Urbanističko planiranje u starom Egiptu
Upotreba urbanističkog planiranja u starom Egiptu je predmet neprekidne debate. Pošto drevna mesta obično opstaju samo u fragmentima, a mnogi drevni egipatski gradovi su neprekidno naseljeni od svog prvobitnog oblika, relativno malo se zapravo razume o opštem dizajnu egipatskih gradova za bilo koji dati period.[1]
Egipćani su većinu gradova nazivali ili nwt ili dmj.[2] Nwt se obično odnosi na neplanirane gradove koji su rasli prirodnim putem, kao što su Memfis i Teba, dok se dmj može prevesti kao naselje i obično se odnosi na gradove koji su postavljeni po planu. Arheološki dokazi o takvim gradovima najbolje su sačuvani i najtemeljnije su istraženi u El Lahunu, Deir el Medini i Amarni, iako neki dokazi o urbanističkom planiranju postoje i na drugim lokacijama.
Predinastički period uredi
Gotovo nikakvi tragovi egipatskih naselja ne postoje pre razvoja neolitske kulture oko 6000 godina pre nove ere, pošto su naselja svakako bila veoma mala, a kuće su bile napravljene od kvarljivih materijala kao što je trska i nisu bile zamišljene kao trajne građevine.[2] Lokacije koje su preživele ne pokazuju mnogo dokaza o urbanističkom planiranju. Najranije poznato preddinastičko naselje nalazi se u Merimda-Beni Salami na jugozapadnom pustinjskom rubu delte Nila i pokriva oko 44 hektara (180.000 m²), veoma veliku površinu za preddinastički period. Grad je obnavljan tri puta tokom svog nastanjenog života, a u najmanje jednoj od njegovih inkarnacija, njegove kuće su bile vrlo redovno postavljene duž glavne ulice. Skoro sve kuće prate plan koji je okrenut svojim vratima na severozapad, kako bi se izbegao preovlađujući severni vetar.
Druga poznata preddinastička naselja, kao što su Badarska kultura i Nakada, postavljena su proizvoljno i nemaju definisan plan. Ova sela se uglavnom sastoje od malih koliba smeštenih oko kružnih jama za skladištenje.
Tel el-Dab'a uredi
U Tel el-Dab'i su iskopani ostaci naselja iz ranog Srednjeg kraljevstva (oko 2000. godine pre nove ere). Staro ime grada nije poznato. Otkrivena je površina od oko 100 puta 100 metara, tako da su poznati samo delovi naselja. Naselja su se sastojala od najmanje deset redova kuća podeljenih ravnim ulicama. Postoje dokazi da je grad bio opasan zidom. Na severu su pronađeni ostaci. Ovde je bila i veća zgrada. Istočna strana naselja imala je otvoren prostor. Redovi kuća na istočnoj strani (zapadno od otvorenog prostora) činili su blokovi sa dvanaest kuća. Pojedinačne kuće su bile male, veličine oko 5 puta 5 metara i sve su građene po istom planu. Redovi kuća na zapadnoj strani činili su blokovi od najmanje dvadesetak kuća, ali možda i više. Naselje je bilo naseljeno svega dvadesetak godina.[3]
El-Lahun uredi
Radničko selo u El-Lahunu je izgrađeno i naseljeno za vreme vladavine Senusreta II iz Dvanaeste dinastije.[2] Smeštena blizu ulaza u kanal Nila koji vodi do oaze Fajum, u njemu su bili smešteni radnici koji su izgradili Senusretovu piramidu, kao i sveštenici koji su održavali kraljevski pogrebni kult, a možda čak i sam kralj. Selo je očigledno bilo potpuno naseljeno tokom kraljeve vladavine.
Selo je bilo uređeno po redovnom planu. Bio je usredsređen na hram Senusretove piramide, koji je vizuelno dominirao selom, a sastojao se od dve nejednake četvrti ograđene zidovima od ćerpiča sa najmanje tri strane. Manja zapadna četvrt sadržala je relativno skromne nastambe radnika koje su bile raspoređene na pravougaonoj mreži. Flinders Petri, koji je prvi iskopao lokaciju, primetio je kako bi raspored susedstva omogućio jednom noćnom čuvaru da lako čuva područje. Sve kuće su imale isti osnovni obrazac i dimenzije i bile su ravnomerno raspoređene duž paralelnih ulica. Ulice su bile popločane, a u njih ugrađeni kameni odvodni kanali, koji vode do centralnog odvoda, omogućavali su odlaganje prljave vode iz kuća. Mnogo veća istočna četvrt sadržala je znatno veće zgrade, uključujući vile, akropolj sa priloženom stražarskom zgradom, magaze, još nekoliko radničkih stanova i neke zgrade na krajnjoj istočnoj strani čija je namena nepoznata.
Deir el Medina uredi
Radničko selo u Deir el-Medini, koje se nalazi u dolini na zapadnoj obali Nila preko puta Tebe, prvi put je izgrađeno pod Tutmosom I iz Devetnaeste dinastije za smeštaj radnika koji su radili na grobnicama u obližnjoj Dolini kraljeva za vreme Novog kraljevstva.[2] Selo je okruženo tankim zidom od cigle i izgrađeno oko centralne ulice. Kuće su bile povezane sa strane, korišćeni su zajednički zidovi za izgradnju i efikasnost prostora. Moguće je da su čitavi blokovi kuća bili pokriveni jednim krovom.
Prvobitno selo je imalo 20 kuća, verovatno izdržavajući populaciju od oko 100 ljudi. Selo je jednom prošireno pod Tutmosom III, a kada su se radnici vratili u Deir el-Medinu nakon vladavine Ehnatona, tokom koje su prebačeni u Amarnu, selo je ponovo prošireno i imalo je devet različitih četvrti. Na svojoj najvećoj tački, Deir el-Medina je sadržavao 120 kuća i verovatno oko 600 stanovnika.
Amarna uredi
Ehnaton iz Osamnaeste dinastije izgradio je Ataton kao novi glavni grad Egipta.[4] Za lokaciju je izabrao Amarnu, svežu lokaciju na istočnoj obali Nila, oko 275 kilometara severozapadno od stare prestonice Tebe. Nakon njegove smrti, grad je praktično napušten. Stepen planiranja koji je bio uključen u izgradnju Amarne je najvećim delom uključivao administrativne i verske objekte Centralnog grada.[5] Čak je i planirani deo grada donekle na brzinu projektovan i građen.[6] Većina grada je izgrađena duž glavne ulice sever-jug od osam kilometara, koja se danas naziva Kraljevskim putem, koji je povezivao Centralni grad sa Severnim gradom, spoljnim satelitom i verovatnom rezidencijom kralja.[5] Kralj je verovatno živeo u palati Nord Riversajd u Severnom gradu, velikoj zgradi na istočnoj strani Kraljevskog puta i odvojenoj od ostatka grada, zaštićenoj utvrđenim zidom koji je zatvarao kompleks zgrada kraljevske službe. Na suprotnoj strani puta od palate ležala je grupa nekih od najvećih kuća u gradu, koje su verovatno pripadale plemićima koji su bili bliski kralju. Administrativna zgrada sa ogromnim skladištem formirala je severnu granicu Severnog grada. Na južnom kraju Kraljevskog puta ležao je Centralni grad, grupa hramova, palata i administrativnih zgrada koje čine izvršno središte grada. Planirane zgrade Centralnog grada mogu se naći u natpisu na jednoj od graničnih stela Amarne koja je označavala granice grada pri njegovom osnivanju.[7]
Na čitavoj zapadnoj strani puta i verovatno se spuštala do obale reke nalazila se Velika palata, koja se sastojala od nekoliko kamenih dvorova i dvorana, a u njenom centru je bilo ogromno dvorište okruženo statuama Ehnatona.[8] Preko puta i spojena mostom od cigala ležala je Kraljeva kuća, mala palata i kraljeva rezidencija.[9] Južno od palate (na zapadnoj strani puta) nalazila se Vila Sunčevog diska, verska građevina čija namena nije u potpunosti shvaćena, ali je verovatno bila kraljeva mrtvačnica.[10] Na najsevernijem položaju na istočnoj strani puta u Centralnom gradu nalazio se najveći hram od svih, Kuća Sunčevog diska, ili Veliki Atonov hram, koji je ležao na osi istok-zapad i sastojao se od pravougaona ograđena površina dimenzija 760 puta 290 metara, koja obuhvata nekoliko pojedinačnih hramova. U blizini hramova nalazila su se dugačka skladišta i sveštenički stanovi.[11] Istočno od kraljeve kuće nalazile su se kancelarije, arhiva (u kojoj su pronađena pisma Amarne), policijske i vojne kasarne. Na istočnoj periferiji Centralnog grada bilo je ograđeno radničko selo u kojem su se nalazili radnici tokom izgradnje grada. Vile kraljevih vezira i sveštenika prostirale su se duž obe strane Kraljevskog puta na jugu. Na krajnjem jugu grada nalazio se neobičan kompleks nazvan Maru-Aten, ograđeni kompleks vrtova, bazena i veštačkog ostrva.[12] Iako su ga arheolozi prvobitno pogrešno smatrali nekom vrstom odmarališta, sada se smatra da je to verska građevina.
Većina stanovništva Amarne nalazila se u dve velike oblasti severno i južno od Centralnog grada.[13] U ovim prostranim predgrađima bila je smeštena velika populacija potrebna za održavanje suda i vođenje administracije Centralnog grada. U predgrađu je živela veoma mešovita društvena grupa, sveštenici, vojnici, graditelji, vajari i pisari imali su najistaknutije kuće. Što se stambenih delova Amarne tiče, gotovo je potpuno odsustvo nametnutog rasporeda. Izvan koridora Kraljevskog puta nalazilo se nekoliko širokih, daleko od pravih ulica koje su se pružale manje-više na sever i jug i spajale su predgrađe sa centrom, ispresecanih okomitim manjim ulicama. Same kuće su raspoređene u proizvoljne klastere koji stvaraju različite četvrti. Čini se da ne postoji nikakav koncept odlične lokacije, osim što se nalazi u jednoj od glavnih ulica sever–jug, a činilo se da bogati i siromašni žive jedno pored drugog. Čini se da je blizina Centralnog grada ili Kraljevskog puta bila nevažna, a postoji bar jedan primer kuće kraljevskog vezira koji je izgleda odlučio da živi što dalje od kralja.
Reference uredi
Literatura uredi
- Fairman, H. W. „Topographical Notes on the Central City, Tell el-'Amarnah”. Journal of Egyptian Archaeology. 21 (1935): 135—139..
- Kemp, Barry J. (1977). „The city of el‐Amarna as a source for the study of urban society in ancient Egypt”. World Archaeology. 9 (2): 123—139. doi:10.1080/00438243.1977.9979691..
- Kemp, Barry (2006). Ancient Egypt: Anatomy of a Civilization (2nd izd.). London, New York: Routledge. str. 2006. ISBN 978-0-415-23550-1.
- Redford, Donald B. Akhenaten, the Heretic King. Princeton University Press, 1984.
- Uphill, Eric (2008). Egyptian Towns and Cities. Oxford: Shire.