Википедија

Horezmijska imperija

Иранска средњовејковна држава

Carstvo Horezm (engl. Khwarazmian Empire)[1] je islamska država koja je vladala zapadnim delom srednje Azije (današnji Uzbekistan i Turkmenistan) u periodu od 1097. do 1231. kada je pala pod vlast Mongola.[2] Ono je bilo kulturno tursko-persijsko[3] sunitsko muslimansko carstvo koje je vladalo velikim delovima današnje Centralne Azije, Avganistana i Irana u približnom periodu od 1077. do 1231. godine, prvo kao vazali Seldžučkog carstva[4] i Karakitaja (zapadni dinastija Lijao),[5] a kasnije kao nezavisni vladari, sve do mongolskog osvajanja u 13. veku. Procenjuje se da se carstvo prostiralo na površini od 2,3 miliona kvadratnih kilometara[6] do 3,6 miliona kvadratnih kilometara[7] što ga efektivno čini jednim od najvećih kopnenih imperija u istoriji. Početkom 13. veka, carstvo je bilo najveća sila u muslimanskom svetu. Carstvo, koje je bilo po uzoru na prethodno Seldžučko carstvo, branila je ogromna konjička vojska sastavljena uglavnom od kumanskih Turaka.[8]

Carstvo Horezm na vrhuncu moći (1190—1220).

Istorija uredi

Rana istorija uredi

Horezm je oblast u srednjoj Aziji, na donjem toku reke Amu-Darje (današnji Uzbekistan i Turkmenistan). Najstariji arheološki ostaci ukazuju da je teritorija Horezma bila naseljena još u neolitu, a prvi pisani podaci o Korezmu potiču iz 6. veka p. n. e. kada je Horezm (tada poznat kao grč. Χορασμία - Horasmia) ušao u sastav Persijskog carstva kao 16. satrapija. 712. godine Horezm je pao pod vlast Arabljana i stanovništvo je primilo islam, a 995. lokalni vladar Mamun ben Muhamed (engl. Abu'l-Ali Ma'mun ibn Muhammad) zbacio je arabljanske emire i ujedinio Horezm u nezavisnu državu, postavši prvi šah (persijski naziv za kralja) Horezma.[2]

Uspon Horezma uredi

U ekspanziji afganistanskog sultana Mahmuda od Gaznija (engl. Mahmud of Ghazni, 999-1030), država Mamunida (995—1017) je 1017. pala pod vlast Avganistana, a zatim 1043. pod vlast Turaka Seldžuka.[2]

Iskoristivši slabljenje Seldžuka, Takaš Hvarizmšah (engl. Ala ad-Din Tekish, 1172-1200) oslobodio se 1194. njihove vlasti i osnovao dinastiju Hvarizmšah (engl. Khwarizmshah, 1097-1231), koja je stvorila moćnu državu Horezm, od Kaspijskog mora do Persijskog zaliva i od Kavkaza do Hindukuša, obuhvatajući današnji Turkmenistan, zapadni Pakistan, zapadni deo Avganistana, Iran, severozapadni deo Iraka i severnu Indiju.[2]

Invazija Mongola uredi

Carstvo Horezm bilo je prepreka najezdi Mongola prema zapadu. Da bi se suprotstavio Mongolima pod Džingis-kanom, šah Muhamed (engl. Ala ad-Din Muhammad II, 1200-1220) digao je 1220 na oružje sve svoje vazale, po nekim izvorima oko 200.000 ratnika, ali je primenom kordonskog sistema odbrane (odbrana čitave granice istovremeno) duž reke Sir-Darje bio ograničen na defanzivu. Džingis-kan je sa oko 100.000 konjanika munjevito probio graničnu odbranu, a zatim izolovao garnizone pojedinih gradova i uništio ih pojedinačno: ubrzo je pala Buhara, a zatim i prestonica Samarkand. Time je bio otvoren put Mongola prema Evropi, a teritorija Horezma uključena je u sastav Zlatne Horde.[2]

Kasnija istorija uredi

Oko 1360. Horezm se otcepio od Zlatne Horde, ali ga je 1379. pokorio mongolski osvajač Timur. U 15. veku na teritoriji Horezma osnovan je Hivinski kanat (Kiva), koji je u drugoj polovini 18. veka pao pod vlast carske Rusije.[2]

Ala al-Din Muhamed uredi

 
Smrt Muhameda II od Hvarazma. Iz Xami al-tavariha autora Rašid el Din Hamadana

Nakon što mu je otac Tekiš umro, nasledio ga je Muhamed. Godine 1218, mali kontingent Mongola je prešao granice u potrazi za odbeglim neprijateljskim generalom. Nakon što ga je uspešno vratio, Džingis-kan je uspostavio kontakt sa šahom. Džingis je želeo da otvori trgovinske odnose, ali pošto je čuo preterane izveštaje o Mongolima, šah je verovao da je ovaj gest samo trik za invaziju na Horezm.

Džingis je poslao izaslanike u Horezm da naglasi svoju nadu u trgovački put. Muhamed II je zauzvrat naterao jednog od svojih guvernera (Inalčuka, svog ujaka) da otvoreno optuži stranku za špijuniranje, zapleni njihova bogata dobara i uhapsi izaslanika.[9]

Pokušavajući da održi diplomatiju, Džingis je poslao izaslanstvo od tri čoveka šahu, da bi mu dao priliku da se odrekne svakog znanja o guvernerovim postupcima i da ga preda Mongolima na kaznu. Šah je pogubio izaslanike (opet, neki izvori tvrde da je jedan čovek pogubljen, neki tvrde da su bila sva trojica), a zatim je odmah naložio sa se mongolska trgovačka grupa (muslimana i mongola) pogubi, a njihova roba zapleni.[10] Ovi događaji su naveli Džingisa da uzvrati snagama od 100.000 do 150.000 ljudi koji su prešli Sir Darju 1219. godine i opljačkali gradove Samarkand, Buharu, Otrar i druge. Ubrzo je usledio Muhamedov glavni grad Gurgandž. Šah Muhamed II od Horezma pobegao je i umro nekoliko nedelja kasnije na jednom ostrvu na Kaspijskom moru.

Turkan Hatun uredi

 
Terken Hatun, zarobljenik Mongola.

Uoči mongolske invazije, u Horezmijskom carstvu se razvilo dvovlašće. Horezmijac Muhamed II smatran je apsolutnim vladarom, ali je veliki uticaj imala i njegova majka Turkan Hatun (Terken Hatun). Turkan Khatun je čak imala nadimak: „Vladar sveta“ (Hudavand-e Džahan), i još jedan zbog svojih dekreta: „Zaštitnica mira i vere, Turkan Velika, vladarka žena oba sveta“. Turkan Hatun je imala zaseban Divan, zasebnu palatu i naredbe sultana nisu se smatrale efektivnim bez njenog potpisa. Ova činjenica, zajedno sa njenim sukobima sa Muhamedom II, mogla je doprineti nemoći Horezmijskog carstva pred mongolskim napadom.

Džalal ad-Din Mingburnu uredi

Džalal al-Din je bio poslednji od Hvarazmšahova, koji je vladao ostacima Horazmijskog carstva i severozapadne Indije od 1220. do 1231. On je navodno bio najstariji sin Ala ad-Dina Muhameda II, dok je njegova majka bila turkmenska konkubina po imenu Aj Čiček.[11] Zbog niskog statusa Džalal al-Dinove majke, njegova moćna baka i princeza Kumana Terken Hatun odbila je da ga podrži kao prestolonaslednika, već je favorizovala njegovog polubrata Uzlag-Šaha, čija je majka takođe bila Kumanka. Džalal al-Din se prvi put pojavljuje u istorijskim zapisima 1215. godine, kada je Muhamed II podelio svoje carstvo među svojim sinovima, dajući jugozapadni deo (deo bivše Guridske imperije) Dželal al-Dinu.[12]

Reference uredi

  1. ^ „Khwarazmian: definition”. Merriam Webster. n.d. Pristupljeno 21. 10. 2010. 
  2. ^ a b v g d đ Gažević, Nikola (1972). Vojna enciklopedija (knjiga 3). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 539. 
  3. ^ C. E. Bosworth : Khwarazmshahs i. Descendants of the line of Anuštigin. In Encyclopaedia Iranica, online ed., 2009: "Little specific is known about the internal functioning of the Khwarazmian state, but its bureaucracy, directed as it was by Persian officials, must have followed the Saljuq model. This is the impression gained from the various Khwarazmian chancery and financial documents preserved in the collections of enšāʾdocuments and epistles from this period. The authors of at least three of these collections—Rašid-al-Din Vaṭvāṭ (d. 1182-83 or 1187-88), with his two collections of rasāʾel, and Bahāʾ-al-Din Baḡdādi, compiler of the important Ketāb al-tawaṣṣol elā al-tarassol—were heads of the Khwarazmian chancery. The Khwarazmshahs had viziers as their chief executives, on the traditional pattern, and only as the dynasty approached its end did ʿAlāʾ-al-Din Moḥammad in ca. 615/1218 divide up the office amongst six commissioners (wakildārs; see Kafesoğlu, pp. 5-8, 17; Horst, pp. 10-12, 25, and passim). Nor is much specifically known of court life in Gorgānj under the Khwarazmshahs, but they had, like other rulers of their age, their court eulogists, and as well as being a noted stylist, Rašid-al-Din Vaṭvāṭ also had a considerable reputation as a poet in Persian." Norman M. Naimark, Genocide: A World History (Oxford University Press, 2017), 20 "The Persian-speaking and Islamic Khwarezmian empire, which was founded in Central Asia south of the Aral Sea around its capital of Samarkand, and included such remarkable centers of trade and civilizations as Bukhara and Urgench, ..."
  4. ^ Rene Grousset, The Empire of the Steppes:A History of Central Asia, Transl. Naomi Walford, Rutgers University Press, 1991, page 159.
  5. ^ Biran, Michel, The Empire of the Qara Khitai in Eurasian history, (Cambridge University Press, 2005), 44.
  6. ^ Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (decembar 2006). „East-West Orientation of Historical Empires”. Journal of World-Systems Research. 12 (2): 222. ISSN 1076-156X. Pristupljeno 12. 9. 2016. 
  7. ^ Rein Taagepera (septembar 1997). „Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia”. International Studies Quarterly. 41 (3): 497. JSTOR 2600793. doi:10.1111/0020-8833.00053. 
  8. ^ David Abulafia (2015). The New Cambridge Medieval History: Volume 5, C.1198-c.1300. str. 610. 
  9. ^ Svat Soucek (2002). A History of Inner Asia. Cambridge University Press. str. 106. ISBN 0-521-65704-0. 
  10. ^ Man, John (2005). Genghis Khan: Life, Death and Resurrection (na jeziku: engleski). Bantam. str. 176. ISBN 978-0-553-81498-9. 
  11. ^ Gundogdiyev, O. Historical and Cultural Heritage of Turkmenistan: Encyclopedic Dictionary. Istanbul. 2000. page 381. ISBN 9789759725600
  12. ^ Paul, Jürgen (2018). „Jalāl al-Dīn Mangburnī”. Encyclopedia of Islam - 3. str. 142. 

Literatura uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Хорезмијска_империја&oldid=27676435”