Srpska gornja varoš u Beogradu (1718—1739)

Srpska gornja varoš u Beogradu (1718—1739) bio je imućnii deo Srpske varoši u odnosu na Donju ili Savsku srpsku varoš. Iako je zauzimala procentualno veoma mali deo unutar varoškog utvrđenja, ona je bila od izuzetnog značaja jer su je uglavnom nastanjivali imućniji Srbi, a imala je i zasebnu parohiju i Sabornu crkvu koja je, pored svoje uloge katedrale Beogradske, a zatim i Beogradsko-karlovačke mitropolije, služila i kao parohijska crkva.

Beograd u vreme austrijske okupacije (1718—1739)

Preduslovi

Krajem 17. veka, Habzburška monarhija je isterala Osmanlije iz većeg dela Panonske nizije (uključujući Bačku i severozapadni Srem), a granice uspostavljene 1699. godine ostavljale su u sastavu Turske carevine Banata i jugoistočnog Srema.

Kada je srpska etnička teritorija, 1716 — 1718, od Dalmacije, preko Bosne i Hercegovine do Beograda i Podunavlja opet postala poprište novog austrijsko-turskog rata, koji je vodio princ Eugen Savojski, Srbi su učestvovali u borbi na strani Austrije. Osmansko carstvo je nakon ovog rata Požarevačkim mirom izgubilo sve teritorije u Podunavlju (Banat i deo Srema), severne delove današnje centralne Srbije i severnu Bosnu, delove Dalmacije, Malu Vlašku i Peloponez. Po odredbama Požarevačkog mira 1718. godine Habzburška monarhija je (između ostalog) od Osmanskog carstva dobila i Beograd sa severnim delovima današnje centralne Srbije.

Jedna od prvih mera Habzburške monarhije i nove austrijske uprave u Srbiji nakon 1718 godine, bila je ponovo naseliti zemlju zapuštenu, ratom opustošenu i gotovo raseljenu, nakon ratova 1683-1689 i 1716-1718. godine. Naširoko vođenom kolonizacionom politikom, dovođeni su ili su sami dolazili novi kolonisti iz susednih turskih zemalja, kada su u pitanju bili Srbi, a iz Nemačke, kada su se dovodili strani kolonisti. Srbi se pretežno naseljavani po selima, a strani kolonisti su dovođeni u gradove, najviše u Beograd i njegovu okolinu, zatim i u novootvorene rudnike po Srbiji.

Ukaz o uređenju Nemačkog Beograda

Vidi još: Nemački Beograd u 18. veku

Ulaskom u sastav proširenog Habzburškog carstva, Beograd je postao glavno pogranično utvrđenje, ali i polazište za dalje ratove protiv Turske na Balkanu. Odlukom rimsko-nemačkog cara Karla VI, uobličenom u statutu (Das Statut der Belgrader Deutchenstadt von) iz 1724. godine, Beograd je podeljen na dva dela: srpski (savski) i nemački (dunavski).

Iz Statuta se vidi da je Beograd imao varoškog starešinu, gradskog sudiju, kapetana, blagajnika, notara, opštinski odbor, stražare. U gradskoj kući su se nalazile sve službe i varoška gostionica. Varoš je bila podeljena na 6 kvartova, a postojali su i propisi o regulisanju varoši i građenju kuća. Varoške vlasti (magistrat) su se starale o poštovanju pravila esnafa, izdavanju dozvola za rad, ceni hleba, ubirale različite takse. Iako je imala svojih prihoda, oni su bili mali pa opština nije mogla plaćati troškove varoške bolnice, već se apelovalo na milosrđe i pomoć države, a za varoškog lekara jedva su odvajana sredstva. Učitelje i parohijalne sveštenike takođe nisu mogli plaćati, već su i za jedno i za drugo bili zaduženi Jezuiti koji su se finansirali iz državne kase.

Potom je sledila nova naredba na osnovu jedne carske rezolucije, da se u novoosvojenim zemljama mogu naseljavati primarno Nemci ali i ostali rimokatolici iz cele Evrope. Dok su u prvo vreme znatan deo doseljenika u Srbiju činili veterani iz ratova Eugena Savojskog, kasnije su predviđenim poreskim olakšicama bili privučeni i mnogi nemački seljaci lošijeg imovnog stanja iz gusto naseljenih krajeva oko Rajne.

Po navedenoj rezoluciji iz 1726. godine naređeno je da se iz Nemačke varoši pod prinudom isele svi Srbi sa svojom imovinom, iz dunavskog dela varoši, a u njoj nasele isključivo Nemci katoličke vere. Habzburška vlast je Jevrejima dozvolila boravak u veoma ograničenom broju, i to u srpskom delu Beograda, na desnoj obali Save, koji se sastojao od Gornje i Donje, odnosno Nove varoši.

Kako tadašnji Beograd kao orijentalna varoš sa zastarelim utvrđenjem nije zadovoljavala velike planove Dvorskog ratnog saveta u Beču, krenulo se sređivanjem Beograda kako bi on postao evropski barokni grad nakon opsežne rekonstrukcije, ne samo Tvrđave nego i čitave varoši.

Položaj i infrastruktura

Srpska gornja varoš nalazila se na izuzetno istaknutom delu Srpske varoši, na jednom od beogradskih uzvišenja, u neposrednoj blizini glavnih tvrđavskih utvrđenja, a na prostoru oko današnje Saborne crkve. Smeštena unutar spoljnih gradskih bedema, ona je bila na onom istom mestu gde je bila i tokom turske vlasti.

U ovoj četvrti (gledano sa današnje novobeogradske strane ili Velikog ratnog ostrva) pored Savske kapije i Petrovaradinskog mosta, dominantno mesto imale su Saborna crkva i mitropolijska rezidencija, ili Mitropolitski dvor (stari, koji je imao ribnjak u bašti i stabla limuna, kao i novi, čija gradnja nikada nije privedena kraju zbog propasti habzburške vlasti u Beogradu). Oko njih bile su kuće i stanovi srpskih uglednih i imućnih građana ili privilegovane gospode, kako su ih zvali Srbi iz Donje srpske ili Savske varoši, „suštinski građani drugog reda, u odnosu na svoje sunarodnike iz Gornje varoši, a posebno na nemačke doseljenike” nastanjena u Nemačkoj varoši.

Na karti iz 18. veka desno od Beogradske tvrđave od 1724. do 1739. na savskoj strani razvijao se Srpski Beograd — Gornja varoš, unutar spoljnih gradskih bedema i Donja varoš na desnoj obali Save

Istorija

Osnivanje Srpske varoši u Beogradu za vreme vladavine Habzburške monarhije, nastalo je u periodu pre razgraničenja nemačke i srpske opštine. Pored očiglednog razloga da se stanovništvo odvoji na verskom principu, za osnivanje Gornje i Donje srpske varoši bili su važni i drugi činioci, pre svega privredni, trgovački i zanatlijski.

I dok su u Donjoj srpskoj varoši živeli manje imućni stanovnici i zanatlije, prema mišljenju istoričara u Srpskoj gornjoj varoši stanovali su najimućnije i najuglednije srpski stanovnici.

Kada je 1720. godine srpska varoš podeljena u mahale, izabrani su „tizdeuši“– desetari koji su održavali red i nadzirali kvartove u kojima su i živeli, zajedno sa gradskim sudijom koga je 1724. dobio srpski Beograd.

Naredne godine dobijene su i povlastice od cara koje su značile sticanje samouprave Srpske varoši. Na čelu varoši stajao je veliki birov (varoški sudija) i četiri eškuta. Kasnije se, po ugledu na nemačku varoš i uprava Srpskog Beograda zvala magistrat. Pravi starešina opštine i naroda bio je birov, koji je uvek stajao na čelu delegacija i litija. Njegov izbor, kao i cele varoške uprave koji se vršio svake godine, imala je da potvrdi Administracija. Glavni zamenici birova bili su eškuti koji su birani između članova gradskog saveta, poznatijeg kao tanač koji je obično brojao između osam i dvanaest članova.

Beogradska srpska opština imala je svoj „varoški dom“ u kome su se održavale sednice tanača i drugih odbora i gde su bili smešteni kancelarija i arhiva. Nije poznato gde se opštinski dom nalazio, ali svakako negde u blizini Saborne crkve i mitropolijske rezidencije.

Kako se ne zna tačno da li su dva odvojena srpska naselja u Beogradu Gornja srpska varoš i Donja ili Savska srpska varoš činila jednu ili dve opštine, ali se pretpostavlja da su bili povezani jedinstvenim esnafskim sistemom.

Vidi još

• Donja srpska varoš u Beogradu (1718—1739)
• Kraljevina Srbija (1718—1739)

Spoljašnje veze

• Beograd koga više nema, Putovanje u Beligrad — Politikin zabavnik Broj: 3320 25. 9. 2015.