Crkvenica
Crkvenica je jedna od najizdašnijih desnih pritoka Vrbanje. Izvire na sjevernim padinama Šipraškog brda (vrh Glavica, 1267 m), iznad sela Selačka i Kurušići, na oko 1200 metara nadmorske visine. Teče najprije prema prema zapadu, zatim naglo savija prema jugu, a ušće joj je u Šipragama. Gornji tok ove rijeke je gotovo paralelan sa matičnom Vrbanjom koja teče dolinom ispod južnih padina brda koje ih dijeli. Izvorište obuhvata četiri vrela, od kojih je najsnažnije Nebegovače, u rejonu Katunište. Već tu ulazi u sve dublji kanjon, mjestimično ndubok i preko 300 m ispod okolnog platoa. Iznad sela Gornje Šiprage, gotovo pod pravim uglom, usmjerava se prema jugu.
| Crkvenica | |
|---|---|
 Crkvenica u Šipragama | |
| Opšte informacije | |
| Dužina | ≈10 km |
| Sliv | Vrbas→Sava→Dunav→Crno more |
| Plovnost | Nije plovna |
| Vodotok | |
| Izvor | iznad Selačke, rejon Šipraška Brda – Očauš |
| V. izvora | 1200 m |
| Ušće | Vrbanja u Šipragama |
| Geografske karakteristike | |
| Država/e |  Republika Srpska  Bosna i Hercegovina |
| Naselja | Šiprage |
| Pritoke | Desne: Mosorski, Jovića i Kamenički potok, Studenac, a lijeve: Nikolića vrelo i Balijin do (iz dva snažna vrela – Jakuša |
Crkvenica je duga oko 10 km, a (uz mnoštvo potočiča i vrela) najveće desne pritoke su joj Mosorski, Jovića i Kamenički potok, te Studenac, a lijeve: Nikolića vrelo i Balijin do (iz dva snažna vrela – Jakuša). Na njoj je nekada (pedesetih godina prošlog vijeka) bilo čak 17 vodenica (mlinova).[1].
U užem području njenog izvorišta je vododijelnica slivova Vrbasa i Bosne. Trnovac i Stopanska su takođe desne pritoke Vrbanje i teku prema jugoistoku, dok je Crkvena desna pritoka Velike Usore i teče prema sjeverozapadu.[2][3][4].
Postoje pouzdane evidencije da je pri ušću Crkvenice u Vrbanju postojalo rimsko naselje sa bazilikom (tj. crkvom, po čemu je i imenovana) i srednjovjekovna starobosanska naseobina.[5]. O tome svjedoče ostaci stećaka od sedre; najkompletnije očuvani je potopljen u Vrbanju (u neposrednoj blizini primarne lokacije - uz same obale rijeka). Brbana odvaljala oko 300 m nizvodno i ѕnatno oštetila. Ostali su isječeni i ugrađeni (moguće je zbog verovanja u legendu o njihovoj "čudotvornost") u zidove okolnih kuća ili drugih objekata.
Austrijske vlasti su, u okviru razvoja infrastrukture za eksploataciju šumskog blaga i drugih prirodnih resursa, na području Šipraga izgradile i uskotračnu prugu uz vodotok Crkvenice - do Griča (823 m n/v). Pedesetih i šezdesetih godina prošlog vijeka, pruga je demontirana, a na njenoj trasi su izgrađene lokalne ceste za više sela u slivu Crkvenice.
Reference
uredi- ^ Vojnogeografski institut, Izd. (1962): Šiprage (List karte 1:25.000, Izohipse na 10 m). Vojnogeografski institut, Beograd.
- ^ Karta BiH - Karta Bosne i Hercegovine
- ^ Spahić M. et al. (2000): Bosna i Hercegovina (1:250.000). Izdavačko preduzeće „Sejtarija“, Sarajevo.
- ^ Mučibabić B., Ur. (1998): Geografski atlas Bosne i Hercegovine. Geodetski zavod BiH, Sarajevo.
- ^ Radimsky V. (1892): Ostanci rimskih naseobina u Šipragi i Podbrgju, za tim starobosanski stećci u Šipragi i uz Vrbanju u Bosni. Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Godina IV, Knjiga I: 75-80.