Humka Zako

Humka Čako (mađ. Csákó halom) ili na pojedinim mapama Zako je kurgan u severoistočnoj Bačkoj. Ova humka pripada lancu kurgana koji se ređaju obodom lesne zaravni (vidi: humke Potisja), i to sa obe strane Tise, kako u Bačkoj tako u Banatu. Položaj humke je takav, da sa obronka lesnog platoa Telečke gleda na ogromnu dolinu Tise.

Humka "Zako"
Naziv humke ili grupe:	Humka Čako ili Zako
Kodni naziv:	BAC393
Tip:	Humka, kurgan
Lokacija (opština):	Trešnjevac, Kanjiža
Tradicionalni naziv:	mađ. Bergel-domb
Poreklo naziva:	Stari tradicionalni naziv
Istorijski period:	III-I.vek p. n. e.
Epoha:	Eneolit-bronzano doba
Poreklo (kultura):	"kurganski narodi" (skiti?, kumani?)
Dimenzije (približno):	50×70 m
Visina (približno):	2-8 m (u odnosu na ravnu slatine Jaroš)
Materijal:	Zemlja
Stanje:	Dobro
Arheološki istraženo:	Ne
Portal:Arheologija Portal:Istorija

Ovde, na uzvišenju koje meštani zovu i Bergel 2001. godine izgrađen je lokalni memorijal zbog povezanošću sa događajima 1686. godine kada su ovi krajevi oslobođeni od turaka. Na centralnom delu kurgana se nalazi krst "Boban" (mađ. Bóbán-kereszt) a do njega vodi kružni put sa spomen pločama na lokalne istorijske događaje (poplava Tise, dolazak Turaka, osnivanje grada Kanjiže itd.). Prema paganskom sakralnom predanju na kurgan se sme penjati samo kružno, dok je ravno penjanje svetogrđe. Breg je ujedno simbol Trešnjevca (mađ. Oromhegyes) i nalazi se u centralnom delu grba naselja, sa prikazom crkve koja je ovde stajala u srednjem veku (Feel-Adryan, 13. vek).

Opis

Humka u sredini zvaničnog grba Trešnjevca

Kurgan se zbog svog istaknutog položaja nalazi ucrtan na starim mapama vojnih premera Austrijskog carstva. Na istoj lokaciji nalazi se i trigonometrijska kota obeležena sa nadmosrkom visinom od 105 m (što je čak 26 metara iznad nivoa Tise).

Poreklo kurgana nije poznato (vidi: Kurganska hipoteza), ali je u okolini pronađeno ostataka brušenog kamena, koji ukazuju na prisustvo čoveka još u kamenom dobu.

Poreklo imena

Prema usmenom predanju, nakon pada mađarske revolucije raspršeni hajduci mađarskog bećara Šandora Rože u nastalom metežu odlučili su da se bespravno nasele na sreski pašnjak grada Kanjiže, koji se prostirao i u pravcu Sente i današnjeg Trešnjevca. Dva lokalna plemića srba – Šipoš i Zako – su takođe iskoristila priliku da svoja imanja rasparcelišu i da ih jeftino prodaju doseljenicima. Prema priči, zemljoposednik Šipoš je prodao 6 lanaca oranice i loze, a na ove parcele su se počeli naseljavati siromašni kmetovi, bez ikakve dozvole. Nastala su sela Šipoš i Zako (mađ. Siposfalva, Zákóföld) koja su 1857. već brojala 437 stanovnika. Nastanku tih kolonija protivila se Kanjiža, jer se time gubila sreska zemlja a iz grada je odlazila jeftina radna snaga, ali se naselje ipak uskoro osamostalilo pod nazivom Iđoš kod Oroma (mađ. Oromhegyes).

Obzirom da se u neposrednoj okolini odigrala tzv. "prva" Bitka kod Sente, u znak sećanja na tu Bitku ovde se redovno održavaju razne kulturne i umetničke manifestacije u okviru dana opštine. Dan opštine Kanjiža je 20. oktobar, dan pobede nad turcima, a ujedno i datum nastanka sreza, ujedinjenjem 13 Potiskih naselja.

Panorama pustare Jaroš (ostaci sreskog pašnjaka) sa pogledom na breg i humku u daljini

Humka Zako na mapi II. vojnog premera Austrijskih zemalja (1850)

Značaj u savremenoj kulturi

Lokalni ljudi su na ovom mestu pokazali primer dobre prakse čuvanja tradicije, i ovo je jedan od retkih kurgana u Srbiji koji su sačuvani direktnom zaslugom i naporima meštana. Trava je ošišana, okolina čista, infrastruktura održavana, a samo mesto osvežavaju priredbama i svečanostima.

Kulturno-umetnički susreti

U Trešnjevcu deluje umetnička radionica Kreativna Kuća "Ulmus" (mađ. Ulmus-alkotóház) koju je iz sopstvenih snaga, bez ikakve podrške, isključivo od drvenog materijala podigao mesni majstor drvoreza Ištvan Erdelji (mađ. Erdélyi István).

U Trešnjevcu se redovno organizuje Međunarodni Kamp drvoreza (mađ. Nemzetközi Fafaragó-tábor, Oromhegyes) čiji je domaćin lokalno kulturno-umetničko društvo "Šandor Petefi" i udruženje građana "Ulmus". Gotovi radovi, klupe, drvene skulpture i ukrasi koje umetnici prave na razne tematske zadatke (sveci, spomen obeležja, razni znaci) nakon kampa služe ukrašavanju javnih mesta okolnjih naselja i u lokalnoj zajednici. Prave se i arheoetnografski kopljasti stubovi – kopje (mađ. koplyafa) – ukrašeni simboličnim elementima i ispisani starim mađarskim klinastim pismom. Jedna kompozicija takvih postavljena je i na kurganu 2002. godine sa natpisom: "Da bi te pamtio potomak, ostavi ovde za sobom znak! 20. oktobar 2002. Skupština opštine Kanjiža."

Geokečing

Mesto služi i kao internacionalna tačka geokečinga (engl. geocatching).

Memorijalni natpisi

Na kružnom memorijalu se nalaze dvojezična spomen-obeležja (na mađarskom i srpskom jeziku) sledećih sadržaja:

• 1093. Prvi pismeni pomen Kanjiže
• Do 1240. Cnesa je posed Opatije u Panonhalmi
• 1332: Pristanišna Kanjiža-trgovište
• XV. vek: 1406. Gornji Adorjan dobija pravo održavanja nedeljnih vašara
• 1526: Posle bitke kod Mohača, Turci opustoše Potisje
• 1620: turski popis poreza. Naselja: Sentpetri, Martonoš, Đekenjtova
• Spomen-mesto prve pobedonosne bitke protiv Turskog ugnjetavanja u regionu (1686). Podigla Skupština opštine Kanjiža na dan opštine 20. oktobra 2001.
• XVIII. vek - 28. jun 1751. Privilegijom Marije Terezije organizuje se Potiski krunski distrikt, Kanjiža postaje palanka
• "Ovim putem dozvoljavam da se velika opština Mađarska Kanjiža formira u grad sa uređenim senatom..." - 31. marta 1908. godine. Odluka br. 10010/1908.

U životu malih lokalnih sredina, ove su pojedinosti važne. Pobeda nad turcima je u tom vremenu bila ravnopravna u značenju sa završetkom drugog svetskog rata za savremenu generaciju, s tim što je za slabiji i malobrojniji narod taj rat trajao čitav vek, kada se život praktično ugasio na ovim prostorima. Ne zaboravimo da se svuda u svetu oglašavaju crkvena zvona zbog oslobođenja Beograda 1456.

Istorijska pozadina ovih napisa je opšte oslobođenje kraljevine Ugarske, neposredno nakon oslobađanja Budima, kada je Karlo Lotarinški u vojnoj kampanji i sa ovih prostora isterao Turke. Međutim, oni su ostali da vladaju sa druge strane Tise, do Moriša, i odatle su potisnuti tek tokom druge, odlučujuće bitke koja se odigrala nešto niže ka Senti. U bici kod Sente 1697. godine poražena je vojska sultana Mustafe drugog, on se preko Temišvara povukao u Konstantinopolj, a ova bitka je praktično oslobodila Evropu od njih i dovela do sporazuma u Karlovcima 1699. godine. Tek tada se narod polako vraćao na opustošenu ravnicu Vojvodine.

Galerija

Panorama slatine Jaroša Pogled na humku iz pravca Jaroša Otvorena slatina u ravni Tise Biljna zajednica slatina (ass. Puccinellietum limosae) Breg na obodu lesnog platoa Uspon iz pravca sela Humka Zako (Csákó) sa spomen krugom i skulpturama Trigonometrijski stub pored krsta "Bóbán" Spomen krug, sa pločama Pogled ka ravni Tise Spomen-ploča oslobađanja Potisja od turaka Glava hunskog ratnika Spomenik isklesan od drveta Tekst koji kaže "Da bi te pamtio potomak, postavi ovde za sobom znak!" Okolina čuva bogatstvo divlje flore: na slici veliki kozobrad (Tragopogon dubius) Tabla u spomen prvog psimenog pomena Kanjiže Spomen tabla prvom pomenu pristaništa Kanjiža, kao trgovišta Spomen-tabla na 1751, kada privilegijom Marije Terezije Kanjiža postaje palanka Spomen na prvi pomen Potiskih naselja tokom turskog popisa 1620

Vidi još

• Humke Potisja
• Humka
• Kurganska hipoteza

Literatura

• Bogdan Brukner, Borislav Jovanović, Nikola Tasić (1974): Praistorija Vojvodine – Monumenta archaeologica Vol. I (knjiga 3 Monografije Instituta); Institut za izučavanje istorije Vojvodine - Savez Arheoloških Društava Jugoslavije. Novi Sad (English summary/text at pages 425-484)
• Gimbutas, Marija (1997). The Kurgan Culture and the Indo-Europeanization of Europe: Selected Articles from 1952 to 1993. Institute for the Study of Man. ISBN 978-0-941694-56-8.