Staro jezgro Bele Crkve

Staro jezgro Bele Crkve
Staro jezgro Bele Crkve
	Srpska pravoslavna crkva
Opšte informacije
Mesto	Bela Crkva
Opština	Bela Crkva
Država	Srbija
Vreme nastanka	18. i 19. vek
Tip kulturnog dobra	Prostorna kulturno-istorijska celina
Nadležna ustanova za zaštitu	Zavod za zaštitu spomenika kulture
	www.zzskpancevo.org

Staro jezgro Bele Crkve predstavlja nepokretno kulturno dobro kao prostorna kulturno-istorijska celina.^[1]

Prostorna kulturno-istorijska celina, u obliku u kojem je do danas sačuvana, počela je da se formira sa nastankom naselja 1717. godine. Prvobitno naselje formiralo se u podnožju brega i vremenom širilo ka Neri. Što se može videti i na planu Bele Crkve iz 1737. godine. U 18. veku Bela Crkva je pretrpela dva napada Turaka u kojima je grad bio opljačkan i spaljen a stanovništvo proterano. Retki su objekti koji su ostali sačuvani iz tog perioda. Početak 19. veka doveo je do izgradnje i privrednog razvoja Bele Crkve, grad dobija svoju urbanu matricu, a najzaslužniji za to su bili austrijski oficiri koji su Belu Crkvu, koja se nalazila u okviru Banatske vojne granice, uredili po ugledu na centralno evropske gradove tog vremena, što se može videti na planu Bele Crkve od 1806–1869.

U Beloj Crkvi su stilsko-hronološki prisutni barok, klasicizam, istorijski neostilovi, eklektika, secesija i u manjem broju objekti socijalističke izgradnje. Od sakralnih građevina prisutni su: Srpska pravoslavna crkva Svetog Petra i Pavla (1774–1780), Rimokatolička crkva Svete Ane (1806), Rumunska pravoslavna crkva Silaska Sv. Duha (1871–72), Evangelistička crkva (1878) i Ruska pravoslavna crkva Svetog apostola i jevanđeliste Jovana Bogoslova (1930–1932) koje su pored svoje osnovne uloge u prošlosti imale i značajnu prosvetiteljsko-kulturološku misiju, dok su Jevrejska sinagoga i katolička Vendelini kapela srušene. Od posebno istorijsko-arhitektonski vrednih objekata u prostorno kulturno-istorijskoj celini ističu se: Vatrogasni dom (1785), Istorijski arhiv (1862), Zgrada muzejske jedinice (1867), prva zgrada Magistrata Vojnog graničarskog komuniteta (kasnije hotel „Ružička” 1777), zgrada Prve srpske škole (1784–1786), Rimokatolički župni ured (1790), hotel „Sigl” (1792), zgrada podignuta za stan sindika Magistrata vojnog komuniteta (1802), zgrada apoteke „Kod crnog orla” (danas biblioteka, 1804), Stara zgrada šumske uprave (1809), „Magistrat” (1828–30), zgrade u kompleksu Specijalne bolnice za plućne bolesti (od početka 19. veka), Nemačka glavna škola (1840), „Gimnazija” (1867), zgrada Prve privatne realne gimnazije (1868), zgrada Belocrkvanske narodne pučke banke (1869), Muzički paviljon (1889) i Meteorološka kućica u parku (1913). Tu su i mnogobrojni objekti građeni za potrebe vojske: Štabna zgrada (Dom vojske, 1840), Glavna graničarska straža (danas SUD, 1840/41), Vojna zgrada (danas dom za decu bez roditelja „Vukica Radivojević, 1840/41), bivša Pukovska vojna bolnica (1845), Škola za obuku graničnih jedinica (1841), Kasarna (1873). U kafanama i hotelima odvijao se intenzivan društveni život, a zabeleženi su i mnogi kulturni i istorijski događaji. Mnoge zgrade su pripadale trgovcima, zanatlijama, kulturnim radnicama i intelektualcima koji su imali značajan udeo u kulturnoj istoriji mesta. Na teritoriji prostorne kulturno-istorijske celine sačuvane su kuće značajnih istorijskih ličnosti: Jovana Putnika, Mirjane Popović, Simeona Mičina, Leonarda Bema, Rudolfa Novačeka, Lorenca Alojza, Jovana Šahovskog, Franca Bauera, Tibora Botlika, Mihajla Ristića, Karla Bema i mnogih drugih. Zabeleženi su i mnogi kulturni i istorijski događaji.

Prostorna kulturno-istorijska celina sadrži ostatke materijalne kulture iz antičkog perioda – nomadskih plemena Sarmata. Na prostoru celine nalazi se šest poznatih lokaliteta sa arheološkim sadržajem: u ulici Dejana Brankova, Proleterskoj, 1. Oktobra, Save Munćana, Partizanskoj i Jovana Popovića.

U prostornoj kulturno-istorijskoj celini sačuvani su u većem delu morfološki usaglašeni blokovi, trgovi i dobro planirani nizovi kuća sa interpoliranim objektima iz kasnijeg perioda nastanka. Preovlađuje gradnja prizemnih stambenih objekata i jednospratnih javnih objekata sa vizuelno dominantnim tornjevima sakralnih objekata i pojedinim reprezentativnim javnim i privatnim palatama.

U okviru prostorne kulturno-istorijske celine nalazi se ukupno četiri utvrđena nepokretna kulturna dobra - spomenika kulture, od čega su dva nekategorisana: Istorijski arhiv i Zgrada muzejske jedinice pri KPC Bela Crkva, a dva su kategorisana kao nepokretno kulturno dobro od velikog značaja: Srpska pravoslavna crkva Sv. Petra i Pavla i Vatrogasni dom. Ruska crkva je pod prethodnom zaštitom (predlog odluke je u postupku utvrđivanja za spomenik kulture).

Prostorna kulturno-istorijska celina je značajna zbog, do danas, sačuvane prvobitne urbane matrice naselja Bela Crkva, kuća znamenitih istorijskih ličnosti, brojnih objekata koji svedoče o istorijskom nastanku i trajanju graditeljske delatnosti i stilskih raznolikosti koja su obeležila vrhunac kreativnog umeća i duhovnosti na ovim prostorima od XVIII veka do danas i ostataka materijalne kulture antičkog (Sarmati) i turskog perioda, odnosno kontinuiteta nastanjivanja na ovom prostoru.