Uporednik
Uporednik ili paralela je krug koji povezuje sve tačke iste geografske širine na površini Zemlje. Prema drugoj postojećoj definiciji, paralela je obim kružnog preseka zemljine kugle sa ravni koja se nalazi u svemiru ortogonalnoj Zemljinoj osi. Obično se obeležavaju svake desete ili dvadesete paralele.
.png)
Paralele okružuju Zemlju u pravcu istok-zapad i vode paralelno sa ekvatorom, dok su meridijani okomiti na paralele i uvek se dodiruju kroz oba pola Zemlje. Ekvator je najveća paralela, a severno i južno od njega paralele su sve kraće. Severni i Južni pol su najmanje paralele smeštene 90° južno i 90° severno od ekvatora. Za razliku od paralela, svi meridijani su podjednako dugi i svaki počinje od jednog, a završava se na drugom polu . Udaljenost između dve paralele je svuda približno 111 km.
Paralele se dele na severnu i južnu, u zavisnosti od toga da li se nalaze severno ili južno od ekvatora, koji je prema tome nulta paralela i deli Zemlju na severnu i južnu hemisferu . Iako proizlazi iz prirode rotirajuće sfere, nulti meridijan u Greenvichu je proizvoljno raspoređen.
Krug geografske širine ili linija geografske širine na Zemlji je apstraktni mali krug istok-zapad koji povezuje sve lokacije oko Zemlje (zanemarujući nadmorsku visinu) na datoj koordinatnoj liniji geografske širine.
Krugovi geografske širine se često nazivaju paralelama, jer su međusobno paralelni; odnosno ravni koje sadrže bilo koju od ovih kružnica se nikada ne seku. Položaj lokacije duž kruga geografske širine je dat njenom geografskom dužinom. Krugovi geografske širine su za razliku od krugova geografske dužine, koji su svi veliki krugovi sa centrom Zemlje u sredini, pošto se krugovi geografske širine smanjuju kako se rastojanje od ekvatora povećava. Njihova dužina se može izračunati zajedničkom sinusnom ili kosinusnom funkcijom. Šezdeseta paralela sever ili jug je upola kraća od ekvatora (ne uzimajući u obzir manje spljoštenje Zemlje za 0,335%). Na Merkatorovoj projekciji ili na Gal-Petersovoj projekciji, krug geografske širine je okomit na sve meridijane.[3] Na elipsoidu ili na sfernoj projekciji, svi krugovi geografske širine su loksodrome, osim na ekvatoru.
Veličina paralela i meridijana uredi
Radijus paralele opada sa kosinusom geografske širine β prema polovima i prema tome je tačno na sferi poluprečnika R tačno r = R · cos β . Nasuprot tome, meridijani uvek imaju isti radijus jer počinju i završavaju se na Zemljinim polovima.
Posebne paralele uredi
Postoji pet glavnih krugova geografske širine, navedenih u nastavku od severa do juga. Položaj ekvatora je fiksan (90 stepeni od Zemljine ose rotacije), ali geografske širine ostalih krugova zavise od nagiba ove ose u odnosu na ravan Zemljine orbite, te stoga nisu savršeno fiksirane.[4]
Ekvator uredi
Ekvator Zemlje je najduža paralela i deli ga na dve hemisfere. Da je Zemlja imala oblik stvarne sfere, (R = 6371,2 km), ekvator bi bio dugačak 40.032 km. Ali Zemlja je spljoštena za 0,3 %, tako da je ekvator zapravo dugačak 40.075 km, dok je dužina meridijana 40.009 km.
Povratnici uredi
Posebnost pojedinačnih povratnika, Raka i Jarca, je u tome što ih određuje najseverniji i najjužniji položaj Sunca u zenitu na Zemlji. Zbog nagiba ekliptike, oba se nalaze na 23° 27 ' geografske širine, severno i južno. U podne je Sunce u zenitu na početku astronomske leta ili zime (u severnoj hemisferi je ona 21. juna i decembra 21, a u južnoj hemisferi).
Polarnici uredi
Polarni krugovi
Arktički krug je najjužnija geografska širina na severnoj hemisferi na kojoj sunce može neprekidno da ostane iznad ili ispod horizonta 24 sata (u junskom i decembarskom solsticiju). Slično, antarktički krug označava najseverniju geografsku širinu na južnoj hemisferi na kojoj sunce može neprekidno da ostane iznad ili ispod horizonta 24 sata (u decembarskom i junskom solsticiju).
Geografska širina polarnih krugova je jednaka 90° minus Zemljin aksijalni nagib.
|
|
Tropski krugovi uredi
Tropik Raka i Tropik Jarca označavaju najsevernije i najjužnije geografske širine na kojima se sunce može videti direktno iznad glave tokom junskog solsticija, odnosno decembarskog solsticija.
Geografska širina tropskih krugova jednaka je aksijalnom nagibu Zemlje.
|
|
Kretanje tropskih i polarnih krugova uredi
Po definiciji, položaji Tropika Raka, Tropika Jarca, Arktičkog kruga i Antarktičkog kruga svi zavise od nagiba Zemljine ose u odnosu na ravan njene orbite oko Sunca („nagib ekliptike“). Da je Zemlja „uspravna” (da je njena osa pod pravim uglom u odnosu na orbitalnu ravan) ne bi postojali arktički, antarktički ili tropski krugovi: na polovima bi Sunce uvek kružilo duž horizonta, a na ekvatoru bi Sunce uvek izlazilo na istoku, prolazilo direktno iznad glave i zalazilo na zapadu.
Položaji tropskog i polarnog kruga nisu fiksni jer se aksijalni nagib sporo menja – složeno kretanje određeno superponiranjem mnogih različitih ciklusa (od kojih su neki opisani u nastavku) sa kratkim do veoma dugim periodima. Godine 2000. srednja vrednost nagiba bila je oko 23° 26′ 21,406″ (prema IAU 2006, teorija P03).
Glavni dugoročni ciklus uzrokuje da aksijalni nagib varira između oko 22,1° i 24,5° sa periodom od 41.000 godina. Trenutno se prosečna vrednost nagiba smanjuje za oko 0,468″ godišnje. Kao rezultat toga (približno i u proseku), tropski krugovi se pomeraju ka ekvatoru (i polarni krugovi prema polovima) za 15 m godišnje, a površina tropskih krajeva se smanjuje za 1.100 km2 (420 sq mi) godišnje.
Aksijalni nagib Zemlje ima dodatne kratkoročne varijacije zbog nutacije, od kojih glavni termin, sa periodom od 18,6 godina, ima amplitudu od 9,2″ (što odgovara skoro 300 m severno i južno).[5] Postoji mnogo manjih članova, što rezultira različitim dnevnim pomacima od nekoliko metara u bilo kom pravcu.
Reference uredi
- ^ Maling, Derek Hylton (1992), Coordinate Systems and Map Projections (second izd.), Pergamon Press, ISBN 0-08-037233-3
- ^ Monmonier, Mark (2004), Rhumb Lines and Map Wars: A Social History of the Mercator Projection
(Hardcover izd.), Chicago: The University of Chicago Press, ISBN 0-226-53431-6
- ^ Kher, Aparna. „What Are Longitudes and Latitudes?”. timeanddate.com. Pristupljeno 15. 4. 2020.
- ^ „Trópico en movimiento (in Spanish)”. Pristupljeno 2014-05-13.
- ^ „Basics of Space Flight, Chapter 2”. Jet Propulsion Laboratory. Jet Propulsion Laboratory/NASA. 2013-10-29. Pristupljeno 2015-03-26.
Literatura uredi
- Moritz, H (septembar 1980). „Geodetic Reference System 1980”. Bulletin Géodésique. Berlin: Springer-Verlag. 54 (3): 395—405. Bibcode:1980BGeod..54..395M. S2CID 198209711. doi:10.1007/BF02521480. (IUGG/WGS-84 data)
- Taff, Laurence G (1981). Computational Spherical Astronomy. New York: Wiley. ISBN 0-471-06257-X. OCLC 6532537. (IAU data)
- Sykes, M.; Comstock, C.E. (1922). Solid Geometry. Rand McNally. str. 81 ff.
- „Equinox: Almost Equal Day and Night, By Aparna Kher”. Pristupljeno 5. 11. 2021.
- „Definition of equator”. OxfordDictionaries.com. Arhivirano iz originala 23. 5. 2018. g. Pristupljeno 5. 5. 2018.
- William Barnaby Faherty; Charles D. Benson (1978). „Moonport: A History of Apollo Launch Facilities and Operations”. NASA Special Publication-4204 in the NASA History Series. str. Chapter 1.2: A Saturn Launch Site. Arhivirano iz originala 15. 9. 2018. g. Pristupljeno 8. 5. 2019.
- Luzum, Brian; Capitaine, Nicole; Fienga, Agnès; Folkner, William; Fukushima, Toshio; Hilton, James; Hohenkerk, Catherine; Krasinsky, George; Petit, Gérard; Pitjeva, Elena; Soffel, Michael; Wallace, Patrick (2011). „The IAU 2009 system of astronomical constants: the report of the IAU working group on numerical standards for Fundamental Astronomy” (PDF). Celest Mech Dyn Astr. 110 (4): 293—304. Bibcode:2011CeMDA.110..293L. S2CID 122755461. doi:10.1007/s10569-011-9352-4
. - „General definitions and numerical standards” (PDF). IERS Technical Note 36. Arhivirano iz originala (PDF) 18. 12. 2018. g.
- Instituto Geográfico Militar de Ecuador (24. 1. 2005). „Memoria Técnica de la Determinación de la Latitud Cero” (na jeziku: španski).
- „Climatological Normals of Libreville”. Hong Kong Observatory. Arhivirano iz originala 26. 10. 2019. g.
- „40 days without the sun. How? Polar Night begins in Murmansk”. Auroravillage.info. 3. 12. 2018. Pristupljeno 24. 3. 2022.
- Burn, Chris. The Polar Night (PDF). The Aurora Research Institute. Pristupljeno 28. 9. 2015.
- „Obliquity of the Ecliptic (Eps Mean)”. Neoprogrammics.com. Pristupljeno 13. 5. 2014.
- Berger, A. L. (1976). „Obliquity and Precession for the Last 5000000 Years”. Astronomy and Astrophysics. 51 (1): 127—135. Bibcode:1976A&A....51..127B.
- Liddell, Henry; Scott, Robert. „Arktikos”. A Greek–English Lexicon. Perseus Digital Library.
- Liddell, Henry; Scott, Robert. „Arktos”. A Greek–English Lexicon. Perseus Digital Library.
- Burn, Chris. The Polar Night (PDF). The Aurora Research Institute. Pristupljeno 28. 9. 2015.
- Vsevolod Lipatov (2011-04-26). „Gorod na Polяrnom kruge”. ToGeo.ru (na jeziku: ruski). Arhivirano iz originala 08. 08. 2014. g. Pristupljeno 16. 02. 2023.
- Nuttall, Mark (2004). Encyclopedia of the Arctic Volumes 1, 2 and 3. Routledge. str. 115. ISBN 978-1579584368.
- Marsh, William M.; Kaufman, Martin M. (2012). Physical Geography: Great Systems and Global Environments. Cambridge University Press. str. 24. ISBN 978-0-521-76428-5.
- Olver, F. W.J.; Lozier, D.W.; Boisvert, R.F.; et al., ur. (2010), NIST Handbook of Mathematical Functions, Cambridge University Press
- Snyder, John P (1993), Flattening the Earth: Two Thousand Years of Map Projections, University of Chicago Press, ISBN 0-226-76747-7
- Snyder, John P. (1987), Map Projections – A Working Manual. U.S. Geological Survey Professional Paper 1395, United States Government Printing Office, Washington, D.C.
- Rapp, Richard H (1991), Geometric Geodesy, Part I, Ohio State University Department of Geodetic Science and Surveying, hdl:1811/24333
Spoljašnje veze uredi
- U.S. Naval Observatory - mean obliquity of the ecliptic Arhivirano oktobar 12, 2007 na sajtu Wayback Machine
- Temporal Epoch Calculations
- Useful constants See: Obliquity of the ecliptic