezik: Sociolingvistički ogledi. Beograd: Centar za primenjenu lingvistiku.
Bubalo, Đorđe (2011). „Titule Vukana Nemanjića i tradicija Dukljanskog kraljevstva”. Đurđevi stupovi i Budimljanska eparhija: Zbornik radova. Berane: Episkopija budimljansko-nikšićka. str. 79—93.
Vojinović, Rajo, ur. (2007). Ustavni genocid nad Srbima: Srpski narod u novom Ustavu Crne Gore: Zbornik radova. Podgorica: Srpsko narodno vijeće Crne Gore.
Vojinović, Rajo, ur. (2008). Kako do zaštite identiteta srpskog naroda u Crnoj Gori: Zbornik radova (PDF). Podgorica: Književna zadruga Srpskog narodnog vijeća.
Vukić, Predrag (2006). „Pravoslavne eparhije, crkve i manastiri u Crnoj Gori”. Pravoslavlje u Crnoj Gori. Cetinje: Svetigora. str. 87—128.
Vuković, Sava (1996). Srpski jerarsi od devetog do 20. veka. Beograd: Evro.
Vuksan, Dušan D. (1951). Petar I Petrović Njegoš i njegovo doba. Cetinje: Narodna knjiga.
Vuksanović, Momčilo, ur. (2012). Zaštita identiteta srpskog naroda u Crnoj Gori: Zbornik radova. Podgorica: Književna zadruga Srpskog narodnog vijeća.
Gabrić, Daniel (2010). Montenegrizität: Sprache und Kirche im Spiegel des Identitätsdiskurses in der Republik Montenegro 1990-2007. Frankfurt am Main: Peter Lang.
Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU.
Durković-Jakšić, Ljubomir (1957). Srbijansko-crnogorska saradnja (1830—1851). Beograd: Naučno delo.
Durković-Jakšić, Ljubomir (1991). Mitropolija crnogorska nikada nije bila autokefalna. Beograd-Cetinje: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve, Mitropolija crnogorsko-primorska.
Durković-Jakšić, Ljubomir (1971). Njegoš i Lovćen. Beograd: Pravoslavlje.
Đilas, Milovan (1945). „O crnogorskom nacionalnom pitanju”. Borba. 10 (106): 3.
Đurković, Miša (2008). „Predsednički izbori u Crnoj Gori i razaranje srpske nacionalne svesti” (PDF). Sociološki pregled. 42 (1): 69—84.
Živković, Tibor (2005). „Dva pitanja iz vremena vladavine kralja Bodina”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 42: 45—59.
Živković, Tibor (2006). Portreti srpskih vladara (IX-XII vek). Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
Živković, Tibor (2006). „Duklja između Raške i Vizantije u prvoj polovini XII veka”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 43: 451—466.
Živković, Tibor (2008). Forging unity: The South Slavs between East and West 550-1150. Belgrade: The Institute of History.
Ivanović, Filip (2006). Problematika autokefalije Mitropolije crnogorsko-primorske. Podgorica-Cetinje: Unireks, Svetigora.
Janković, Marija (1984). „Saborne crkve Zetske episkopije i mitropolije u srednjem veku”. Istorijski časopis (31): 199—204.
Janković, Marija (1985). Episkopije i mitropolije Srpske crkve u srednjem veku (Bishoprics and Metropolitanates of Serbian Church in Middle Ages). Beograd: Istorijski institut SANU.
Jačov, Marko (1990). Srbi u mletačko-turskim ratovima u XVII veku. Zemun: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve.
Jovanović, Jagoš (1947). Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnosti: Istorija Crne Gore od početka VIII vijeka do 1918. godine. Cetinje: Obod.
Jovanović, Radoman (1981). „Crna Gora 1851-1878”. Istorija srpskog naroda. knj. 5, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 423—446.
Kalezić, Dimitrije M. (1996). „Autokefalistički pokret u Crnoj Gori: Studija iz sociologije religije”. Religija-crkva-nacija: Vreme posle rata. Niš: Jugoslovensko udruženje za naučno istraživanje religije. str. 108—122.
Kalić, Jovanka (1981). „Srpski veliki župani u borbi s Vizantijom”. Istorija srpskog naroda. knj. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 197—211.
Kovačević, Jovan (1955). „Tradicija o Dukljanskom kraljevstvu kod Nemanjića”. Istoriski časopis. 5: 291—294.
Kovačević, Jovan (1967). „Od dolaska Slovena do kraja XII vijeka”. Istorija Crne Gore (PDF). 1. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 279—444.
Kovačević, Miloš (2011). „Nezatvorena pitanja srpskoga jezika” (PDF). Oktoih: Časopis Odjeljenja za srpski jezik i književnost Matice srpske - Društva članova u Crnoj Gori. 1 (1-2): 45—54.
Komatina, Predrag (2011). „Vizantijska titula Konstantina Bodina”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 48: 61—76.
Komatina, Predrag (2012). „Srbija i Duklja u delu Jovana Skilice”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 49: 159—186.
Komatina, Predrag (2014). „Identitet Dukljana prema De administrando imperio”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 51: 33—46.
Kuljić, Todor (1994). „Hijerokratska vlast”. Sociologija: Časopis za sociologiju, socijalnu psihologiju i socijalnu antropologiju. 36 (2): 215—230.
Lutovac, Zoran, ur. (2002). Srbija i Crna Gora: Pogled u budućnost. Beograd: Friedrich Ebert Stiftung.
Lutovac, Zoran (2014). „Srbi u Crnoj Gori posle razdvajanja Srbije i Crne Gore 2006. godine”. Zbornik Matice srpske za društvene nauke. 146: 55—70.
Lutovac, Zoran (2015). Srpski identitet u Crnoj Gori (PDF). Beograd: Institut društvenih nauka. Arhivirano iz originala (PDF) 01. 11. 2018. g. Pristupljeno 01. 11. 2018.
Lučić, Čedomir M. (2002). Vlast i spoljni uticaji u Crnoj Gori 1499-1851. Srpsko Sarajevo: Filozofski fakultet.
Ljušić, Radoš (2001). Istorija srpske državnosti. 2. Novi Sad: Ogranak SANU.
Markuš, Jovan (2006). „Katalog-diptih episkopa i mitropolita zetskih, crnogorskih i primorskih od 1219. do 2006.”. Pravoslavlje u Crnoj Gori. Cetinje: Svetigora. str. 39—86.
Markuš, Jovan B., ur. (2007). Bijela knjiga: Referendum u Crnoj Gori 2006: Zbornik dokumenata. Podgorica: Narodna misao.
Matović, Veselin (2012). Noć dugih makaza: Potiskivanje srpskog identiteta u crnogorskim udžbenicima za jezik i književnost. Nikšić: Matica srpska, Društvo članova u Crnoj Gori.
Matović, Veselin (2013). Ćirilica i latinogorica. Podgorica: Književna zadruga Srpskog narodnog vijeća.
Mikavica, Dejan; Vasin, Goran; Ninković, Nenad (2013). Istorija Srba u Crnoj Gori 1496-1918. Novi Sad: Prometej.
Mikavica, Dejan; Vasin, Goran; Ninković, Nenad (2017). Srbi u Crnoj Gori 1496-1918. Nikšić: Institut za srpsku kulturu.
Milačić, Baćko J., ur. (2014). Nasilje nad srpskim jezikom: Zbornik radova. Podgorica: Književna zadruga Srpskog narodnog vijeća.
Milićević, Jovan (1986). „Crna Gora prvih decenija XVIII veka”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 31—38.
Milićević, Jovan; Rakočević, Novica (1986). „Crna Gora od 1735-1797”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 498—530.
Milićević, Jovan (1981). „Crna Gora 1797-1851”. Istorija srpskog naroda. knj. 5, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 159—211.
Mladenović, Aleksandar (1973). Jezik vladike Danila. Novi Sad: Matica srpska.
Nikčević, Želidrag, ur. (2006). Prava Srba u Crnoj Gori. Beograd: Izdavački grafički atelje M: IGAM.
Novak, Ante, ur. (1954). Konačni rezultati popisa stanovništva od 15 marta 1948 godine. 9. Beograd: Savezni zavod za statistiku.
Okuka, Miloš (2008). „Jezik u Crnoj Gori: Slike bez tona”. Srpski jezik: Studije srpske i slovenske. 13 (1-2): 607—630.
Ostojić, Branislav, ur. (2008). Jezička situacija u Crnoj Gori - norma i standardizacija. Podgorica: Crnogorska akademija nauka i umjetnosti.
Pavlović, Stevan K. (2009). Hitlerov novi antiporedak: Drugi svetski rat u Jugoslaviji. Beograd: Clio.
Pajović, Radoje (1977). Kontrarevolucija u Crnoj Gori: Četnički i federalistički pokret 1941-1945 (PDF). Titograd: Istorijski institut. Arhivirano iz originala (PDF) 26. 08. 2014. g. Pristupljeno 10. 09. 2019.
Pejović, Đoko D. (1981). Crna Gora u doba Petra I i Petra II: Osnivanje države i uslovi njenog razvitka. Beograd: Narodna knjiga.
Petrović, Rastislav V. (1997). Vladika Danilo i vladika Sava (1697—1781). Beograd: Stručna knjiga.
Piper, Predrag (2007). „Srpski jezik i srpsko pismo u Crnoj Gori u svetlu jezičkog zakonodavstva” (PDF). Letopis Matice srpske. 480 (6): 1023—1034.
Popović, Svetlana (2002). „The Serbian Episcopal sees in the thirteenth century” (PDF). Starinar. 51 (2001): 171—184.
Puzović, Predrag (2015). „Stradanje sveštenika tokom Prvog svetskog rata na području Cetinjske, Pećske i Nikšićke eparhije” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 74 (2): 211—220.
Pupovac, Milorad (2013). „Language Imprisoned by Identities: or, Why Language Should be Defended”. After Yugoslavia: The Cultural Spaces of a Vanished Land. Stanford: Stanford University Press. str. 169—184.
Raković, Aleksandar (2015). Srbi i religijski intervencionizam 1991-2015: Politički aspekti verskih izazova srpskoj državi i crkvi posle raspada Jugoslavije. Beograd: Hrišćanski kulturni centar.
Radonić, Jovan (1950). Rimska kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka. Beograd: Naučna knjiga.
Radonić, Jovan (1954). „Rad na uniji crnogorskog primorja u prvoj polovini XVII veka”. Istoriski zapisi. 7 (10): 305—309.
Ruvarac, Ilarion (1899). Montenegrina: Prilošci istoriji Crne Gore (2. izd.). Zemun: Štamparija Jovana Puljo.
Slijepčević, Đoko M. (1962). Istorija Srpske pravoslavne crkve. knj. 1. Minhen: Iskra.
Slijepčević, Đoko M. (1966). Istorija Srpske pravoslavne crkve. knj. 2. Minhen: Iskra.
Slijepčević, Đoko M. (1986). Istorija Srpske pravoslavne crkve. knj. 3. Keln: Iskra.
Stamatović, Aleksandar D. (1999). Kratka istorija Mitropolije crnogorsko-primorske (1219—1999). Cetinje: Svetigora.
Stamatović, Aleksandar D. (2007). Antisrpstvo u udžbenicima istorije u Crnoj Gori. Podgorica: Srpsko narodno vijeće Crne Gore.
Stamatović, Aleksandar D. (2014a). Istorija Mitropolije crnogorsko-primorske do 1918. godine (PDF). Cetinje: Svetigora. Arhivirano iz originala (PDF) 23. 06. 2019. g. Pristupljeno 23. 06. 2019.
Stamatović, Aleksandar D. (2014b). Istorija Mitropolije Crnogorsko-primorske 1918-2009 (PDF). Podgorica: Unireks. Arhivirano iz originala (PDF) 29. 06. 2019. g. Pristupljeno 29. 06. 2019.
Stanković, Vladan (2006). „Srpsko pitanje u postreferendumskoj Crnoj Gori”. Politička revija. 11 (3): 521—530.
Stanković, Vladan (2011). „Građanski koncept crnogorske nacije - tehnologija asimilacije Srba in vivo” (PDF). Politička revija. 30 (4): 69—88.
Stanković, Vladan (2018). „Srpski identitet i crnogorstvo - trenutni odnosi snaga” (PDF). Politička revija. 56 (2): 71—95.
Stanojević, Gligor (1955). Crna Gora u doba vladike Danila. Cetinje: Istoriski institut.
Stanojević, Gligor (1975a). „Crna Gora u XVI vijeku”. Istorija Crne Gore. knj. 3, sv. 1. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 1—88.
Stanojević, Gligor (1975b). „Crna Gora u XVII vijeku”. Istorija Crne Gore. knj. 3, sv. 1. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 89—227.
Stanojević, Gligor (1975c). „Crna Gora u XVIII vijeku”. Istorija Crne Gore. knj. 3, sv. 1. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 229—499.
Stanojević, Gligor (1970). Jugoslovenske zemlje u mletačko-turskim ratovima XVI-XVIII vijeka. Beograd: Istorijski institut.
Stanojević, Gligor (1979). Mitropolit Vasilije Petrović i njegovo doba (1740—1766). Beograd: Istorijski institut.
Stefanović-Karadžić, Vuk (1837). Montenegro und die Montenegriner: Ein Beitrag zur Kenntniss der europäischen Türkei und des serbischen Volkes. Stuttgart und Tübingen: Verlag der J. G. Cotta'schen Buchhandlung.
Stefanović-Karadžić, Vuk (1969). „Crna Gora i Crnogorci: Prilog poznavanju evropske Turske i srpskog naroda”. Etnografski spisi: O Crnoj Gori. Beograd: Prosveta. str. 265—354.
Stojanović, Jelica (2008). „Srpski jezik u Crnoj Gori u vremenu "stvaranja" montenegristike”. Srpski jezik: Studije srpske i slovenske. 13 (1-2): 631—639.
Stojanović, Jelica (2011). „Srpski jezik u Crnoj Gori u ogledalu lingvistike i politike” (PDF). Oktoih: Časopis Odjeljenja za srpski jezik i književnost Matice srpske - Društva članova u Crnoj Gori. 1 (1-2): 55—78.
Stojanović, Jelica (2012). „Antilingvistički procesi u Crnoj Gori”. Nova Zora. Bileća. 34: 13—22.
Stojanović, Jelica, ur. (2012). Srpsko jezičko nasljeđe na prostoru današnje Crne Gore i srpski jezik danas. Nikšić: Matica srpska, Društvo članova u Crnoj Gori.
Stojanović, Jelica (2016). „Današnja pitanja, problemi i zadaci srbistike u Crnoj Gori i mogućnosti jezičkog planiranja”. Zbornik Instituta za srpski jezik SANU. 3: 83—94.
Stojanović, Jelica (2017). „Status srpskog jezika i ćirilice u Crnoj Gori danas i neophodnost jedinstva srpskog jezičkog područja”. Srpski jezik i ćirilica danas: Zbornik radova (PDF). Višegrad: Andrićev institut. str. 61—72.
Stojanović, Jelica; Bojović, Draga (2006). Srpski jezik između istine i obmane: (socio)lingvistička analiza stanja u Crnoj Gori. Beograd: Jasen.
Subotić, Momčilo (2017). „Izbori u Crnoj Gori 2016. i položaj Srba” (PDF). Politička revija. 51 (1): 99—135.
Terzić, Slavenko (2000). „Ideološki koreni crnogorske nacije i nastanak crnogorskog separatizma”. Srpska slobodarska misao. 1 (1): 181—198.
Terzić, Slavenko (2006). „Iznevereni identitet: Prilog razumevanju ideoloških korena crnogorskog nacionalizma” (PDF). Letopis Matice srpske. 477 (3): 424—439.
Terzić, Slavenko (2010). „O svetosavskoj tradiciji u istočnom delu Stare Hercegovine”. Drevnohrišćansko i svetosavsko nasleđe u Crnoj Gori. Beograd-Cetinje: Pravoslavni bogoslovski fakultet, Svetigora. str. 337—341.
Todorović, Vladica S. (2016). „Problematika zahteva za autokefalnom crkvom u Crnoj Gori” (PDF). Teološki pogledi. 49 (2): 321—338. Arhivirano iz originala (PDF) 23. 06. 2019. g. Pristupljeno 23. 06. 2019.
Tomašević, Jozo (1979). Četnici u drugom svjetskom ratu 1941-1945. Zagreb: Liber.
Ćirković, Sima (1970a). „Zeta u državi Nemanjića”. Istorija Crne Gore (PDF). knj. 2, sv. 1. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 3—93.
Ćirković, Sima (1970b). „Doba Balšića (prvi deo)”. Istorija Crne Gore (PDF). knj. 2, sv. 2. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 3—48.
Ćirković, Sima (1981). „Osamostaljivanje i uspon dukljanske države”. Istorija srpskog naroda. knj. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 180—196.
Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea.
Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium.
Ćirković, Sima; Mihaljčić, Rade, ur. (1999). Leksikon srpskog srednjeg veka. Beograd: Knowledge.
Fine, John Van Antwerp Jr. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
Džomić, Velibor (2006). „Kanonsko-pravni i državno-pravni status Mitropolije crnogorsko-primorske”. Pravoslavlje u Crnoj Gori. Cetinje: Svetigora. str. 129—157.
Džomić, Velibor (2008). Crnogorska lažna crkva. Novi Sad-Podgorica: Orpheus, Udruženje književnika Crne Gore.
Šćepanović, Mihailo M. (2017). „Srpski jezik kao crnogorski”. Srpski jezik i ćirilica danas: Zbornik radova (PDF). Višegrad: Andrićev institut. str. 105—130.
Tomanović, Lazar (2018). Memoari. CID, Podgorica.

Spoljašnje veze

[4] Termin „Crnogorac” se koristi kao regionalni pojam za Srbe koji žive u Crnoj Gori. Kao što je termin „Bosanac” regionalna oznaka za Srbe u Bosni; „Kosovac” na Kosovu, „Metohijac” u Metohiji itd.

[93] U periodu 1–15. juna 2009. godine državni Zavod za statistiku Crne Gore (MONSTAT) sproveo je probni popis stanovništva na uzorku od 3.500 domaćinstava^[89] (oko 11.600 članova) sa "kritičnim momentom popisa" na dan 31. maj 2009. godine u 24 časa.^[90] Prema zvaničnim rezultatima tog popisa, Srba je tada bilo 33,4%.^[91]

[1] Slobodna Hercegovina: „SRBI IZ CRNE GORE I HERCEGOVINE: Predsjedniče Vučiću, nemojte ostati nijemi na montenegrinsko nečovještvo” 27. decembar 2019.

[2] Ekspreso: DA LI ĆE VAS OVO RAZBESNETI ILI ODUŠEVITI? Svi Srbi potiču iz Crne Gore! 15. maj 2017.

[3] „Crnogorski glavari srpski rodoljubi”. njegos.org.

[5] Uprava za statistiku (2011): Stanovništvo Crne Gore prema polu, tipu naselja, nacionalnoj, odnosno etničkoj pripadnosti, vjeroispovijesti i maternjem jeziku po opštinama u Crnoj Gori

[6] Uprava za statistiku (2011): Stanovništvo prema nacionalnoj odnosno etničkoj pripadnosti i maternjem jeziku

[7] Uprava za statistiku (2011): Stanovništvo prema nacionalnoj odnosno etničkoj pripadnosti i vjeroispovijesti

[FOOTNOTEВојиновић2007-8] Vojinović 2007.

[FOOTNOTEВојиновић2008-9] Vojinović 2008.

[FOOTNOTEВуксановић2012-10] Vuksanović 2012.

[FOOTNOTEЛутовац201455-70-11] Lutovac 2014, str. 55-70.

[FOOTNOTEЛутовац2015-12] Lutovac 2015.

[FOOTNOTEScholz1970111-13] Scholz 1970, str. 111.

[FOOTNOTEPertz184583-14] Pertz 1845, str. 83.

[FOOTNOTEMoravcsik1967-15] Moravcsik 1967.

[FOOTNOTEФерјанчић1959-16] Ferjančić 1959.

[FOOTNOTEКоматина201433-46-17] Komatina 2014, str. 33-46.

[FOOTNOTEКовачевић1967367-18] Kovačević 1967, str. 367.

[FOOTNOTEЋирковић200431-19] Ćirković 2004, str. 31.

[FOOTNOTEЖивковић2009-20] Živković 2009.

[FOOTNOTEЋирковић2004-21] Ćirković 2004.

[FOOTNOTEБлагојевићСпремић1982414–430-22] Blagojević & Spremić 1982, str. 414–430.

[23] Rovinski, Pavle (1893). Obodska štamparija na Rijeci Crnojevića u Crnoj Gori i njen značaj. Cetinje. str. 17, 18.

[FOOTNOTEСтанојевић1975c229-499-24] Stanojević 1975c, str. 229-499.

[FOOTNOTEМилићевић1981159-211-25] v Milićević 1981, str. 159-211.

[FOOTNOTEМилићевић198631-38-26] Milićević 1986, str. 31-38.

[FOOTNOTEМилићевић1986Ракочевић498-530-27] Milićević, 1986 & Rakočević, str. 498-530.

[FOOTNOTEЉушић2001278-327-28] Ljušić 2001, str. 278-327.

[FOOTNOTEKuljić1994215-230-29] Kuljić 1994, str. 215-230.

[FOOTNOTEДурковић-Јакшић1991-30] Durković-Jakšić 1991.

[FOOTNOTEСтаматовић1999-31] Stamatović 1999.

[FOOTNOTEВуксан1951-32] Vuksan 1951.

[FOOTNOTEЉушић2001-33] Ljušić 2001.

[FOOTNOTEТомановић2018341-34] Tomanović 2018, str. 341.

[35] Tomanović, Lazar (1899). G. Ruvarac i Montenegrina. Sremski Karlovci. str. 21.

[FOOTNOTEДурковић-Јакшић1957-36] Durković-Jakšić 1957.

[FOOTNOTEДурковић-Јакшић1971-37] Durković-Jakšić 1971.

[38] Politika (2013): Amfilohije proglasio Njegoša za sveca

[39] „CG: I život hteli da daju za ćirilicu”. www.novosti.rs (na jeziku: srpski). Pristupljeno 23. 02. 2019.

[FOOTNOTEДимић2001-40] Dimić 2001.

[FOOTNOTEПајовић197768-69-41] Pajović 1977, str. 68-69.

[FOOTNOTETomašević1979-42] Tomašević 1979.

[FOOTNOTEПавловић2009-43] Pavlović 2009.

[44] M. T. Joksimović, M. T. Joksimović. Iz minulih dana. str. 42, 44 — 45.

[45] Milovan Đilas, Milovan. Revolucionarni rat.

[46] DzonsonBor (10. 10. 2015), Pasje groblje - Zločin komunista nad Srbima i Crnogorcima 1942., Pristupljeno 23. 02. 2019

[47] „Srbi utrli Titu put do vlasti | Glas javnosti”. www.glas-javnosti.rs. Pristupljeno 23. 02. 2019.

[аутоматски_генерисано2-48] Veljko Đurić-Mišina (2011): Rasrbljavanje Crne Gore i crnogorčenje Srba

[FOOTNOTEЂилас19453-49] Đilas 1945, str. 3.

[FOOTNOTEЈовановић1947-50] Jovanović 1947.

[FOOTNOTENovak1954-51] Novak 1954.

[52] Dubak, Budimir. „Posmrtna golgota Njegoševa”. Politika Online. Pristupljeno 23. 02. 2019.

[53] OSCE (2006): Posmatracka misija za referendum OSCE/ODIHR-a: Konačni izvještaj

[54] Glas javnosti (2006): Nevažeći listići ne ulaze u konačan obračun

[FOOTNOTEЛутовац201528,_33-55] Lutovac 2015, str. 28, 33.

[FOOTNOTEМаркуш2007-56] Markuš 2007.

[аутоматски_генерисано1-57] Glas javnosti (2007): Političko konvertitstvo Nebojše Medojevića

[58] Srpske novine (2012): Građanska politička orijentacija vodi asimilaciji Srba u Crnoj Gori

[59] „Crna Gora: Zakon o manjinskim pravima i slobodama” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 06. 12. 2018. g. Pristupljeno 05. 12. 2018.

[60] VOA (2008): U Podgorici održana Izborna skupština Srpskog nacionalnog savjeta

[61] Večernje novosti (2013): CG: Gasi se Srpski nacionalni savet?

[62] Večernje novosti (2013): Svađe Srba u Crnoj Gori sve opasnije

[FOOTNOTEСуботић201799-135-63] Subotić 2017, str. 99-135.

[64] PCNEN (2007): Obezbijeđena dvotrećinska većina za ustav

[65] Blic (2007): Srbi u Crnoj Gori od danas manjina

[66] Večernje novosti (2012): CG: Osnovan ”Demokratski front”

[67] IN4S (2016): Sloboda Šešelja je i naša sloboda

[68] Vijesti (2012): I Srpska radikalna stranka u koaliciji sa Frontom

[69] Demokratska srpska stranka: Zvanični sajt

[70] Nova srpska demokratija: Zvanični sajt

[71] IN4S (2013): OSS: Otadžbinska srpska stranka samostalno na izborima

[72] RTRS (2012): Srpska lista nova partija u Crnoj Gori

[73] Socijalistička narodna partija Crne Gore: Zvanični sajt

[74] „Demokratska narodna partija Crne Gore: Zvanični sajt”. Arhivirano iz originala 17. 07. 2019. g. Pristupljeno 31. 08. 2019.

[75] Prava Crna Gora: Internet stranica

[76] Vojičić, Branko (28. 5. 1996). „Izvještaj Crnogorskog helsinškog komiteta za ljudska prava”. AIM. Arhivirano iz originala 10. 05. 2021. g. Pristupljeno 24. 09. 2020. „U izvještaju Komiteta konstatuje se da je "frontalna i bezobzirna velikosrpska kampanja je, sprovedena nakon tzv. AB revolucije, dovela do kontinuiranog ograničavanja i kršenja nacionalnih prava, ne samo manjinskih, već i većinskog crnogorskog naroda"...a na čelo Ministarstva kulture postavljen je, kako se sam iskazuje, srpski pisac.”

[77] „Aleksić: Srbi iz DPS-a podržali ukidanje svog jezika”. Dan/Nova. 24. 8. 2010.

[78] „JEZIVI SNIMCI Crnogorski specijalci BACILI NA ZEMLJU opštinara iz Budve, pa mu klekli na vrat”. Blic. 17. 6. 2020.

[79] „"NE PRODAJEM VERU ZA VEČERU" Ko je gradonačelnik zbog koga je čitava Budva bila POD OKUPACIJOM i zašto već mesecima pokušavaju da ga smene”. Blic. 17. 6. 2020.

[80] Radisavljević, Zoran (22. 7. 2012). „Tastatura je mesto gde su izginule mnoge reči”. Politika. „Lako je znati da samo ležeći Srbin može dobiti Trinaestojulsku nagradu, Miroslavljevo jevanđelje, Njegoševu nagradu ili, ne daj Bože, ući u Crnogorsku akademiju nauka i umjetnosti.”

[81] „Carević: Smeta im što se izjašnjavam kao Srbin, napadaju me zbog rejtinga”. Vijesti. 22. 2. 2020.

[skupstinacg-82] Poslanici u Skupštini Crne Gore prema nacionalnoj pripadnosti

[FOOTNOTEТерзић2000181-198-83] Terzić 2000, str. 181-198. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFTerzić2000 (help)

[FOOTNOTEДимић2001285-84] Dimić 2001, str. 285.

[FOOTNOTEБојковић2012109-111-85] Bojković 2012, str. 109-111.

[86] Ustav Republike Crne Gore (1992)

[FOOTNOTEЛутовац201536-87] Lutovac 2015, str. 36.

[88] Čedomir Antić (2017): Drugi odgovor dr Aleksandru R. Miletiću

[89] Ustav Republike Crne Gore (2007)

[90] „II Planiranje, priprema i realizacija Popisa stanovništva” 2.1 Realizacija probnog Popisa stanovništva. Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u 2011. godini -Izvještaj o realizovanim aktivnostima-. monstat.org. Podgorica: Zavod za statistiku Crne Gore. april 2012. str. 4. „U periodu od 01-15. juna 2009. godine, realizovan je probni Popis na uzorku od 3 500 domaćinstava.”

[91] „Opšti dio” 4. Kritični momenat probnog popisa. Probni popis stanovništva 2009 Uputstvo za popisivače (PDF). monstat.org. Podgorica: Zavod za statistiku Crne Gore. 2009. str. 5. „Podatke treba upisivati u popisne obrasce prema stanju na dan 31. maj 2009. godine u 24. sata, tj. u ponoć između 31. maja i 1. juna 2009. godine. Taj vremenski presjek, tj. trenutak, naziva se u statistici: „kritični momenat popisa“.”

[92] Nikolić, Goran (28. 1. 2011). „Etnički aspekt popisa 2011 u ’štokavskim zemljama’”. B92. „U Crnoj Gori recentne ankete ukazuju da bi broj Srba mogao biti bitnije nepromenjen u odnosu na popis 2003. (kada ih je bilo 31,99%) ili pak u odnosu na probni popis 2009 (33,4%).”

[94] „Šta su Crnogorci mislili i govorili o sebi”. www.novosti.rs (na jeziku: srpski). Pristupljeno 23. 02. 2019.

[95] Zorić, Radoslava (7. 9. 2018). „DA LI JE NjEGOŠEV GORSKI VIJENAC TVRD ORAH ZA SREDNjOŠKOLCE?”. PRILOZI NASTAVI SRPSKOG JEZIKA I KNjIŽEVNOSTI. 2 (2). ISSN 2303-4793. doi:10.7251/pnsjk0214105z.

[96] „KAKO SU "IZVANjCI" GRADILI CRNU GORU: Proračunati pokušaji konstruisanja prošlosti da ništa nije nastajalo izvan četiri nahije”. Večernje novosti. 8. 1. 2023. Pristupljeno 8. 1. 2023.

[97] The Geographical Journal (na jeziku: engleski). Royal Geographical Society. 1894.

[98] „Saopštenje sa šeste sjednice Episkopskog savjeta Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori, Manastir Ždrebaonik, 28. septembar 2011. | Srpska pravoslavna crkva [Zvanični sajt]”. www.spc.rs. Arhivirano iz originala 02. 06. 2021. g. Pristupljeno 23. 02. 2019.

[3]

[a]

[4]

[5]

[6]

[1]

[2]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[b]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[89]

[90]

[91]