Hodoški zbornik
Hodoški zbornik ili kodeks („Codex mizxcellaneus 1390 monastero Chodos“) najstariji je pisani dokument o srpskoj medicini iz 14. veka (oko 1390), koji se oslanjao na Dioskoridovu [a] i Galenovu nauku o lekovitom bilju, koje su predstavljale osnov zapadnoevropske farmakoterapije. Ovaj dokument sadrži podatke kako o srpskim, tako i o stranim biljkama i biljnim lekovima koji su korišćeni u srpskom narodu. On je poslužio i kao osnova za nastanak Hilandarskog medicinskog kodeksa broj 517 (smatra da potiče iz perioda od 13 do 15. veka), koji je otkriven u biblioteci manastira Hilandar 1951.godine. U njemu je opisana upotreba 100 biljnih vrsta i droga biljnog porekla.[1] Oba navedena dela poslužila su kao buduća osnova neprekidnoj tradiciji upotrebe lekovitog bilja u kurativne i profilaktičke svrhe u srpskom narodu i stvaranju brojnih lekaruše poznatih i nepoznatih autora, nastalih u periodu osmalijskog ropstva, kada su domaće biljne droge predstavljale jedinu dostupnu sirovinu za izradu lekova.[2][3][4]
Istorijat uredi
Čovekova želja za izlečenjem mnogih bolesti kojima je neprestano bio izložen još u dubokoj prošlosti, primorala ga je na traganja za lekovima u prirodi o čemu svedoče različiti izvori u vidu pisanih podataka, sačuvanih spomenika, pa čak i originalnih biljnih lekova. Saznanja do kojih dolazimo izučavanjem istorije farmacije, pružaju nam ti izvori nastali kao rezultat duge ljudske borbe sa bolestima, u kojoj je čovek naučio da lekove pronalazi u biljkama, njihovoj kori, semenu, plodovima, listovima i drugim biljnim organima. Znatno kasnije za mnoge lekove biljnog porekla, iz najstarije ljudske civilizacije, koja je čovek milenijumima koristio sve do današnjih dana, savremena farmaceutska nauka i medicina potvrdila je njihovo aktivno delovanje i uvrstila ih u savremenu farmakoterapiju.[5]
Istorijski gledano Hodoški zbornik je zbornik mešovitog sastava koji uz tekstove bitne za srednjovekovnu medicinsku praksu sadrži i jedan od najstarijih sačuvanih prepisa Dušanovog zakonika i drugih knjiga Dušanovog zakonodavstva.
Ovo kapitalno delo srpske naučne medicine , čuva se u praškom muzeju (Šafarikova zbirka pod signaturom VV 110-IX F 10 Š) i sastoji se od 163 stranice. Pored astrološkog poglavlja, zbornik sadrži i veoma dobre fiziološke i ginekološke opise, uz navođenje brojnih praktičnih recepata (88). Ti recepti su jasno navodili kako treba lečiti pojedine bolesti (50) uglavnom internističke.
Kolika je bila velika praktična primenjivost i stručnost „Hodoškog zbornika“, možemo zaključiti na osnovu brojnih dokaza, da su pojedini recepti (pa i grupe recepata) identično „ad litteram“ prepisivani u drugim zbornicima.
Sadržaj uredi
Prvi deo rukopisa obuhvata pravne sadržaje, dok tekstovi medicinskog karaktera čine zasebnu i nezavisnu celinu. U najvećem delu Hodoški zbornika (farmakoterapijski sadržaji) predstavljena je praktična primena pojedinih droga, u prvom redu biljnog, mineralnog i životinjskog porekla.
Ma koliko današnjoj medicini mnogi srednjovekovni lekovi (pogotovo oni životinjskog porekla) toliko i njihova primena izgledaa čudna jer se pozuje sa astrološkim tekstovima, molitvama, bajalicama i upotrebom amuleta (lat. amulētum),[b]. Tako se, na primer:
- Protiv groznica, predlaže primena bogojavljenske vodice, uz koju se čita molitva Hristu
- Protiv napada besnila, kao lek predlaže prosfora sa ispisanom magijskom formulom.[6]
Ipak, osnovni teorijski principi lečenja predstavljeni su u humoralnoj teoriji, čijim izlaganjem otpočinje i hodoška lekaruša (iz prve trećine 15. veka, koja je najreprezantativnija lekaruša kako zbog svog sadržaja tako i starine sačuvanog prepisa, hodoškog rukopisa.[7]
U Hodoškom rukopisu na slikovit način prikazana je praktična primena pojedinih droga, od kojih su spravljani lekovi kako za oralnu upotrebu tako i za spoljašnju, u vidu masti i melema. Navodimo neke primere:
- Protiv zubobolje, predlagana je primena skuvanog u vinu korena od breskve, sa kopitnjakom, zatim ispiranje usta vinom.
- Za beljenje zuba, predlagao se prah od jelenjeg roga kojim su se premazivali zubi sve dok ne postanu beli.
- Protiv zadržavanja mokraće, trovanja pečurkama i protiv žutice, predlagala se primena pelin.
- Protiv generalizovanog otoka tela, predlaže se terijak sa toplim vinom
- Za lečenje gube, trebalo je popiti kimin (lat. Cuminum cyminum, Carum carvi), sa medom pomešan u toplom vinu ili vino sa prahom od jelenjih rogova.
- Protiv curenja gnoja iz uva, predlagana je izrada masti od aloje
- Prelom kosti, lečen je melemima od aloje
- Za podmlađivanje, predlaže se bobovo brašno
- Za lečenje ujedina od životinja, korišćen je matičnjak sa medom koji je u vidu obloga stavljan na ranu.[8]
U načelu „Hodoški zbornik“ se tematski sastoji od spisa iz fiziologije, spisa iz ginekologije i spisa iz farmakoterapijske oblasti. Prva dva teksta (fiziološki i ginekološki) su prevodi grčkih izvora, a najobimniji farmakološki deo je prevod sa latinskog na srpski salernskog spisa (lat. „Practrica bredvis“). Autor originalanog salernskog teksta lat. „Practrica brevs“ je čuveni učitelj salernske škole Joannes Plateariusu (poznat i kao lat. „Salernitani excelentissimi“).
Iz „Hodoškog zbornika“ prepisivani su (ne svi) recepti u „Jatroslovija o vsakoj vešti“, „Prizrenskom zborniku“, Skadarskom zborniku“, „Dečanskom zborniku“, „Bosanskom zborniku“ itd. Broj zbornika u kojima su prepisani tekstovi najbolje govori o autoritativnosti tekstova jer se većina recepatura može i danas naći i pročitati u pojedinim zbornicima.[9]
Napomene uredi
- ^ Dioskorid je bio najvažniji pisac starog veka o biljnim drogama, Grk iz Anazarba, koji je kao lekar-apotekar Neronove vojske proučavao lekovito bilje gde god je išao sa rimskom armijom. Oko 77. god napisao je. "Nauku o lekovima u pet knjiga".
- ^ Talisman ili amajlija; „predmet koji štiti čoveka od nevolja i bolesti“),
Izvori uredi
- ^ Lalović A. Srpska medicina u srednjem veku. Sažeci radova – Istorija medicine. HHII Timočki medicinski dani, saž br. 109.
- ^ Peroš R. Prilog proučavanju povijesti kamilice (Matricaria chamomilla) i sličnih vrsta. Farm. Glas. 1963; 11: 451-56.
- ^ Hilandarski Medicinski Kodeks N. 517, prevod (priredio i uvodnu studiju napisao Relja Katić), Beograd: Narodna biblioteka Srbije/Dečije novine, 1989.
- ^ Fellows L. What are the Forests Worth?. Lancet 1992; 339: 1332.
- ^ Parojčić Dušanka, Stupar Dragan, Istorijski osvrt na lekovito bilje i njegovu upotrebu u farmakologiji, Timocki medicinski glasnik (2003), vol. 28, br. 3-4, UDK 615.32:582(091) ISSN 0350-2899, 28(2003) 3-4 pp.101-109
- ^ Medicinski spisi Hodoškog zbornika..., str. 8, 9, 62.
- ^ o Novaković, Stojan, Primeri književnosti i jezika staroga i srpskoslovenskoga, Beograd 1877, str. 500–509.
- ^ Medicinski spisi Hodoškog zbornika..., str. 8–23, 62–77.
- ^ Relja V. Katić: O uticaju spisa Ioaneusa Plateariusa na postanak terapijskih zbornika Srpske srednjovekovne medicine; Acta historica, 1978 (str. 35–54)
Literatura uredi
- Domentijan: Život Svetoga Save i život Svetog Simeuna. Stara Srpska književnost u 24 knjige, Prosveta/SKZ Beograd 1988, knjiga četvrta, str. 339.