Crveno barjače

Crveno barjače ili Crveni barjak naziv je za nemire koju su se desili u Kragujevcu 27. februara 1876. nakon neuspešne izborne prevare i pobede sledbenika Svetozara Markovića na lokalnim izborima.

Pozadina

U Kneževini Srbiji, ni sedam godina od usvajanja Namesničkog ustava kojim je uvedeno pravo glasa za sve muškarce, još uvek nije bilo organizovanih političkih stranaka. Za vlast su se borili liberali okupljeni oko Jovana Ristića i konzervatici okupljeni oko Jovana Marinovića. Srpska omladina se još uvek školovala po evropskim univerzitetima gde je dolazila u kontakt sa evropskim socijalistima. Među srpskom omladinom veliku popularnost su stekle socijalističke ideje Svetozara Markovića. Tako su se pored liberala i mladokonzervativaca u Narodnoj skupštini pojavili socijalisti Adam Bogosavljević i Ranko Tajsić.

Kragujevačka Topolivnica

Kragujevac je u to vreme zbog Topolivnice bio najvažniji industrijski grad u Kneževini Srbiji. Upravnik Topolivnice u to vreme bio je Sava Grujić, Markovićev prijatelj iz studentskih dana. Po svom puštanju sa robije Marković se uputio u Kragujevac i započeo sa izdavanjem socijalističkih novina Oslobođenje. Posle Markovićeve smrti njegove kolege su nastavile da objavljuju novine sve dok ih vlada Danila Stefanovića nije zabranila u martu 1875. Pera Todorović i njegova supruga Milica Ninković su pokrenuli izlaženje novina Staro oslobođenje koje će izlaziti do februara 1876.

Na izborima 1875. broj radikalsko-socijalističkih poslanika u Narodnoj skupštini se povećao, ali su oni i dalje ostali manjina. Pod Bogosavljevićevim vođstvom, radikali-socijalisti su usvojili program Prve internacionale i svojom agitacijom za slobodne socijalističke samoupravne zajednice su se obraćali jakim željama seljaka, koji su bili bolje upoznati od države za potrebe sela.

Opštinski izbori

Novi zakon o opštinama usvojen 1875. je predvideo da se odbornici izaberu na izborima zakazanim za 13. novembar. Jedna od odredbi zakona je da se novi izbori za opštinske organe vlasti mogu raspisati ako se skupi dovoljno potpisnika, čak i kada su izbori održani samo nekoliko dana ili nedelja ranije. Na izborima su mogli da glasaju svi koji su platili porez, što je većina radnika Topolivnice i uradila. Radikali-socijalisti su na lokalne izbore u Kragujevcu išli sa velikim žarom računajući na glasove radnika Topolivnice. Staro oslobođenje od je u svom izdanju od 31. oktobra (po starim kalendaru, 12. oktobar 1876 po novom) pisalo: „Sutra pohitajmo na birališta, da pokažemo da smo svesni svoga prava i dužnosti!“

Ipak, prve opštinske izbore u Kragujevcu (i u ostatku Srbije) obeležila je izuzetno mala izlaznost. Iako je u biračkom spisku bilo evidentirano 1665 birača, glasalo je samo 276 osoba. Liberali i njihov kandidat, dotadašnji kmet (predsednik opštine) Todor Tucaković, nisu uspeli da privuku glasove radnika. pa su na izborima 13. novembra 1875. pobedu na izbrima za članove opštinskog veća su odneli radikali-socijalisti, a za predsednika opštine izabran je Pavle Vuković sa 243 glasa od 276 izašlih glasača, dok je Tucaković dobio 27. Međutim, liberali su uspeli da za dvojicu od trojice kmetovih zamenika izaberu njihova dva kandidata, a treći zamenik je bio radikal-socijalista Petar Velimirović. Jedan od dvojice liberala nije hteo da služi pod kmetom koji je bio radikal-socijalista, pa je na dopunskim izborima za trećeg člana suda 12. decembra izabran predstavnik radikala-socijalista, pa su sad oni imali većinu i u opštinskom veću i u sudu.

Vuković je u decembru otišao u Beograd na zasedanje Narodne skupštine, a po izbornom zakonu, kada je odsutan kmet, njegova dužnost je prelazila na njegovog zamenika, a to je u Kragujevcu bio liberal Milenko Petrović. Petrović je odmah počeo da opstruira neiskuksnu radikalsko-socijalističku većinu. Na zasedanju opštinskog veća dao je lažan izveštaj o porastu cene brašna u trgovinama za 25%, pa je skupština izglasala povećanje cene hleba. Ovo je izazvalo nezadovoljstvo radikalima među stanovništvom, što je Petroviću i bio cilj. Zatim je odbio da sazove novo zasedanje skupštine na kom bi se ovo pitanje razrešilo sve do 22. decembra. Petrović se dalje zamerio radikalima netačno istaknuvši da Velimirović nema imovine i stoga ne može da bude zamenik kmeta i da su dvojica radikalskih odbornika u sukobu interesa. Kada je 23. decembra Petrović odbio da uvede red u raspravu o mandatima dvojice optuženih radikala, radikalski poslanici su ga jednostavno počeli ignorisati.

Pobeda radikala-socijalista je uznemirilo vladu. Liberalske novine Istok su pisale: „U Kragujevcu po čuvenju izabrati su većinom sankiloti ili kao što ih samo tursko Oslobođenje krsti „bezgaćnici“... Ovakvog nehajstva, kao što je na samom delu pokazano od strane građanstva kragujevačkog, niko ne pamti, pa stoga nije ni čudo što je sudbina Kragujevca pala u ruke nihilista.“ Predsednik vlade Ljubomir Kaljević je u Kragujevac poslao kapetana da uhapsi novinara Starog Oslobođenja Peru Todorovića i njegovog izdavača Iliju Todorića. Ali po novom zakonu novine su mogle i dalje izlaziti i nastavile su da vode polemiku sa Istokom.

Nemiri

Vladajući liberali premijera Ljubomira Kaljevića su odlučili da ponište rezultate izbora tako što bi sazvali birački zbor 27. februara u vreme kada radnici Topolivnice budu na poslu. Ipak i na novom glasanju pobedu su odneli socijalisti sa 402 za i jednim protiv. Posle nove pobede socijalisti su počeli da slave marširajući gradom noseći crveni barjak na kom je pisalo „Samouprava” i koje su sašile Milica i njena sestra Anka Ninković.

Isticanju crvene zastave i vesti da su demonstranti uzvikivali „Živela republika!“ razbesneli su kneza Milana. Knez Milan Obrenović je, strahujući da se u Srbiji ne desi pobuna poput Pariske komune naredio vojsci silom da zaustavi slavlje. Kaljević je uspeo da smiri kralje bes, ali je Milan bio istrajan da se vojska pošalje. U sukobu sa vojskom bilo je mrtvih i ranjenih, a uhapšeno je oko 30 osoba, među kojima i Pera Todorović. Todorović je osuđen na devet meseci zatvora. Ipak, nije otišao na odsluženje kazne jer se kao dobrovoljac prijavio u vojsku u Srpsko-turskim ratovima.

Literatura

• Stokes, Gale (1990). Politics as Development: The Emergence of Political Parties in Nineteenth Century Serbia. Duke University Press. str. 97. 
• Banac, Ivo (1988). The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics. Cornell University Press. str. 155. ISBN 978-0-8014-9493-2. 
• McClellan, Woodford (2015). Svetozar Markovic and the Origins of Balkan Socialism. Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-7585-6. 
• Vitković, Blagoje; Spasić, Živomir (1976). Crveni barjak u Kragujevcu 1876: građa. Istorijski arhiv Šumadije.