Stanje u vojnom i građanskom sanitetetu pred početak Velikog rata
Stanje u vojnom i građanskom sanitetetu pred početak Velikog rata je prikaz stanja u srpskoj vojsci i njenom vojnom sanitetu u momentu kada je Kraljevine Srbije stupila u rat sa mnogo brojnijim i opremljenim vojničkim kadrom, naoružanim za ono razdoblje boljim i savremenijim naoružanjem, koje je nanosilo mnogo teže rane kod povređenim srpskim vojnicima i stanovništva u bombardovanim gradovima. Prema podacima glavnog intendanta pukovnika Đorđa Bogdanovića Srbija je za ovaj rat mobilisala oko 532.000 svojih građana, među njima oko 10.000 oficira i vojnih činovnika.[1] U operativnim jedinicama 1. i 2. poziva nalazilo se oko 350.000—400.000, ostalo su bili vojnici 3. poziva i poslednje odbrane.
Ovaj broj mobilisanih pripadnika vojske na početku rata trebalo je da sanitetski obezbedi, 409 lekara (sa samo 25 hirurga), od kojih se u operativnim jedinicama nalazilo 224 lekara, u vojišnom delu državne teritorije 91 i u pozadinskim ustanovama 94 i 190 apotekara. Posle više od 100 godina od početka rata ostaće za divljenje i pamćenje u istoriji ratne medicine, napor i trud kojim je ovako mala grupa sanitetlija trebalo da bude izložena, u predstojećim ratnim uslovima, sa siromašnim mogućnostima jedne male i nerazvijene zemlje. Koja je pri tome trebalo da obavi jedan težak i odgovoran posao kakav je bio raspoređivanje — prenošenje — smeštanje — lečenje jednoga velikog broja ranjenika i bolesnika u 58 varošica, varoši i gradova ondašnje Kraljevine Srbije.
To što je sve u sanitetu na početku Prvog svetskog rata bilo skromno i siromašno, ni malo nije umanjilo vrednost poduhvata u koji se upustila sanitetska službe Kraljevine Srbije ulazeći u rat koji je vodila od 1914. do 1918. godine.
Organizacija saniteta uredi
Sanitet Srpske vojske svoju organizaciju zasnivao je na: „Zakonu o ustrojstvu vojske“ iz 1883. godine — koji je određivao sastav pukovskog i divizijskog saniteta.Zakon je dopunjen 1889. novom „Formacijom celokupne vojske“ i improvizovanim dopunama posle Balkanskih ratova zbog uključivanja u sastav države, teritorija novopripojenih oblasti i njihove vojnoteritorijalne organizacije. Iz ovih zakonskih određenja proisticala je i organizacija vojnog saniteta u miru i ratu i rad vojnosanitetske službe. Organizaciono sanitet izgledao ovako:
- Pukovska organizacija saniteta
Puk, kao osnovna jedinica u svom sastavu imao je: dva lekara i sanitetsko odeljenje (sastavljeno od bolničari i nosioci ranjenika). U ratnoj praksi se zbog nedostatka lekara, sanitet puka najčešće se svodio na jednog lekara i jednog medicinara.[2]
Pukovi trećeg poziva imali su jednog lekara ili medicinara a, konjički i artiljerijski pukovi jednog lekar, ponekad samo medicinarsa sa završenih više semestara.
U ratnim uslovima pukovski lekar sa svojim bolničarima razvija je pukovsko previjalište u blizini borbene linije, a evakuacija ranjenika je vršena ka diviziji.
- Divizijska organizacija saniteta
Divizija je u svom sastavu imala referent saniteta (viši aktivni oficir), bolničarsku četu koja je u ratnim uslovima razvijala divizijsko zavojište sa 2–3 lekara (jedan od njih je bio hirurg), sanitetsku kolonu za evakuaciju ranjenika i bolesnika (jedan lekar), municionu i profijant-kolonu u kojima se mogao naći najčešće medicinari ili stariji bolničarski podoficiri (lekar češće u municionoj koloni) i, poljsku bolnicu.
Svaka divizija 1. poziva (sastav 4 pešadijska puka) imala je po četiri, a za diviziju 2. poziva (3 pešadijskog puka) tri bolnice, u svakoj bolnici dva lekara i jednog apotekar uz ostalo pomoćno osoblje (među njima su bili i medicinari).
Evakuaciju je vršila prema frontovskim bolnicama sanitetska kolona, ali su korišćeni i druge vojne kolone (municione i profijant-kolone) i civilni kapaciteta (lokalna mobilizacija prevoznih sredstava).
- Armijska organizacija saniteta
Armija (po ratnom ustrojstvu odgovarala je po veličini a-mijskom korpusu većine evropskih zemalja, sa najčešće 3 divizije u svome sastavu). Na ćelu saniteta je bio načelnik saniteta, po pravilu jedan od najstarijih aktivnih sanitetskih oficira, koji je na tu dužnost postavljan kraljevskim ukazom.[3]
- Sanitet u odbrani grada Beograd
Nešto kasnije je obrazovana i Odbrana Beograda od više raznih jedinica bataljonske jačine, kadrovskih, 1, 2 i 3 poziva i dobrovoljačkih, sa osnovom jedinica iz Dunavske divizijske oblasti.
Njihova medicinska baza bila je beogradska vojna bolnica, ubrzo sa američkim osobljem na čelu sa dr Edvardom Rajanom, koji je kasnije dobio čin rezervnog sanitetskog pukovnika srpske vojske.
Do Balkanskih ratova postojalo je 5 stalnih vojnih bolnica koje su se nalazile u sedištima divizijskih vojnih oblasti:
- Niš–Moravska vojna bolnica,
- Valjevo–Drinska vojna bolnica,
- Beograd– Dunavska bolnica,
- Kragujevac–Šumadijska bolnica
- Zaječar–Timočka bolnica.
U novim divizijskim vojnim oblastima: Vardarskoj (Sko-plje), Kosovskoj (Kosovska Mitrovica), Ibarskoj (Novi Pazar), Bregalničkoj (Štip) i Bitoljskoj(Bitolj), osnovane su stalne vojne bolnice među kojima su najveće bile u Skoplju, Bitolju, Mitrovici i Prištini.
Četiri stalne mirnodopske vojne bolnice na teritoriji predkumanovske Srbije, kao i vojna bolnica u Skoplju, proširene su pred početak ratnih uslova, i činile su osnovicu bolničke službe oko kojih su se organizovale rezervne vojne bolnice.
Beograd, koji je do Velikog rata bio najveći bolnički centar, zbog svoje izloženosti ratnoj opasnsoti kao pogranično mesto sveden je na lokalnu delatnost, što je predstavljalo veliku pogrešku u odnosu na stanje u Balkanskim ratovima kada su u njemu funkcionisale 24 rezervne bolnice. Njegovu ulogu preuzeli su Niš, Kragujevac i Skoplje.[2]
Raspored angažovanog saniteta u jedinicama uredi
U trenutku nastanka ratnog stanja 1914. godine u operativnoj vojsci ukupno je bilo angažovano saniteteta u:
- 11 divizijskih bolničarskih četa sa zavojištima,
- 39 poljskih bolnica i
- 11 divizijskih sanitetskih kolona.
Svaki puk imao je svoje sanitetsko odeljenje sa previjalištem. Pozadinske sanitetske ustanove činile su bolnice: stalne, rezervne i privremene, sanitetski i apotekarski depoi i depoi Srpskog Crvenog Krsta kao civilne institucije.[2]
Teritorijalna podela sanitetskih nadležnosti uredi
U organizacionom smislu, cela Kraljevina Srbija je teritorija bila u pogledu odgovornosti podeljena na dva dela: front i pozadinu. Sve frontovske sanitetske institucije (operativna vojska, bolnice) potpadale su pod nadležnost Sanitetskog odeljenja VrhovneKomande, sve pozadinske, uključujući i novopripojene oblasti, pod Sanitetsko odeljenje Ministarstva vojnog. Ono je, pored toga, bilo dužno da kadrovima, sanitetskom spremom i lekovima snabdeva operativnu vojsku i frontovske ustanove.[2][4]
Izuzetak od ovoga su bile „Trupe novih oblasti“ sa komandom čije je sedište bilo u Skoplju, koje su u pogledu organizacije i komandovanja potpadale i dalje pod Ministarstvo vojno, pa je to bio slučaj i sa njihovim sanitetskim jedinicama.[4]
Stanje kadrova i zdravstvenih kapaciteta uredi
Vojni sanitet sačinjavale su medicinska, apotekarska i veterinarska služba. Za rat protiv Austrougarske Carevine 1914. godine Srbija je mobilisala, 532.000 građana, od toga 409 lekara. Prema podacima ministra vojnog pukovnika Dušana Stefanovića među 409 lekara, bilo je:
|
Od 409 lekara u operativnim jedinicama nalazilo se 224 lekara, u vojišnom delu državne teritorije 91 i u pozadinskim ustanovama 94 lekara. Među navedenim lekarima bilo je samo 25 hirurga.[5] Ostalo medicinsko osoblje činilo je 203 medicinara, 190 apotekara i 60 veterinara. [6] Saveznici su u bolnicama, sa 2.000 postelja, imali 30–40 lekara.[7] „U Nemačkoj je na početku rata u vojnoj službi bilo 24.000 lekara, od koga je dve trećine bilo na bojištu a jedna trećina u pozadini; 1.800 apotekara, 600 zubnih lekara i 92.000 vojnih bolničara“ |
| Struktura lekara | Broj |
|---|---|
| Aktivni oficiri | |
| Rezervni oficiri | |
| Vojni obveznici | |
| Stranci pod ugovorom | |
| Žene lekari |
U apotekarskoj službi u Srbije bilo je:
| Struktura apotekara | Broj | Napomena |
|---|---|---|
| Apotekari |
| |
| Apotekarski pomoćnici | ||
| Apotekari pripravnici |
U vojsci je bilo angažovano 144 apotekara, 42 pomoćnika i 16 pripravnika, u pozadini neraspoređenih je ostalo 46 apotekara, 18 pomoćnika i 5 pripravnika.
Pored gorenavedenih, u Srbiji se nalazio neobuhvaćen vojnom obavezom još 61 lekar (58 srpskih i 3 strana državljana, među njima 10 žena), uglavnom starijih i za vojnu službu nesposobnih osoba, ili su u pitanju bili lekari u novooslobođenim oblastima (Makedonija) koji tada još nisu bili mobilisani (što će se kasnije dogoditi) najveći broj se nalazio u Bitolju koji je u ono vreme bio jedan od najrazvijenijih gradova na Balkanu. Takođe je iz raznih razloga 30 studenata medicine (4 medicinarke) bilo neraspoređeno.
Pored ovih stručnih lica, u sanitetskim jedinicama nalazilisu se bolničari i nosioci ranjenika i bolničarski podoficiri, koji su za te poslove bili obučeni tokom služenja stalnog kadra. U sastavu saniteta bila je i posebne jedinice — sanitetske kolone sa prevoznim sredstvima za ranjenike, opremljena specijalnim vozilima sa konjskom vučom, kojih je za ratne potrebe bilo nedovoljno, bilo mobilisanim četvorotočkaškima (srpskim narodnim kolima sa volovskom vučom) i vozarima.
Imajući u vidu navedene podatke Srbija je na početku Velikog ili Prvog svetskog rata imala, i za mirnodopske uslove, manjak lekara, jer je rat je Srbiju zatekao sa oko 4.500.000 stanovnika i građanskim i vojnim sanitetom, koja je ukupno imala svega 450 lekara, računajući tu stare, mlade i žene lekare. Sa ovim brojnim stanjem sanitetska služba je trebalo da odgovori na sve izazove koji su joj se nametali. O tome pukovnik dr Lazar Genčić u svom predavanju u Oficirskom domu, uoči samih ratova 1912—1918, zaključio je:
| „ | Srpski sanitet je i za normalne prilike brojno veoma slab, za rat on je sasvim nedovoljan...Mi u stvari nemamo vojni sanitet, već jednu malu grupu građanskih lekara obučenih u uniforme sanitetskih oficira...Nema primera u vojnoj istoriji da je... onako velika vojska kakvu smo mi izvodili u sva tri rata pošla sa onako malim brojem lekara.[5] | ” |
Veliki nedostatak za srpski građanski i vojni sanitet bila je činjenica da Beograd, dotle najveći bolnički centar i okosnica zbrinjavanja ranjenika i bolesnika u balkanskim ratovima (kada su u njemu funkcionisale 23 rezervne bolnice), ovoga puta kao pogranična varoš bio izložen borbenim dejstvima neprijatelja. Njegovu ulogu morali su da preuzmu Niš, Kragujevac i Skoplje. U Beogradu su ostali samo bolničari neborci, bolničarke i bolničko osoblje, nekoliko žena lekara i lekara nesposobnih za vojnu službu iz zdravstvenih razloga.[8]
Opremljenost sanitetskim i drugim sredstvima uredi
|
Stanje odeće i druge opreme na početku rata, bio je veliki higijensko-medicinski problem, a on je izgledao ovako: Prvi poziv narodne vojske bio je snabdeven istrošenim odelima, preostalim iz balkanskih ratova 1912/13. godine, koja su posle demobilizacije bila vraćena u magacine. Drugi poziv nije imao kompletnu odeću, već je neko imao bluzu, neko šinjel, neko pantalone, a pojedinci samo šajkaču. Treći poziv bio je u svom narodnom odelu. Pored nedostataka u odeći i obući, velika oskudica vladala je i u logorskoj opremi, hrani, pontonirskom materijalu, telegrafsko-telefonskoj opremi, sanitetskom materijalu, kolima, konjima i mnogim drugim sredstvima i opremi.[5] Oružje i oprema zaplenjeni od Turaka i Bugara nisu mogli popuniti nedostatke.  |
Oprema i sredstva namenjena prvoj pomoći, opšte medicinskom i hirurškom radu na bojištu, bila su zadovoljavajuća po oceni srpskih i stranih hirurga. Novonabavljen i na vreme podeljen holandski Utermelenov (Utermöhlen) prvi zavoj (po dva kod svakog vojnika) mogao je da se upotrebi (prema prethodnim iskustvima) sa uspehom.[9] Bilo je dovoljno udlaga za fiksaciju preloma kostiju (po konstrukciji dr Mihaila Petrovića) i potpuno su odgovarale svojoj nameni.[10] Nisu se pokazali prikladnim za transportnu imobilizaciju: gips i razne improvizacije (daščice, karton, žica i sl). Sredstva za evakuaciju povrešenih i obolelih bila su nepodesna i nedovoljna. Na dan izbijanja Prvo svetskog rat sanitet je raspolagao sa tri sanitetska voza za normalni kolosek i jednim za prugu uskog koloseka (na pruzi Mladenovac – Valjevo). Ubrzo, po naređenju Vrhovne komande, formirana su još dva za prevoz lakih ranjenika i rekonvalescenata, a do kraja 1914, još dva voza, tako da je sanitet raspolagao na početku rata sa sedam vozova. Vozovi su bili opremljeni kao poljske bolnice.
Srpske poljske bolnice (po četiri na svaku diviziju) imale su sanitetskog materijala za 100 ranjenika (obolela) i pod šatorom (kada se nisu razvijale u zidanim objektima) prostor za 14 — 16 kreveta. Sanitetska četa koja je razvijala zavojište (po jedno na diviziju), u kome je bilo: četiri lekara, jedan apotekar, jedan medicinar i 450 vojnika bolničara, od kojih su upućivani bolničari u pukove. U svakom puku bilo je 1–2 lekara, 56 bolničara vojnika i 64 nosioca ranjenika.
Pre početka rata, poljske bolnice, su postavljene pozadi borbenog rasporeda i duž puta, kako bi prikupljale sve ranjene i obolele, i posle ukazane pomoći vraćale u jedinicu ili evakuisale u valjevsku bolnicu ili direktno na sanitetski voz koji je bio spreman u Valjevu. Sanitetskih kola nije bilo te su, za evakuaciju do Valjeva, i drugih bolnica, pripremljeni konji, zaprežna kola ili kola komore u povratku, a u slučaju hitnog pokreta jedinice–kako je ko znao i umeo. Nije bilo ni bolničkih šatora ni baraka te su poljske bolnice bile smeštene u seoskim kućama ili kafanama, a nije bilo ni dovoljnjno prostirke i slame.[11][12]
Sanitetska ratna materijalna sredstva, bilo koje vrste, bila su nabavljena u potrebnoj količini, ali neravnomerno raspoređena, često pakovana u glomazne sanduke i nedovoljno popunjena. Veliki problem bio je nepostojanje sanitetskih skladišta, pa se često moralo odolaziti u veliko skladište u Nišu, po opremu i materijal. [13]
Svi sanitetski civilni magacini i magacini Crvenog krsta bili su potpuno ispražnjeni. Crveni krst je jedino raspolagao sa 20.000 kreveta ostalih posle balkanskih ratova, ali ubrzo se uspostavilo da je za rat potrebno obezbediti najmanje 100.000.[5]
Slabo razvijena i gotovo bez sredstava za rad, preventivna služba, koja je pored Pasterovog zavoda u Nišu, imala još samo šest specijalista iz oblasti bakteriologije i higijene, koji su, istovremeno radili i kao trupni lekari.[14]
Veliku krivicu za to imao je odnos vojnog vrha prema sanitetu, nakon Balkanskih ratova (uprkos naporima dr Vladana Đorđevića i dr Mike Markovića), da to isprave, bio je potcenjivački. Na sanitet se ni izbliza nije gledalo s dužnim uvažavanjem kao što se gledalo na konjicu ili artiljeriju. Do razumevanja saniteta i ispunjavae njegovih potreba, teško se dolazilo. I sa tako malim brojnim stanjem na svu sreću činjenice na početku Velikog rata išle su na ruku sanitetskoj službi; te su još pre povlačenja u Srbiji počela da se pojavljuju ako ne u doslovnom smislu specijalistička, a ono barem – posebna odeljenja, koja su unapredila zbrinjavanje povređenih i obolelih. Tako su u Pirot – što je vrlo malo poznato – iz svih rezervnih i poljskih bolnica slati oboleli od tetanusa, a u Niškoj vojnoj bolnici osnovana je služba za zbrinjavanje glave i vilica.[15] Ali dalji tok događaja negativno se odrazio na započetu ekspanziju srpskog saniteta. Zastrašujuće epidemije pegavca, koja je koštala života mnoge lekare i medicinare, i razume se – povlačenje i albanska golgota, ne samo da su zaustavile ovaj proces već su ga i spustile ispod dostignutog nivoa.[5]
Obučenost sanitetskog kadra i srpsko ratno hirurško iskustvo pred početak rata uredi
Obučenost bolničara za ratne uslove nije bila zadovoljavajuća, a bilo ih je i jako malo. Nalazili su se samo u pukovskim previjalištima, divizijskim zavojištima i poljskim bolnicama. U pozadinskim bolnicama radile su kao dobrovoljke, bolničarke i bolničari trećeg poziva. Oprema i sredstva namenjena prvoj pomoći, opšte medicinskom i hirurškom radu na bojištu, po oceni srpskih i stranih hirurga, bila je zadovoljavajuća.[16]
Srpsko ratno hirurško iskustvo, pred početak rata bilo je bogato, zahvaljujući tome što je srpska ratna hirurgija u svim ratovima (Balkanski ratovi) pratila je svoju naciju i time postigla vrhunske rezultate u nemogućim uslovima čime je podnoseći najveće žrtve dostigla svetski vrh. Međutim opšta kataklizma Prvog svetskog rata dovela je do promena karaktera ratne rane zbog izmena u vojnoj tehnici i taktici.[17]
Prvi svetski rat značajno se razlikovao od prethodnih koje je vodila Srbija...„ne samo po neuporedivo većem broju poginulih i ranjenih, [a] nego i mnogo težim ranama kod povređenih“... Prve dve ratne godine (1914—1915) karakteriše traumatska epidemija uzrokovana velikim i krvavim bitkama. Kao rezultat promene u vojnoj tehnici i taktici, karakter ratne rane bio je potpuno izmenjen.[18]
| „ | Eksplozivne povrede (šrapnel, granata, bomba) bile su zastupljene sa 73,7%, puščane sa 17,2%, kontuzije sa 8,8% i povrede hladnim oružjem u 0,3%. Od 2.000 ranjenika, njih 4,6% imalo je povredu lobanje, a isključujući moribunde, kod operisanih ranjenika smrtnost je bila 16%, a kod operisanih sa povredom mozga smrtnost je bila 28%.[5] | ” |
Iako sa znatnim iskustvima u zbrinjavanju ranjenika, stečenim u prethodna dva Balkanska rata, srpski sanitet od početka suočen sa nedostatkom lekara, hirurga, epidemiologa i sanitetskog materijala, jedva je uspevao da odgoovori svim potrebama.[5]
Napomene uredi
- ^ Celokupni ratni gubici Kraljevine Srbije od 1914. do 1918. iznose 1.247.435 vojnih i građanskih lica, ili 28% stanovnika iz 1914. godine.
Izvori uredi
- ^ Đorđe Bogdanović: Povlačenje srpske vojske ka primorju i osnivanje intendantske baze u Draču i Skadru, priv. izdanje, Zagreb, 1927.
- ^ a b v g Dušan Stefanović: Rat 1914 (hronika, rukopis), Arhiv SANU, Rukopisno odeljenje, Beograd, 8701/1–2.
- ^ Ministarstvo vojno, Sanitetsko odeljenje: Ukazna lica u slučaju rata, Pov. L. br. 317, 7. 10. 1911, A. V. I. I., Beograd, pop. 1, kut. 11, fasc. 11, dok. 26.
- ^ a b Đorđe Bogdanović: Povlačenje srpske vojske ka primorjui osnivanje intendantske baze u Draču i Skadru, priv. izdanje,Zagreb, 1927, 1–185.
- ^ a b v g d đ e Kojen L. O trepanacijama u ratu. In: Stanojević V, editor. Istorija srpskog vojnog saniteta. Naše ratno sanitetsko iskustvo. Beograd: Zlatibor; (1925). str. 667–80
- ^ Arhiv bivše srpske vojske dok. br. 4, f. 1, kutija 124.
- ^ Genčić L.: Zašto je došlo do epidemija i pomora u našoj vojsci i narodu za vreme ratova 1912–1918, str. 772–789.
- ^ Nedok A. Srpski vojni sanitet na početku rata i u velikim bitkama 1914. godine, Zbornik „Srpski vojni sanitet 1914–1915. godine“, Vojna štamparija, Beograd, 2010, 25–76
- ^ Ignjatović M. Wet wound healing. Vojnosanit Pregl 2001; 58(3): 273–81. (Serbian)
- ^ . Nešić Đ. Bolnica u Dragomancima i njene improvizacije. In: Stanojević V, editor. Istorija srpskog vojnog saniteta. Naše ratno sanitetsko iskustvo. Beograd: Zlatibor; (1925). str. 814-8.
- ^ Stanojević V. Activity of our Medical Corps in the First World War; written on the 40th anniversary of the war. Srp Arh Celok Lek 1956; 84(11): 1324–8.
- ^ Stanojević V. Rad našeg saniteta u Prvom svetskom ratu. In: 700 godina medicine u Srba.
- ^ Milić R. Apotekarska i sanitetska sprema u našim ratovima. In: Stanojević V, editor. Istorija srpskog vojnog saniteta. Naše ratno sanitetsko iskustvo. Beograd: Zlatibor; (1925). str. 808–13.
- ^ Jovanović M. Pegavi tifus (pegavac), Srpska državna štamparija, Niš, (1915). str. 19., 24, 29.
- ^ Dimitrijević B. Pirotski deveti krug, Medicus II/2007. br. 22. str. 18.Istorija medicine na: www.rastko.rs
- ^ Nešić Đ. Bolnica u Dragomancima i njene improvizacije. In: Stanojević V, editor. Istorija srpskog vojnog saniteta. Naše ratno sanitetsko iskustvo. Beograd: Zlatibor; (1925). str. 814–8.
- ^ Nedok A, Sekulić M. The epilogue: Total numbers of casualties in World War I, Vojnosanit Pregl 2008; 65( Suppl.): 98–100.
- ^ Ignjatović M, Stanković N. Serbian war surgical experience (1876–1918): part 5. War surgery in Serbia during the First World War. Vojnosanit Pregl 2004; 61(3): 331–42.
Literatura uredi
- Dragan Mikić, Aleksandar Nedok, Branislav Popović, Zarazne bolesti u srpskoj vojsci i narodu 1914. i 1915., na: na:www.rastko.rs
- Milorad Radojčić, Okružni fizikus dr Selimir Đorđević na:www.rastko.rs
- Marcel Dunan, Le Drame balkanique de 1915, Paris 1932.
- Feri Pizani, Srpska drama. Oktobar 1915. Solun 1917.
- Milorad Ekmečić: Dugo kretanje između klanja i oranja, Istorija Srba u novom veku (1492 – 1992), Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2007.
- Grupa autora, Vojna peidemiologija, Vojnoizdavački Zavod,, Institut za vojno medicinsku dokumentaciju, Beograd 1978.
- Prof. Dr Vladimir Stanojević: Srpsko lekarsko društvo i njegovi članovi u Narodno-oslobodilačkim ratovima Srbije 1876-77-78 i 1912 – 1918. godine, Srpsko lekarsko društvo. Spomenica, Beograd, 1972.
- Miroslav Perišić: Valjevo grad u Srbiji krajem 19. veka, Beograd – Valjevo, 1998, 149.
