Википедија

Hrišćanska arhitektura u Beogradu između dva svetska rata

Hrišćanska arhitektura u Beogradu između dva svetska rata smatra se zlatnim dobom crkvenog graditeljstva u kome je između 1918. i 1941. izgrađeno dvadesetak hramova. Svojim izgledom, monumentalnošću i rasporedom na široj teritoriji novoosnovane prestonice Kraljevine Jugoslavije ovi hramovi su, imali zadatak, ne samo da zadovolje rastuće potrebe vernika, sveštenstva i državne vlasti, već i da doprinesu većoj vizuelnoj prezentaciji Beograd u prvoj polovini 20. veka.[1][2][3][4] Bombardovanjem Beograda u Aprilskom ratu 1941. godine, potom okupacijom i rasparčavanje Kraljevine Jugoslavije, prekinulo je zlatno doba crkvenog graditeljstva u Beogradu, koje nije nastavljeno ni nakon oslobođenja Beograda od okupatora, jer novi socijalistički društveni poredak nije dozvoljavao podizanje monumentalnih hramova iz političkih razloga, sve do sredine 1980-tih godina, kada su ideološke i birokratske stege u SFR Jugoslaviji i njenoj prestonici Beogradu, značajnije oslabile.[5]

Preduslovi

uredi

Od nastanka hrišćanstva u doba Rimskog carsta, dolaska Slovena i prijema vere prostor Beograda je kroz viševekovnu istoriju imao ulogu važnog verskog hrišćanskog središta, koje je jedino tokom dugotrajne turske vladavine izgubilo taj značaj.[6][7] Nakon oslobođenja Beograda od Osmanlija, prvo je vazalna Kneževine Srbija a potom i Kraljevina Srbija počela sa građenjem hrišćanskih crkava u Beogradu, kada su podignute crkve Svetog Petra i Pavla (1832–1834) u Topčideru, crkva Svetog Marka na Tašmajdanu (1835) i Saborni hram Svetog arhangela Mihaila (1837–1840).[8][9][10][11][12]

S kraja 19. veka Beograd se demografski neprestano uvećavao i urbanistički širio i uobličavao sve do Prvog svetskog rata, što je iziskivalo i izgradnju novih crkava. I pored skromnih materijalnih i tehničkih mogućnosti Kraljevine Srbije, ona je u svojoj prestonici svoje graditeljstvo sve više prilagođavalo stilskoj transformaciji i nezaustavljivoj evropeizaciji njenog graditeljskog fonda.[13]

Po okončanju Prvog svetskog rata, nastao je period procvata sakralnog graditeljstva za potrebe Srpske pravoslavne crkve, pokrenut:

  • Snažnim podsticajem nakon ujedinjenja matičnih srpskih oblasti u obnovljenu Patrijaršiju (1920).
  • Osnivanjem Ministarstva vera Kraljevine Jugoslavije.
  • Povećanjem projektantska aktivnost Arhitektonskog odeljenja Ministarstva građevina Kraljevine Jugoslavije.[14][15]
  • Podrškom arhitekata ruskih emigranata koji su, posle Oktobarske revolucije, našli svoje utočište u Beogradu.Njihova projektna rešenja, snažnog autorskog identiteta i specifične tipologije, ne samo dasu oblikovala Beograd između dva svetska rata već i većinu verskih objekte svih konfesija.[16][17]

Pregled pravoslavnih crkava

uredi
 
Crkva Sv. Đorđa
 
Crkva Sv.Marka
 
Mala crkva Sv. Save
 
Crkva Sv. arhangela Gavrila

Između 1918. i 1941. godine u Beogradu su izgrađeni brojni samostalni verski objekti sa portama, i brojne kapele u sklopu postojećih ili novopodignutih objekata. Državne vlasti Kraljevine Jugoslavije i gradska uprava Beograda bile su spremne da izađu u susret potrebama verskim zajednicama i njihovim težnjama za očuvanja kulturnog identiteta, raznorodnog i višekonfesionalno opredeljenog stanovništva i njihovog sveštenstva. Prema tome u Beogradu toga doba vodilo se računa i da se, pored verskog i kulturnog identiteta sopstvenog naroda, kao dominantnog, kraljevina brine i o verskim potrebama hrišćana, ali i težnjama ostalih stanovnika grada.

U tom razdoblju na prostoru Vračara, Palilule, Čukarice, Senjaka, Bulbudera, Starog grada, Dorćola i drugima, nastali su objekti sakralne arhitekture pravoslavne, veroispovesti.

Crkva Svetog Đorđa (1928–1932), delo autorskog tima Vasilij Androsov i Dragutin Maslaća, podignuta je na placu koji su beogradski trgovac Mitar Jovanović i njegova supruga Milica poklonili za izgradnju crkve, kao spomen na svoju rano preminulu decu. Crkva je, po želji naručilaca, posvećena njihovoj krsnoj slavi Svetom Đorđu.[18] Ima osnovu u obliku upisanog krsta – trolista i građena je u neovizantijskom stilu, što je bilo karakteristično za sakralne objekte koje su građene u Beogradu između dva svetska rata. Elementi za gradnju ovih crkava nalaze se na našim crkvama iz srednjeg veka, koje su pripadale moravskoj školi.[19][20][21]

Crkva Svetog Marka na Tašmajdanu (1931–1940), delo je arhitekata, braće Petra i Branka Krstića, u duhu srpskog srednjovekovnog graditeljskog nasleđa, po uzoru na velelepnu zadužbinu kralja Milutina, manastir Gračanicu. Podignuta je pored stare grobljanske crkve iz 1835. na nekadašnjem Starom tašmajdanskom groblju, koju je podigao knez Miloš, a koja je srušena 1941. Jedna je od najmonumentalnijih crkava Beograda, i jedna od retkih koja nije freskodekorisan.[22][23]

Crkva Svetog Save (1935), ili Mala Crkva Svetog Save, delo je ruskog arhitekte Viktora Lukomskog, podignuta je na severoistočnom delu Svetosavskog platoa na mestu kapele iz 1895, kao crkva za privremenu upotrebu do završetka, u njenoj neposrednoj blizini Hrama Svetog Save. Izgrađena je kao trikonhos upisanog krsta razvijenog tipa sa osobitim tumačenjem srpsko-vizantijskih motiva. Kubična struktura sa poligonalnom kupolom perforirana je malobrojnim otvorima i oživljena belinom fasade i kontrastno obojenim slepim nišama. Kao poseban motiv ističe se zabatno oblikovano pročelje sa motivom rozete nadvišene krstom. Unutrašnja dekoracija hrama, je delo ruskih umetnika, ikone na ikonostasu rad su slikara Vladimira Predijeviča, a zidno slikarstvo zografa N. Majendorfa, B. Obraskova i A. Dikija. U južnoj pevnici hrama nalaze se posmrtni ostaci patrijarha Varnave, predsedika Odbora za podizanje Spomen-hrama Svetog Save.[24][25][26]

Hram Svetog Save na Vračaru (1926, 1985–1993), delo autorskog tima Bogdan nestorović i Aleksandar Deroko, dok je radove nastavio Branko Pešić sa saradnicima;

Crkva Svetog Lazara (1936), izgrađena na Bulbulderu, Zvezdara, autorsko je delo Momira Korunovića, najuglednijeg stvaraoca u domenu arhitekture tzv. srpskog nacionalnog stila i vodećeg arhitekte u domenu crkvenog graditeljstva, čiji opus broji više od 39 sakralnih objekata, za koje su projekti uglavnom rađeni pro bono. Uprkos izgradnji na periferiji grada, crkva ima autentičan i savremen izraz ovog predanog srpskog graditelja, koji je maštovitost svojih projekta crpeo je iz bogatog srpskog srednjovekovnog nasleđa. Građevinu krasi piramidalno uspinjanje masa i njihovo sužavanje ka vrhu građevine, na koje se nadovezuju talasasti venci krovnih površina, istureni trem na zapadnom pročelju, naglašene bočne konhe, izduženi lučni otvori, i na samom vrhu vitka kupola.[27][28]

Crkva Svetog arhangela Gavrila (1937–1939), delo Georgija Samojlova, koji je u to vreme bio asistent na Arhitektonskom fakultetu na Katedri za vizantijsku i staru srpsku arhitekturu;

Crkva Ružica, na severozapadnom podgrađu Beogradske tvrđave, nastala prenamenom barutnog magacina u drugoj polovini 19. veka, a koja je potom imala namenu garnizonske crkve. Prepravke ovog vojničkog hrama izvršio je arhitekt nikolaj Krasnov, akademik arhitekture i vodeći graditelj među pristiglim neimarima ruskim emigrantima.

Kapela Svete Petke, koja se nalazi u neposrednoj blizini, crkve Ružice, podignuta je iznad „čudotvornog“ izvora. Današnja Kapela je sagrađena 1937. godine na mestu stare iz 1867. godine i izvedena je po projektu Momira Korunovića. Izvor lekovite vode nalazi se u samom oltaru kapele. Njene unutrašnje zidove i svodove pokrivaju mozaici, koje je u peridu 1980. do 1983. godine izradio slikar Đuro Radulović.

Manastir Vavedenja Presvete Bogorodice, ili verski kompleks koga čine

  • Crkva posvećena Vavedenju Presvete Bogrodice (1935–1936), delo autorskog tima Ivan Rik i Andrej Papkov
  • Konak za koji su projekat izradili Ozren Srdanović i Milan Sekulić.

Crkva Svete Trojice (1924), koju je za potrebe Ruske pravoslavne crkve projektovao Valerij Staševski, a koja je poznata kao Ruska crkva u Beogradu. Podignuta je dobrovoljnim prilozima ruske emigracije i beogradskog građanstva na prostoru Tašmajdana u neposrednoj blizini Crkve Svetog Marka.

Pregled katoličkih crkava

uredi
 
Crkva Krista Kralja

Između 1918. i 1941. godine u Beogradu su za potrebe Beogradske nadbiskupije izgrađeni sledći objekti sakralne arhitekture katoličke, veroispovesti:

Crkva Krista Kralja (1926–1928), kao najstarija crkva Beogradske nadbiskupije i dugogodišnja katolička katedralna crkva, koja je prvobitno služila kao kapela posvećena Svetom Ladislavu. Kapela je 1930-tih preuređena i proširena po nacrtima inž. Tunera i arhitekte Štefla.

Hram Uznesenja Blažene Djevice Marije podignut je kao spomen hram francuskim borcima palim na Solunskom frontu: Za redovnike francuske asumpciononiste, hram je projektovao istaknuti arhitekta beogradskog modernizma Branislav Marinković

Crkva Svetih Ćirila i Metoda na Čukarici (1928) izgrađena je za verske potrebe reda lazarista, po projektu Blaža Katušića, arhitekte iz Osijeka.

Crkva Svetog Petra Apostola (1933), koja je dodeljena redu jezuita (isusovaca), za čije potrebe je prvo adaptiran prostor u dvorištu kuće u Makedonskoj ulici u kapelu, a nekoliko godina kasnije pristupilo se izgradnji nove crkve po projektima zagrebačkog arhitekte Juraja Denzlera. Uz severnu stranu crkve podignute su i prostorije župnog ureda i rezidencija jezuita. U četvrtoj deceniji XX veka u Beogradu se podiže

Hram Svetog Antuna Padovanskog (1929–1932), postsecesionističko delo slovenačkog i istaknutog srednjoevropskog graditelja, arhitekte Josipa Plečnika.[29][30] Visoki cilindrični zvonik hrama izveden je 1962. godine, sa nešto manjim izmenama u odnosu na originalni projekat, a čijom je izgradnjom rukovodio Plečnikov đak, Janez Valentinčič.

Pregled ostalih crkava

uredi
 
Evangelička crkva u Zemunu (1929)
Evangelička crkva
 
Nemačka Evangelička crkvena opština u Beogradu (danas Bitef teatar)
Glavni članak: Evangelička crkva (Zemun)

Građevina je podignuta na placu koji je evangelička zajednica dobila na poklon od Zemunskog magistrata, u ulici Tošin bunar 2 u Zemunu. Građena je u periodu od 1928 — 1929. godine kao delo autorske saradnje arhitekata Huga Erliha i Viktora Kovačića. U osnovi je građevina centralnog tipa, u vidu trikonhalne rotonde sa apsidom i bočnim aneksima paralelno postavljenim u odnosu na ulaznu zonu hrama. Danas, iako je promenila namenu, predstavlja vredno kulturnoistorijsko svedočanstvo o postojanju evangelističke zajednice u međuratnom Zemunu.[31][32]

Nemačka Evangelička crkvena opština u Beogradu podigla je crkvu početkom 1940-tih.[33] I pored toga što su istorijske i društvene okolnosti uticala na sudbinu jedne građevine, koja je više puta menjala svoju namenu, građevina je do danas spolja sačuvala svoj izvorni izgled, dok je unutrašnjost pretrpela izvesne izmene tokom adaptacije objekta 1989. godine u Bitef teatar. godine.

Ostali sakralni objekti

uredi
 
Palata Patrijaršije

Među mnogobrojnim sakralnim objekatima na teritoriji Beograda, važan segment graditeljske aktivnosti između dva svetska rata predstavlja osim crkava i podizanje drugih objekata od vitalne važnosti za rad kako Srpske pravoslavne crkve (palate Patrijaršije, objekati prosvetne namene, episkopska sedišta, eparhijskih domova, trpezarije, zvonara), tako i ta potrebe drugih vreskih zajednica. Objekti su građeni kako oko već postojećih, tako i oko novosagrađenih hramova ili crkava u prvoj polovini 20. veka.[34]

Palata Patrijaršije Srpske pravoslavne crkve (1934–1935) delo Viktora Lukomskog.21 Palata, čije je pročelje okrenuto prema Sabornoj crkvi i oblikovano u vidu portika sa niskim stubovima, a velika kupola postavljena nad Kapelom posvećenom Svetom Simeonu Mirotočivom, projektovana je tako da predstavi snagu i jedinstvo Srpske pravoslavne crkve.

Internat Bogoslovskog fakulteta (1939–1940), podignut za studente Bogoslovskog fakulteta kao monumentalni prestonički objekat, izveden u duhu sinteze savremenog i tradicionalnog graditeljstva.

 
Beogradska nadbiskupija

Beogradska nadbiskupija sa baštom i zgradom Parohijskog ureda (1926), čine jedinstvenu prostorno-funkcionalnu celinu, koju je posle Prvog svetskog rata Sveta stolica uz saglasnost jugoslovenske vlade kupila od Austrijanaca, sa Kapelom Svetog Ladislava (1888) za koju se pretpostavlja da je autorsko delo Jovana Ilkića, znamenitog srpskog graditelja.

Epilog

uredi

Zlatno doba crkvenog graditeljstva u Beogradu, po završetku Drugog svetskog rata, zbog višestruko nepovoljnih društvenih okolnosti i nedostatka finansijskih sredstava, postalo je prošlost ovog grada. Međutim i ono što je izgrađeno u tom periodu osim donekle monumentalnih hramova Svetog Marka, hram Svetog Save i hram Svetog Antuna Padovanskog, koji su sačuvali svoju monumentalnost kao deo urbanog sadržaja Beograda, sve ostale crkve su vremenom marginalizovane kao građevine u vizuelnoj slici Beograda, koji sve više počeo da liči na dehristijanizovani grad.[35]

Nakon ratnih devastiranja Beograda u Drugom svetskom ratu, koje je u kontinuitetu trajalo od Aprilskog rata 1941. godine pa sve do oslobođenja Beograda 20. oktobra 1944. godine, nastala su mirnodopska devastiranja gradskih blokova, i sakralnih građevina, jednim delom zbog činjenice da su u užim stručnim krugovima Jugoslavije sakralna arhitektura smatrana nečim prevaziđenim, a drugim delom zbog...

... rasprostranjenog manira nekontekstualnog autorskog upotpunjavanja gradskih poteza od strane domaćih projektanata moderne orijentacije, pri čemu je zatečeni reljef umnogome ostao neiskorišćen, lišen dovoljnog broja prepoznatljivih repera. Vizuelna marginalizacija hramova sprovedena je objektima visokogradnje (stambeni soliteri, višespratna zdanja upravne i poslovne namene), masovno građenim u njihovom susedstvu.[36]

Izvori

uredi
  1. ^ B. Bojović, Vizuelna organizacija i prezentacija Beograda, Izgradnja, 9–10, Beograd, 1984, 57–62
  2. ^ B. Bojović, Crkva u slici grada, DaNS, 20–21, Novi Sad, 1997, 56–57
  3. ^ A. Kadijević, Poimanje čistote stila i autorskog izraza u novijoj srpskoj arhitekturi, u: Čist izraz, 13. bijenale umetnosti (ur. D. Jelenković), Pančevo, 2008, 14–22
  4. ^ A. Kadijević, Interpolacije u beogradskoj novijoj arhitekturi. Neomodernistička autorska interpolacija u Takovskoj ulici (2003–2008), Nasleđe, X, Beograd, 2009, 203–208.
  5. ^ Aleksandar Kadijević, Tri nove crkve Beograda — tri potsticaja razvoju srpskog sakralnog graditeljstva. „Nasleđe” UDK 726.54(497.11)”199” str.114
  6. ^ D. Đurić-Zamolo, Beograd kao orijentalna varoš pod Turcima 1521–1867, Beograd, 1977
  7. ^ M. Šuput, Srpska arhitektura u doba turske vlasti 1459–1690, Beograd, 1984.
  8. ^ B. Vujović, Umetnost obnovljene Srbije 1791–1848, Beograd, 1986, 110, 112–126
  9. ^ B. Vujović, Srpske crkve i manastiri Beograda, 12–13, 28–29; Isti, Saborna crkva u Beogradu, Beograd, 1996
  10. ^ Z. Jakovljević, Fasade Saborne crkve – predlog restauracije, Nasleđe, III, Beograd, 2001, 141–154
  11. ^ B. Šekarić, Beograd, Saborna crkva, u:Spomeničko nasleđe Srbije, Beograd, 2007, 123
  12. ^ K. Mitrović, Topčider – dvor Kneza Miloša Obrenovića, Beograd, 2008, 92–114.
  13. ^ Aleksandar Kadijević, Tri nove crkve Beograda — tri potsticaja razvoju srpskog sakralnog graditeljstva. „Nasleđe” UDK 726.54(497.11)”199” str.113
  14. ^ Srpska pravoslavna crkva 1920–1970, Beograd 1971
  15. ^ M. Jovanović, Srpsko crkveno graditeljstvo i slikarstvo novijeg doba, Beograd – Kragujevac, 1987.
  16. ^ A. Arsenjev, Ruska emigracija u Jugoslaviji (izbor iz bibliografije), Ruska emigracija u srpskoj kulturi XX veka, Tom II, knjiga IV, Beograd 1994, 213–223
  17. ^ A. Arsenjev, Biografski imenik ruskih emigranata, Ruska emigracija u srpskoj kulturi XX veka, Tom II, knjiga IV, Beograd 1994, 225–326.
  18. ^ Vodič kroz Beograd, Beograd 1930, 62
  19. ^ D. Kašić, Beogradska crkva Sv. Đorđa na Čukarici 1932–1982
  20. ^ Spomenica o pedesetogodišnjici postojanja hrama, Beograd 1982
  21. ^ A. Kadijević, Jedan vek traženja nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi (sredina XIX – sredina XX veka), Beograd 1997
  22. ^ Grupa autora, Vodič kroz Beograd, Beograd 1930, 59
  23. ^ Ž. M. Jevremović, Istorijske znamenitosti Beograda i Zemuna, Beograd 1935, 22–23
  24. ^ M. Jovanović, Srpsko crkveno graditeljstvo i slikarstvo novijeg doba, Beograd – Kragujevac 1983, 197–215
  25. ^ A.Kadijević, Jedan vek traženja nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi (sredina XIX – sredina XX veka), Beograd 1997, 134–142
  26. ^ A. Kadijević, Beogradski period rada arhitekte Viktora Viktoroviča Lukomskog (1920–1943), GGB, XLV–XLVI, Beograd 1998/1999, 115–132
  27. ^ Spomenica crkve Velikomučenika kosovskog Svetog kneza Lazara, Beograd 1937
  28. ^ Ž. Škalamera, Obnova srpskog stila u arhitekturi, ZLUMS, 5, Novi Sad 1969,228–231
  29. ^ T. Damljanović, Dva hrama za dve konfesije: traganje za moderno-vizantijskim, Nasleđe VI, Beograd 2005,77–84
  30. ^ P. Krečić, Crkva Sv. Antuna Padovanskog u Beogradu – ocena zaštite spomenika i smernice obnove, Nasleđe, VI, Beograd 2005, 195–210.
  31. ^ Ž. Domljan, Hugo Erlih, Zagreb 1979, 213–217
  32. ^ D. Đurić-Zamolo, Jevreji – graditelji Beograda do 1941. godine, JIM, 6, Beograd 1992, 216–244.
  33. ^ Nova evangelička crkva u Beogradu, Beogradske opštinske novine, br. 10, Beograd, oktobar 1940, 853
  34. ^ A. Stojaković, Obnova spomenika arhitekture u Srbiji između dva rata, Raška baština 2, Kraljevo, 1980, 261
  35. ^ Aleksandar Kadijević, Tri nove crkve Beograda — tri potsticaja razvoju srpskog sakralnog graditeljstva. „Nasleđe” UDK 726.54(497.11)”199” str.128.
  36. ^ Aleksandar Kadijević, Tri nove crkve Beograda — tri potsticaja razvoju srpskog sakralnog graditeljstva. „Nasleđe” UDK 726.54(497.11)”199” str.114-115.

Spoljašnje veze

uredi
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Хришћанска_архитектура_у_Београду_између_два_светска_рата&oldid=27044785”