Hrvatska seljačka stranka

Hrvatska seljačka stranka je hrvatska parlamentarna politička stranka desnog centra, konzervativno demohrišćanski usmerena. Pridružena članica je Evropske narodne partije.

Hrvatska seljačka stranka Hrvatska seljačka stranka
logo
Predsednik	Krešo Beljak
Generalni sekretar	Ilija Ćorić
Osnivač	Stjepan Radić
Počasni predsednik	Neda Prpić Gamiršek Josip Torbar
Osnovana	1904. obnovljena (1989)
Sedište	Zagreb Hrvatska
Broj članova  (2010)	50.000
Ideologija	Agrarijanizam, Hrišćanska demokratija, Konzervativizam.
Politička pozicija	Desni centar
Evropska stranka	Evropska narodna partija
Hrvatski sabor	5 / 151
Evropski parlament	0 / 11
Veb-sajt
www.hss.hr

Osnovana je u doba Austrougarske 1904, pod imenom Hrvatska pučka seljačka stranka, koje 1920. godine mijenja u Hrvatska republikanska seljačka stranka, dok od 1925. djeluje pod današnjim imenom. Najistaknutiji član, a ujedno i osnivač stranke je bio Stjepan Radić, kojeg je nakon atentata u Narodnoj skupštini u Beogradu 1928. nasledio Vlatko Maček. Za vrijeme jednopartijskog sistema od 1945. do 1989, kada je obnovljena u SFRJ, nalazila se u emigraciji.

Istorija

Austrougarska

Hrvatsku pučku seljačku stranku je 22. decembra 1904. osnovao Antun Radić zajedno sa svojim bratom Stjepanom Radićem. Stranka je prvi put učestvovala na izborima u Kraljevini Hrvatskoj-Slavoniji 1906. ne osvojivši ni jedno poslaničke mesto. Uprkos tome, na sledećim izborima je ostvarila uspehe. Na izborima 1908. stranka je osvojila dva poslanička mandata, a na izborima 1910. i 1911. devet mesta. Dok je Hrvatska bila pod upravom Budimpešte i Beča, HPSS se borila za veću autonomiju, seljačka prava i agrarnu reformu.

Kraljevina Jugoslavija

Stjepan Radić je 1918. promenio stav i prešao na stranu ujedinjenja i stvaranja zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca. Međutim distancirao se od ujedinjenja na centralističko-unitarističkoj osnovi i početkom otvario hrvatsko pitanje u Kraljevini SHS.

Na izborima 1920. godine HRSS je postigla izvrsne rezultate, osvojivši 230.590 glasova i 50 mandata i time postala četvrta najjača stranka u skupštini i najjača hrvatska stranka.

Međutim, njeni poslanici su napuštali Ustavotvornu skupštinu nakon što odbijaju pozdraviti srpskog regenta Aleksandra kao vladara nove države. Stjepan Radić i njegova partija nisu hteli da poštuju odredbe Krfskog sporazuma, koji je zaključio Jugoslovenski odbor sa Ante Trumbićem, pa su govorili da je stvaranje SHS nevažeće.

Dana 28. juna 1921. godine tesnom većinom donesen je na Ustavotvornoj skupštini centralistički Vidovdanski ustav. Radićeva stranka je bojkotovala Ustavotvornu skupštinu i 1. aprila 1921. su usvojili nepriznati ustav „neutralne Seljačke Republike Hrvatske“.

Nakon toga, 1923. godine hrvatski vođa Stjepan Radić kreće po Parizu, Londonu i Moskvi, tražeći pomoć u rešavanju „hrvatskog pitanja“. Nastojeći da pridobije stranu pomoć, Stjepan Radić je 1924. posetio Moskvu i učlanio stranku u Seljačku internacionalu. Krajem iste godine vlada Kraljevine na HRSS primenjuje Obznanu, zabranjuje njeno delovanje i hapsi Radića. U zatvoru, Radić je prihvatio monarhiju i odrekao se republikanizma. U svojstvu predsednika Hrvatskog seljačkog kluba, Pavle Radić je 27. marta 1925. izjavio da HSS prihvata Vidovdanski ustav i dinastiju Karađorđevića. Stranka je promenila ime u Hrvatska seljačka stranka (HSS), izbacujući pridev republikanska. Radić je je 1925. godine, nakon čega se vratio u skupštinu.

Sa druge strane, radikali su se okrenuli leđa Svetozaru Pribićeviću kao smetnji da se postigne sporazum sa hrvatskom opozicijom. Kompromis radikala i HSS iznuđen 1925. nije protivurečio opštoj orijentaciji hrvatske opozicije, koja je težila pronalaženju zajedničkog jezika s radikalima radi revizije Vidovdanskog ustava, a na drugoj strani prinuđivao je radikale na deobu vlasti. Ipak, savez između HSS i radikala je već na samom početku bio zategnut. Radić je učestvovao u radu vlade, ali nije propuštao da je kritikuje njene mere suprotne njegovim stavovima.

Stjepan Radić drži govor u Dubrovniku 27. maja 1928. godine. Desno od Radića je Josip Predavec, a levo Svetozar Pribićević.

Atentat u Narodnoj skupštini 1928.

Drugi svetski rat u Evropi, koji je izbio samo nekoliko dana kasnije, trajno je odgodio izvršenja nekih tačaka sporazuma, uključujući tu i izbornu reformu i izglasavanje novog ustava. Ali sporazum je na širokom frontu dopuštao Hrvatima znatan stepen autonomije. Između ostalog, Hrvatska seljačka stranka ojačala je svoje poluvojničke organizacije, Seljačku zaštitu u seoskim područjima, i Građansku zaštitu u gradovima. U Zagrebu je Građanska zaštita proglašena pomoćnom policijskom snagom.

Seljačko-demokratsko koalicija se raspala u martu 1941. oko pitanja pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu. HSS je bila za pristupanje, dok je SDS bila protiv.

Drugi svetski rat i kasnije

Popularnost stranke je naglo opala sa izbijanjem Drugog svetskog rata i nemačke invazije na Jugoslaviju u aprilu 1941. Stranka se kolebala kojoj se strani prikloniti. Članstvo strane je bilo podeljeno na desnom krilo koje je simpatisalo ustaški pokret.

Iako se vođstvo HSS-a uzdržavalo od upotrebe sile, ono je još pre rata osnovalo paravojne fomacije Seljačku i Građansku zaštitu, u koje su se infiltrirali ustaški simpatizeri. Građanska zaštita i Seljačka zaštita su bile važni faktori za ustaško preuzimanje vlasti, jer su gotovo u celosti prešli na njihovu stranu. One su prvih dana po proglašenju NDH pomogle u razoružavanju jedinica bivše jugoslovenske vojske i u uspostavljanju određenog stepena nadzora nad velikim delom teritorija novoproglašene države. Međutim, ustaše nisu imale poverenja u njih, pa čim su uspostavili Ustašku vojnicu, vlastitu stranačku miliciju, i preuzeli nadzor nad policijom, deo jedinica Građanske i Seljačke zaštite pridružili su jezgru Hrvatskog domobranstva, budućoj redovnoj vojsci NDH, dok su ostale jedinice u potpunosti raspustili.

Maček je dao pristanak desnom krilu da sarađuju sa NDH, dok su neki iz najužeg rukovostva stranke (Ivan Šubašić, Juraj Krnjević i Juraj Šutej) bili na britanskoj strani kao članovi jugoslovenske izbegličke vlade. Levo krilo stranke se pridružilo partizanima. Ali većina pristalica HSS je ostala pasivna i neutralna tokom trajanja rata.

Rukovodstvo HSS je 7. septembra uputilo pismo |Ivanu Šubašiću u kome je napalo sporazum Tito—Šubašić i istaklo svoj plan po kom je stranci trebalo da se obezbedi rukovodeća ulogu u budućoj državnoj zajednici, osigurati pomoć i podršku zapadnih saveznika na razbijanju partizana pomoću četnika, da se što šire mase uvlače u domobranske jedinice, kao buduću oružanu snagu države Hrvatske pod rukovodstvom HSS.

Predsednici stranke

1. Stjepan Radić (1904–1928)
2. Vlatko Maček (1928–1964)
3. Juraj Krnjević (1964–1988)
4. Drago Stipac (1991–1994)
5. Zlatko Tomčić (1994–2005)
6. Josip Friščić (2005–2012)
7. Branko Hrg (2012–)

Literatura

• Banac, Ivo (1988). The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics. Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-9493-2. 
• Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Dimić, Ljubodrag; Žutić, Nikola (1992). Rimokatolički klerikalizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941: Prilozi za istoriju. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. 
• Novak, Viktor (1948). Magnum Crimen: Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj. Zagreb: Nakladni zavod Hrvatske. 
• Pavlowitch, Stevan K. (2008). Hitler's New Disorder: The Second World War in Yugoslavia. New York: Columbia University Press. 
• Pavlović, Stevan K. (2009). Hitlerov novi antiporedak: Drugi svetski rat u Jugoslaviji. Beograd: Clio. 
• Petranović, Branko (1980). Istorija Jugoslavije 1918-1978. Beograd: Nolit. 
• Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918-1988. 1. Beograd: Nolit. 
• Radojević, Mira (1992). „Sporazum Cvetković-Maček i pitanje razgraničenja u Sremu” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 10 (1-2): 61—72. 
• Radojević, Mira (1994). „Bosna i Hercegovina u raspravama o državnom uređenju Kraljevine (SHS) Jugoslavije 1918-1941. godine” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 12 (1): 7—41. 
• Radojević, Mira (1995). „Sporazum Cvetković-Maček i Bosna i Hercegovina”. Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena. Beograd: Istorijski institut SANU. str. 123—133. 
• Radojević, Mira (1996). „Srpsko-hrvatski spor oko Vojvodine 1918-1941” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 14 (2): 39—73. 
• Tomasevich, Jozo (2002). War and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945: Occupation and Collaboration. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-3615-2. 

Spoljašnje veze

• Zvanični veb-sajt