Tornja
Tornja (rum. Turnu) naselje je u okviru gradske opštine Pečka, koja pripada okrugu Arad u Rumuniji. Naselje je značajno po prisutnoj srpskoj nacionalnoj manjini u Rumuniji.
Tornja Turnu | |
|---|---|
 Kaštel u Tornji 1906. godine | |
| Administrativni podaci | |
| Država |  Rumunija |
| Okrug | Arad |
| Opština | Pečka |
| Stanovništvo | |
| — (2011) | 1.181 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 46° 15′ 27″ S; 21° 07′ 35″ I / 46.2575° S; 21.126389° I |
| Vremenska zona | UTC+2 (EET), leti UTC+3 (EEST) |
| Aps. visina | 100 m |
  Tornja Tornja na karti Rumunije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 317238 |
| Pozivni broj | 0257 |
| Registarska oznaka | AR |
Položaj naselja uredi
Selo Tornja se nalazi na severnoj, krišanskoj strani Pomorišja. Nalazi se 20 km severozapadno od grada Arada ka rumunsko-mađarskoj granici. Atar naselja je ravničarskog karaktera.
Istorija uredi
Tornja je mesto u Pomorišju, koje se prvi put pominje 1333. godine kao Mok. Srbi se Pomorišje i drugim zemljama masovno deseljavaju nakon Kosovske bitke 1389. godine. Srpski despoti Jakšići, Stefan i Dimitrije postaju vlasnici Nadlaka 1464. godine, a od 1485. drže i Tornju sa okolinom.[1] U drugoj polovini 16. veka vlasnik mesta je srpski velikaš Dimitrije Ovčarević. Posle opustošenja sela Turne 1596. godine od strane Turaka, Srbi se ponovo tu naseljavaju i naziv mesta je Tornja. Ime se vezuje za crkve, a sugeriše na srpsku reč toranj ili zvonik. Srpski karakter sela se održao vekovima, i nakon proterivanja Osmanlija. Popisano je 1734. godine 53 srpska doma, a 1742. mesto je promenilo vlasnika; iz ruku austrijske carske Komore prešlo je u posed kneza Mutine. Od kako je 1752. godine posed Tornju kupio visoki carski službenik Lerinc Marcibani, Srbi gube dominaciju. Mesto je dobilo državni vašar, a kolonizovani su Mađari. Marcibani je već 1753. godine podigao u Tornji svoj dvorac (koji će biti srušen 1938), rimokatoličku crkvu i školsku zgradu. Od tada Srbi se delom iseljavaju u Rusiju i drugde, a delom pretapaju i druge nacije i izumiru. Po popisu iz 1892. godine u Tornji je sledeći nacionalni sastav: najviše je Mađara (1453), slede Rumuni (495) i Srbi (332), mnogo manje je Nemaca (51) i Slovaka (34).
Tornja je naselje poznato po tome što je tu ubijen seljački car Jovan. "Crni čovek" ili "Crni Jovan" je bio srpskog porekla iz porodice Brankovića, istakao se sposobnostima za vreme seljačke bune i nametnuo za vođu Srbima. Našao se interesno između mađarskog kralja Jovana Zapolje (poreklom Srbina) i kralja Ferdinanda Habzburga, i učestvovao u borbama za ugarski prestol, sa svojom vojskom. Trupa pobunjenika cara Jovana brojale su 10.000 vojnika Srba, a glavni vojskovođa nad njima bio je Klimentije Bakić. Car je imao i svoju telesnu gardu od 600 vojnika, koje su zvali "janičari". Prozvani car Jovan je imao prestonicu u Subotici, koju je oteo od Valentina Tereka. Postao je surovi neprijatelj Mađara, koje je istrebljivao po Bačkoj. Car Jovan je prišao kralju Ferdinandu, pa je na njega krenula Zapoljina mađarska vojska aprila i maja 1527. godine. Nakon nekoliko velikih pobeda, u jednoj borbi bio je ranjen car Jovan. Nastavio je on zauzimanje Segedina, i ponovo je ali sada teško ranjen. Ranjenog su ga vojnici preneli u obližnje selo Tornjoš (Tornju), i tu je "srpski krvnik" Valentin Terek iznenada napao, i dotukao svog neprijatelja, cara Jovana.[2]
U Tornju su Švabe katolici osnovali svoju parohiju 1753. godine. Selo Tornja je za vreme Austrougarske monarhije bilo u Čanadskoj županiji. A kanonskom crkvenom podelom sa Rumunima, srpska Crkvena opština u Tornji je bila nova, u sada temišvarskoj eparhiji, u koju je prešla iz aradske.
Po podacima iz 1905. godine Tornja je velika opština u Batonjskom srezu. Tu živi 2.516 stanovnika u 418 domova. Srba pravoslavaca je malo, njih 397 duša (ili 16%) ima 64 kuće. Od javnih srpskih zgrada tu su pravoslavna crkva i narodna škola. Sve PTT komunikacije su postojale u naselju.[3]
Stanovništvo uredi
Po poslednjem popisu iz 2002. godine selo Tornja imalo je 1.251 stanovnika. Poslednjih decenija broj stanovnika opada.
Naselje je od davnina bilo višenarodno, a mesni Srbi su oduvek bili manjina u naselju. Danas je njihov broj simboličan. Nacionalni sastav na pojedinim popisima bio je sledeći:
| Godina popisa | 1910. god. | 1992. god. | 2002. god. |
| Ukupno st. | 2.537 | 1.164 | 1.251 |
| Srbi | 355 (14,0%) | 58 (5,0%) | 53 (4,2%) |
| Rumuni | 666 (26,3%) | 647 (51,7%) | 833 (66,6%) |
| Mađari | 1.485 (58,5%) | 450 (38,7%) | 352 (28,2%) |
| ostali | 31 (1,2%) | 9 (0,8%) | 13 (1,0%) |
Religija uredi
Pravoslavna crkva se pominje 1759. godine, kao neugledni hram građen od pletera, pokriven slamom. Bio je posvećen prazniku Sv. Nikoli.[4] Kasnije je sagrađena veća i bolja građevina, sada posvećena Sv. evanđelisti Luki, koji posle kanonske podele pripala Rumunima. Paroh tornjanski Dimitrije Jovanović 1831. godine nabavlja srpsku knjigu. Po državnom šematizmu iz 1846. godine naselje Tornja (Tornya) sa 1.160 stanovnika, je počelo voditi sve crkvene matične knjige od 1779. godine. Sveštenik je bio Dimitrije Abramović, a parohijski kapelan Atanasije Nešković.[5] Srbi su podigli svoju novu crkvu 1879. godine, za koju je platio ikonostas Živa Gluvakov, inače nabavljen od novosadske firme Ivković, tek 1906. godine. Bio je poslat izaslanik vlasti, da pregleda taj novi ikonostas. Nova crkva je posvećena prazniku Rođenju Presvete Bogorodice ili Maloj Gospojini. Bio je 1893. godine poslat izaslanik eparhijski Jovan Novaković, da novu Crkvenu opštinu organizuje u Tornji. Crkvena opština u Tornji je bila jedna od najsiromašnijih u temišvarskoj eparhiji, i teško je funkcionisala. Tako je 1898. godine primila pomoć od 150 f. iz narodnog jerarhijskog fonda. Ta crkvena opština je od zajma iste godine kupila jednu kuću. Administrator parohije jeromonah Amfilohije Mihajlović umro je 1893. godine sa 30 leta, u manastiru Bezdinu. On je bio u Tornji administrator tokom 1892—1893. godine. Kaluđera je 1892. godine zamenio kao administrator svršeni bogoslov Teodor Jozanov iz Subotice. Jerej Vikentije Popović se postavlja 1896. godine za administratora u Tornji. Kornel Adamović se postavlja za administratora decembra 1899. godine. Pravoslavna crkvena opština je bila organizovana 1905. godine, skupština redovna, pod predsedništvom Alekse Bajića. Pravoslavna parohija je najniže šeste klase, ima parohijski dom i parohijsku sesiju od 23 kj. zemlje. Postojalo je srpsko pravoslavno groblje, a crkveno-opštinski posed iznosi 26 kj. zemlje. Godine 1905. administrirao je kaluđer josif Protić jeromonah, rukopoložen 1902. godine.[6] A 1906. godine biće novi, ko zna koji po redu, administrator svršeni bogoslov Vladislav Aleksić.
Obrazovanje uredi
Kupac srpske knjige 1831. godine je mesni učitelj Atanasije Popović. U narodnoj školi nastavu je 1846. godine pohađalo 38 đaka, sa kojima je radio učitelj Vasilije Simeonović. Josif Agrima je bio 1868. godine privremeni učitelj u mestu, i od njega je traženo da položi učiteljski ispit u Somboru, da bio postao stalni. Učitelj za mesnu srpsku školu je preko novina tražen 1888. godine. Učitelji su teško dolazili, a brzo napuštali tu neatraktivnu sredinu. Sledeće, 1889. godine tražen je opet osposobljen i to muški učitelj za rad u Tornji. Dao je učitelj Branko Čalić ostavku 1892. godine, zbog čega je raspisan stečaj za prijem novog. Ponuđena godišnja plata je iznosila 280 f. i druge sitne naknade u novcu ili naturi.[7] Srpska narodna veroispovedna škola je bila zatvorena deset godina (1897—1907) zbog protivljenja političke vlasti da se koristi trošna zgrada za školu. Često, pa 1902. godine, crkvena opština je tražila od eparhijskih vlasti finansijsku pomoć za školu. Mnogo požrtvovanih Srba poklanjalo je krajem 19. veka tornjanskoj školi pretplatu na "Školski list". Godine 1905/1906. pravljena je nova školska zgrada u Tornji. A 1908. godine opet se konstatuje da ta školska zbornica nije po propisu sagrađena. Mnogo puta su davani oglasi za prijem učitelja, ali takvo mesto sa dve "učiteljske snage" (1907) nije bilo atraktivno. Kada je dat konkurs za prijem učitelja, pored svih drugih uslova, navedeno je da će biti primljen samo ko je vešt u mađarskom jeziku. Plata je tada bila ponuđena od 280 f. Godine 1891. učitelj je bio Branko Čavić. On je podneo ostavku već 1892. godine. Na oglasu za prijem novog učitelja, kaže se da će raditi u četvororazrednoj osnovnoj školi u Tornji. Na konkursu iz 1895. godine osnovna plata je sada 300 f. Eparhijska vlast je obavestila tornjansku opštinu, da ako želi "školu svoju ponovo da otvori", da će nastaviti da je dotira sa 100 f.[8] Predsednik Školskog odbora Živan Gluvakov, a učiteljica Zorka Imbronjeva perovođa. učiteljica Imbronjev je rodom iz Arada, i dve godine je bila u mestu (1905). Škola ima jedno zdanje, a redovnu nastavu pohađa 47 đaka, a u tuđe škole ide 31 srpsko dete.[6] Oglas iz 1907. govori o plati izraženoj u krunama - 700 k. Postavljena je u tornjanskoj školi 1908. godine kao privremena učiteljica Marija Bukurova. Godine 1911. dobila je dekret o stalnosti nova učiteljica Zorka Šićarović.
Među svim tornjanskim učiteljima najznačajniji je Živojin Raković, koji je radio u seoskoj školi između 1908—1910. godine. To je bio vrlo inteligentan i vredan pedagog, koji je pisao pedagoške stručne članke za "Školski list", i prevodio sa nemačkog i francuskog. Tokom školovanja bio je pitomac Zadužbinskog fonda Hristifora Šifmana, koji je bio aktivan pri Matici srpskoj. Karijeru je nastavio u mestu Potporanj, pa Keledobri, a završio u Vršcu, gde je bio istaknuti predavač na Narodnom univerzitetu i čkan ogranka Srpskog kulturnog kluba 1940. godine. Treba samo pomenuti nekoliko njegovih objavljenih naslova. Iz 1909—1910. godine feljton u "Školskom listu", Karlovci, preveden sa francuskog jezika, od Rene Vormsa oba dela: "Naučna i moralna filozofija". Zatim "Misli o učitelju" objavljen iste 1909. godine.[9] Dok je bio srpski narodni učitelj u Tornji 1909. godine piše raspravu: "Misli o učitelju i pojanju". Prikaz knjige "Pedagogika" nemačkog profesora Oskara Mesmera daje 1910. godine. Iste godine objavljuje članak "Noviji nemački spisi za nastavu u prirodnim naukama". Sledi, "Neposredno i pedagogika", od Paula Henkela, preveo sa nemačkog 1913. godine. Sa francuskog, iz jednog časopisa, prevodi i članak "Pedagoški sistem Montenjev" 1909. godine.
Godine 1905. osnovana je nova Srpska zemljoradnička zadruga u Tornji, sa neograničenom odgovornošću.[10] Njen kapital je iznosio 1393 k, a vodili su je: predsednik Živa Gluvak i poslovođa Mata Dragan.[3]
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ http://www.pecica.ro
- ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1870. godine
- ^ a b Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
- ^ Stevan Bugarski, Ljubomir Stepanov: "Istorijski i kulturni spomenici Srba u rumunskom Banatu", Temišvar 2008. godine
- ^ Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
- ^ a b Mata Kosovac, navedeno delo
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1892. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1899. godine
- ^ "Školski list", Sombor 1909. godine
- ^ "Srpsko kolo", Zagreb 1905. godine
Spoljašnje veze uredi
- Oraşul Pecica (jezik: rumunski)
- Etnička slika naselja habzburškog dela Rumunije 1880-2002. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. mart 2009) (jezik: mađarski)
