Stari grad Doboj

Dobojska tvrđava
Dobojska tvrđava
	Dobojska tvrđava 2006.
Opšte informacije
Mesto	Doboj
Država	Bosna i Hercegovina
Vrsta spomenika	tvrđava
Vreme nastanka	13. vek

Dobojska tvrđava ili „Gradina” nalazi se u gradu Doboj, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.^[1] Ona potiče iz 13. veka. Ovde se 1415. odvijala Bitka kod Doboja (1415).

Početkom 21. veka rekonstruisana je uz pomoć „Organizacije za razvoj turizma regije Doboj ROTOR“, koja njom upravlja, uz finansijsku pomoć „Švedske međunarodne organizacije za razvoj i saradnju“ i „Regionalnog centra za zaštitu životne sredine“. Danas je jedna od turističkih atrakcija Republike Srpske i značajan kulturno-istorijski spomenik pod zaštitom države.

Istorija uredi

Gradnja uredi

Jedna od najvažnijih utvrda u srednjovekovnoj banovini (vojvodstvu) Usora, ova velika kamena građevina izgrađena je početkom 13. veka na mestu ranije, zemljane i drvene strukture iz 10. ili 11. veka. U prvom periodu svog postojanja, od početka 13. do početka 15. veka (1415.), tvrđava je izgrađena u romaničkom stilu arhitekture. Tokom svoje uzbudljive istorije, ovaj veličanstveni objekat je spaljen i opljačkan najmanje 18 puta po zvaničnim zapisima. Treba napomenuti da je tvrđava Doboj smatrana kraljevskim posedom Kotromanića, za razliku od tvrđave Zvečaj vojvode Hrvoja ili tvrđave Blagaj Sandalja Hranića, koje su bile centri njihovih vojvodina.

Dobojska tvrđava pretrpela je veliku rekonstrukciju u proleće 1415. godine. Dok je i dalje zadržala neke od svojih prvobitnih romaničkih elemenata, tvrđava je dobila gotičku strukturu i njena glavna kula ojačana je debelim zidovima (do tri stope ili oko 1 metar debeo na istočnom zidu), kao i dodavanje bastiona/platoa sa šest topova na vrhu. Kapetanova kula pretvorena je u još dominantniju građevinu sa nekoliko spratova visokom kvadratnim tornjem koji se uzdiže nad tvrđavom. Dodatni spoljašnji zidovi dodati su oko prvobitnog trouglastog jezgra i tri velike kule (severozapadna, istočna i južna kapija) su takođe ojačane. Ove kule strateški štite bokove tvrđave, pa tako obeshrabruju svaku ideju o frontalnom napadu. Posebno su zidovi južne kule preoblikovani u okrugli oblik kako bi odbijali topovska zrna (oko 1370-1380. godine), a lokalni kapetani u to vreme koristili su dubrovačke topove, bombarde i baliste kao glavno odbrambeno oružje tvrđave (Dubrovnik je tada bio poznat kao Republika Raguza).

Bitka kod Doboja uredi

Početkom avgusta 1415. godine, bosansko plemstvo sa svojim vojskama pod komandom bosanskog velikog vojvode Hrvoja Vukčića-Hrvatinića u savezu sa osmanskim Turcima pod Isa-begom, borilo se protiv Mađara u bici kod Doboja (1415). Tokom ove kampanje, Mađari (pod Janošom Garom i Janošom Marotom) postavili su svoj glavni logor na polju odmah pod tvrđavom Doboj. Ovde su postavili logor i strpljivo su čekali od početka juna 1415. godine dok se najveći deo vojske konačno okupio, dolazeći iz uže Mađarske i Slavonije, pa čak i iz Nemačke, Češke, Litvanije i Poljske. Prava bitka dogodila se 10. avgusta 1415. godine uglavnom na području Makljenovca, nekih 5 km prema jugu. Najteže borbe su se desile na centralnom platou sela Sevarlije, preko puta reke Bosne od Makljenovca.

Otprilike 15.000 Mađara podeljenih u tri odreda suočilo se sa ujedinjenim bosanskim plemstvom koje je dovelo na bojno polje 10.000 vitezova i oklopnika. Najvažniji bosanski gospodari Hrvoje Vukčić, Sandalj Hranić, Pavle Radenović i Vuk Zlatonosović iz banovine Usora bili su prisutni sa svojim kontingentima. Među njima, imali su nekoliko hiljada modernih teških konjanika, neke jedinice lake konjice, a većina su bili oklopnici. Pored toga, postojao je veliki kontingent, blizu 15.000 otomanskih Turaka pod Isa-begom, koji su došli da se bore na bosanskoj strani, koji su stigli upravo na vreme iz pravca Zenice i doline Lašve. Prodor Osmanlija već je bio stvarna pretnja za jugoistočnu Evropu od pada Srpskog carstva 1371. Oni su se aktivno mešali u srednjovekovne bosanske poslove od početka 1400-ih i imali su stalni garnizon stacioniran u Vrhbosni već 1414. godine. Međutim, kako je to tipično za feudalnu politiku u srednjem veku u Evropi, Bosanci su ovom prilikom rado prihvatili Otomansku pomoć kako bi se osvetili Mađarima koji su vodili ratove i krstaške pohode protiv njih već duže od dva veka. Posle pažljivog rasporeda na bojnom polju, teška konjica otvorila je borbu, sa manjim žarištima borbe prsa u prsa, koji su se kasnije razvijali na blagim padinama područja između reka Bosne i Usore. Na kraju, Mađari su u ovoj bici bili teško poraženi, s obzirom da je većina prisutnog plemstva zarobljena i otkupljena kasnije, a nisu preduzimali nikakve velike ofanzive protiv Osmanlija ili bosanskog kraljevstva do Druge bitke na Kosovu 1448. godine.

Period turske vlasti uredi

Turci su pokorili grad Doboj i njegovu tvrđavu 1476. godine, a u narednim decenijama obnovili su tvrđavu i dali joj novi oblik dodavanjem drugog spoljnog zida i dodatnih struktura. Posebno veliki radovi rađeni su početkom leta 1490. godine, kada je oko 1.500 ljudi zaposleno pod graditeljem Ibrahimom. Ovo je bilo neophodno sa strateškog aspekta, jer su najsevernije granice Otomanskog carstva u to vreme bile na liniji Jajce-Doboj-Srebrenik. Izgleda da su tadašnju tvrđavu povratile mađarske i bosanske snage iz kratkotrajne Jajačke banovine pod pokroviteljstvom Mađara (1463—1528). Međutim, kako je zvanično zabeleženo, od 1503. godine stari grad Doboj i njegova obližnja tvrđava su čvrsto u rukama Osmanlija do 1878. godine. U austrijsko-turskom ratu (1697) osvojena je i spaljena tvrđave Doboj od strane princa Eugena Savojskog i njegove austrijske vojske na maršu do Sarajeva. Tvrđave su ponovo osvojili i spalili Austrijanci u leto 1717. Godine 1740. Turci su smestili tamnicu u unutrašnjost tvrđave, ali se u to vreme njen garnizon sastojao od samo 40 stalnih vojnika. Dobojska tvrđava postepeno je izgubila svoj vojni značaj krajem 18. veka jer su se turske granice drastično promenile u austrijsko-turskim ratovima, a kasnije i Napoleonovim ratovima na Balkanu i drugde.

Dobojska tvrđava, gravura iz 1785. godine, fotografija u vlasništvu Muzeja u Doboju

Austrougarska okupacija i prvi svetski rat uredi

Godine 1878. austrougarska vojska zarobila je tvrđavu nakon vrlo teške i duge borbe sa lokalnim stanovništvom, uglavnom bosanskim muslimanima (danas Bošnjaci). Vojska Austrougarske je izgubila skoro 1.000 vojnika ubijenih u borbama oko Doboja krajem leta 1878. godine, na putu za Sarajevo i tokom zauzimanja severne Bosne.

Iako je strateški zastarela, vredno je napomenuti da su tvrđavu koristile snage Austrougarske u Prvom svetskom ratu.

U NOB uredi

Tvrđava Doboj je imala snažnu ustaško-domobransku i nemačku posadu u Drugom svetskom ratu. Ova jedinica je ostala čvrsto zabarikadirana u tvrđavi tokom celog rata. Pripadnici nemačkih snaga izgradili su dodatne improvizovane bunkere okružene bodljikavom žicom početkom leta 1941. godine, a zbog položaja tvrđave i vatrene moći branilaca srpski seljani nisu mogli da je zauzmu tokom svog ustanka 23. avgusta 1941. godine, dok su uspešno zauzeli sve druge objekte i instalacije širom grada i potpuno uništili preostale utvrđene nemačke i ustaške jedinice u Doboju i okolini. Nekoliko hiljada srpskih pobunjenika, koji su već bili pod teškim ustaškim pritiskom od 10. aprila i uspostavljanjem Nezavisne Države Hrvatske, uspeli su zadržati grad 48 sati pre nego što su bili potisnuti natrag preko reke Bosne, jer su nemačke oklopne jedinice ušle u Doboj iz Dervente, Broda i Tuzle. U povlačenju kroz ulice Doboja, bili su pod stalnom teškom paljbom iz tvrđave i imali više žrtava. Poslednji hici ispaljeni su iz tvrđave u ranim jutarnjim časovima 17. aprila 1945. godine, pošto su elementi 53. divizije NOVJ i 14. srednjobosanska partizanska brigada upale u grad probivši južnu i istočnu liniju odbrane.

Prezentacija u Muzeju u Doboju uredi

JU Muzej u Doboju radi na istraživanju, očuvanju i promociji kompleksa tvrđave Gradina. Arheološki nalazi sa tog područja su dio postavke arheološkog odjeljenja muzeja. Najinteresantniji arheološki nalazi dobojske tvrđave datiraju iz 16. vijeka. Posebno se izdvaja bronzani svijećnjak, rijedak nalaz u Evropi, izrađen u obliku tulipana. Od ostalih nalaza iz tog perioda najviše je vojnog naoružanja kao što su vrhovi samostrela, dijelovi pločastog srednjovjekovnog oklopa, kao i dijelovi keramike.^[2]

Danas uredi

Uprkos nekim oštećenima od granatiranja tokom bosanskog rata, tvrđava je dobro očuvana. Krajem 2000-ih, mogla je biti posećena i pravilno održavana.^[3] Međutim, od 2010. godine, redovno održavanje je napušteno i zamak je vandalizovan, dok su turistički objekti postepeno propali. 2016. godine su sprovedeni novi radovi za delimičnu restauraciju tvrđave uz nove arheološke iskopine, otkrivajući srednjovekovne strele, delove keramike i stakla i dekorativne keramike i predmete od gvožđa i plemenitih metala. Donji slojevi tri bočne kule, posebno, ostaju neadekvatno istraženi sa mnogo više potencijala za buduće iskopavanje i detaljno proučavanje ove istorijske građevine.