Википедија

Čanad (Timiš)

Čanad (rum. Cenad) je selo i jedino naselje unutar istoimene opštine Čanad, koja pripada okrugu Timiš u Rumuniji. Naselje je značajno po prisutnoj srpskoj nacionalnoj manjini u Rumuniji.

Čanad
rum. Cenad
Naselje
RO
RO
Čanad
Lokacija u Rumuniji
Koordinate: 46° 07′ 59″ N 20° 34′ 59″ E / 46.13306° S; 20.58306° I / 46.13306; 20.58306
Zemlja Rumunija
OkrugTimiš
OpštinaČanad
Nadmorska visina83 m (272 ft)
Stanovništvo (2012)[1]
 • Ukupno4.218
Vremenska zonaIstočnoevropsko vreme (UTC+2)
 • Leti (DST)Istočnoevropsko letnje vreme (UTC+3)
Geokod682428

Ne treba ga mešati sa Čanadom na drugoj obali Moriša, u Mađarskoj.

Položaj naselja uredi

Selo Čanad se nalazi u istočnom, rumunskom Banatu, na nekoliko kilometara udaljenosti od Velikog Semikluša. Selo je u Pomorišju. Od Temišvara selo je udaljeno oko 70 km ka severozapadu. Seoski atar je u ravničarskom delu Banata, blizu Moriša.

Istorija uredi

Ovo mesto je drevno i njegovo trajanje se proteže čitav milenijum. Njegov naziv je tokom istorije bio značajan pojam. Postojali su tako: Čanadska (katolička) biskupija, Čenadska (ugarska) županija, Čanadski distrikt, Čanadski propopopijat (pravoslavni). Vojvoda Čenadin je 1028. godine osvojio tvrđavu na reci Morišu. Ta tvrđava se od tada naziva po njemu Čanad. U blizini mesta tada se nalazio manastir Sv. Jovana Krstitelja. Vojvoda je manastir proglasio za zapadnog obreda, a tamošnji ortodoksni monasi su izašli iz njega, i u nedaleko od tog mesta podigli novi posvećen istom svetitelju. Pravoslavni Jovanjski manastir je izgleda postojao do 18. veka.

Po "Rumunskoj enciklopediji" Turci su vladali 150 godina, sa kratkim prekidima. Osvojili su ga 1596. godine Tatari i 1613. godine - Srbi. Nakon Karlovačkog mira 1699. godine, pretežno stanovništvo u Čanadu je bilo srpsko. Austrija naseljava Nemce, pa se fomiraju dva Čanada: Nemački Čanad i Veliki Čanad (srpski). Kasnije su ta dva naselja spojila. Godine 1858. mesto je kupio plemić Nako, i tu je podigao plemićki dvorac.

Čanad je kao središte, držao četiri puta godišnje vašar (1827): 14. februar, 12. maj, 6. oktobar i 11. novembar.[2] Viša vlast je odredila jula 1859. godine da se u Čanadu drže četiri vašara i to: 15. mart, 20. jun, 16. oktobar i 10. decembar. Osim toga tu su dva nedeljna vašara, ponedeljkom i četvrtkom.[3]

Istorija Srba u mestu uredi

Za vreme vojne granice, postojale su tri srpske vojne komande: segedinska, aradska i petrovaradinska. Aradska je među glavnim vojnim šančevima imala i Čanad. Stigli su tu Srbi graničari 1702-1703. godine iz okoline Budima i Ostrogona. Popisano je 1703. godine u Čanadu 136 militaraca. Naselje ima militarski status i 1715. godine; srpskih domova ima 38. Pominje se sledeći oficirski kadar u Čanadu: oberstlajtant (kao oberstkapetan) Jovan Šević, kapetan Živan Šević, hadnjađi Petar Šević i Petar Marjanović i zastavnici Manojlo Vujičin i Živko Radojičin. Bili su u Čanadu 1735. godine kapetani - Ranko Tekelija i Jovan Šević. Godine 1741. Mađari su izdejstvovali da se sve vojne komande ukinu. Prilikom izjašnjavanja o statusu novembra 1750. godine niko se u od graničara u Čanadu nije opredelio za provincijalni status. Za militarski status su se odlučili oberstlajtant kvo kapetan Jovan Šević, kapetan Živan Šević, hadnađi Petar Šević i Pavle Marjanović, te barjaktari Manojlo Vujičin i Živko Radojičin.[4] Kada je ipak ukinuta pomoriška vojna granica, mnogi Srbi graničari iz Čanada su se odselili 1751. godine sa porodicama u Rusiju, i tamo zasnovali nova naselja u stepi. Postojao je i tamo Čenad, a to su mu ime dali bivši stanovnici Čanada. A sam Jovan Šević je dostigao generalski čin i stekao velike zasluge za rusku carevinu, pre svega zbog organizovanja masovnog preseljenja Srba graničara u Rusiju.

Srbi su svoje mesto u Banatu tokom 19. veka zvali Srpski Čanad.

Čanad je 1764. godine bio pravoslavna parohija i sedište Čanadskog protoprezvirata.[5] Carski revizor Erler je 1774. godine konstatovao da mesto Čanad pripada Moriškom okrugu, stanovništvo je međano, ima Švaba i Srba, a u mestu se nalazi katolička crkva i carinarnica.[6] Kada je 1797. godine popisan pravoslavni klir tu su bila četiri sveštenika. Parosi, pop Jakov Popović (rukop. 1782), pop Mihail Naumović (1791), pop Aron Popović (1794) i pop Petar Marković (1793) služili su se srpskim i rumunskim jezikom.[7]

Umro je u Srpskom Čanadu 1901. godine Mihail (Miloš) Vojnović, "umirovljeni bivši narodni kapetan" Srpskog pokreta 1848-1849. godine, u 81 godini.[8]

U Srpskom Čanadu je 1905. godine bilo 5710 stanovnika u 1048 domova. U toj velikoj opštini, Velikosentmikloškog sreza bilo je 1698 Srba pravoslavaca (ili 29%) sa 324 kuće. Pored Srba, u toj nacionalno mešovitoj sredini ima mnogo Rumuna (2238) i Nemaca (1629). Od javnih zdanja za nas su bitni srpska pravoslavna crkva i srpska narodna škola. Mesto je dobro povezano sa ostatkom sveta, funkcionišu u to vreme PTT komunikacije i železnička stanica.[9]

Za vreme Drugog svetskog rata, tokom vođenih borbi za oslobođenje mesta od fašista, poginulo je 93 crvenoarmejca i tri sovjetska oficira, koji su sahranjeni u porti i postavljen im je spomenik sa imenima.[10] Mesni Rumuni su se odvojili od Srba 1889. godine i zatim podigli sebi bogomolju.

Crkva i škola uredi

Pravoslavni hram čanadski dobio je antimins 1733. godine od vladike Nikolaja Dimitrijevića. Taj hram posvećen letnjem Sv. Nikoli je podrobno opisan 1758. godine kao stara građevina, od pletera, pokriven rogozom, unutra zasvođena daskama, sa jednostavnim tornjem, i isto tako ikonostasom. Pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano 1773. godine a od 1779. godine se vode crkvene matrikule. Nova crkva posvećena Sv. arhanđelu Gavrilu, zidana je 1773. godine, a ikonostas dobila između 1790-1811. godine. Ne zna se zašto, ali na njenom temelju podignuta je nova crkva produženjem prema zapadu, ukupnim povišenjem i dograđivanjem tornja 1833. godine. Obnovljeni hram je posvećen Sv. Nikoli. Postoje ikone, poput one na Bogorodičinom tronu, koje je radio Milutin Bedričić 1837. godine. Ima celivajućih ikona i drugih majstora, poput Nikole Aleksića. Svodove hramovne molovali su i čistili ikonostas Đura Pecić i Sergije Kojić iz Velike Kikinde tokom 1901. godine.[11] Taj naivni moleraj je popravljao 1984. godine amater Nikola Šuh.

Godine 1846. Čanad je veliko mesto u kojem živi 2139 stanovnika. Činodejstvuju tada dva paroha, pop Georgije Popović i pop Stefan Dragan.

Vidakovićevu istorijsku knjigu nabavio je 1823. godine u Srpskom Čanadu kupec Arkadije Putić. Kupac srpske knjige u srpskom Čenadu je 1824-1825. godine Dionizije (Đonisije Obračević?) Obradović opštinski notar čanadski. Prenumerant je 1824. godine i trgovac mesni Arkadije Putić. Godine 1827. kupac srpske knjige je prota čanadski Vasilije ot Stojanović, a uz njega Isa Riđički išpan. Opštinski "notarijus" 1832. godine je Stefan Georgijević, Stefan Popović sabov i crkveni sin, a drvoprodavci su trgovci Nikifor Putići i Petar Ignjatović. Čitatelji knjiga iz Srpskog Čenada 1833. godine su: Petar Dijaković paroh (i 1832), Isidor Riđički "Slavnog Mariefeld dominuima čanadskog spahiluka rentijer" (i 1832), Lazar Putić teolog, Gliša Zarin opštinski knez, i još nekoliko trgovaca i arendatora i učitelj. Drugi kupac srpskog kalendara 1841. godine bio je paroh Dionizije Stefanović. Godine 1843. prenumerant srpske knjige je Aron Mocika "ot Kišljase" kontrolor u Čenadu. Administrator čanadske parohije bio je 1846. godine Teodor Petrović. Godine 1859. u srpskom Čenadu je "kastner" Aleksander Mikočević dao prilog Školskom fondu, 2 f. Godine 1847. Stefan Dima je bio računovođa čanadske skele i skupljač pretplatnika srpske knjige.

Kada je bio izbor paroha u Srpskom Čenadu 1862. godine neki Rumuni i Srbi su pokušali da u toj iskonskoj srpskoj parohiji unesu smutnju. Usledice podela između Srba i Rumuna, na zasebne crkvene opštine sa parohijama, koje neće doneti prosperitet ni jednoj populaciji. Ugarsko ministarstvo veroispovesti dalo je čanadskoj parohiji prilog 250 f. za gradnju parohijskog doma. Pop Andrija Putić rodom iz mesta, bio je mesni paroh 43 godine, počev od "burnih šezdesetih", 1863. godine. Bogosloviju je završio u Vršcu, a rukopoložio ga je vladika Ivačković 1863. godine u Aradu. Uz njega je 1907. godine paroh administrator pop Živan Kankahidac. Početkom 20. veka u čanadskoj parohiji nikako da se ustale parosi, stari sveštenici ostaju bez dostojne zamene, iz godine u godinu smenjuju se administratori. Mladen Jevrić iz Čenada je 1892. godine bio pretplatnik "Srpskog siona".

Srpski Čenad je 1905. godine imao srpsku crkvenu opštinu, skupština je bila redovna, pod predsedništvom Aleksandra Zarića. U Čenadskoj parohiji treće platežne klase, postoji parohijska zemljišna sesija od 38 kj. Srpski pravoslavni ham je tada u dobrom stanju, a crkveno-opštinski zemljišni posed je veliki i iznosi 76 kj. Čenad 1905. godine još uvek nema parohijski dom, iako su tu dva sveštenika. Postojalo je srpsko pravoslavno groblje sa najstarijim somenikom iz 1838. godine. Paroh u Srpskom Čenadu 1894-1905. godine Svetozar Popović.

Čanadski učitelj je 1832-1833. godine i kupac srpske knjige Danil Perić. Godine 1832. pretplatnik je bio Spiridon Matić bivši "detonastavnik". Učitelj čanadski bio je Sima Andron 1847. godine pretplatnik srpske knjige. Te 1846/1847. godine isti učitelj Simeon prosvećuje 45 đaka.[12] Priložnik za "Školski list" bio je 1860. godine Dionizije Stefanović učitelj u Srpskom Čanadu sa 2 f. Pretplatnik "Školskog lista" bio je 1862. godine Jovan Todorović učitelj u Srbskom Čenadu. Milić Živić iz Srpskog Čanada, dobio je 1880. godine dekret o postavljenju za stalnog učitelja. Učiteljica u Srpskom Čenadu 1894. godine je Julijana Brankovan. Odobreno je 1900. godine u Srpskom Čenadu da učitelj spoji svu decu, dok ne dođe učiteljica. Nastava se izvodi jednom školskom zdanju podignutom 1856. godine. Rade od 1902. godine dve učiteljske snage; sa školskom decom održavaju i školski vrt. Učitelji u Srpskom Čenadu 1907. godine bili su Kosta Marinković rodom iz Pančeva (tu jednu godinu) i Vidosava Popović, rodom iz Starih Šova (tu od 1902)[13] U to vreme redovnu nastavu pohađa 136 đaka, a u poftornu školu ide 39 starijeg uzrasta. Stasalo je za zabavište 79 male dece, a čak 24 učenika nije izabralo srpsku osnovnu školu, već se obrazuje u "stranim školama".[14] U Srpskom Čenadu je 1913. godine učitelj Petar Prekajski.

U leto 1860. godine stvoreno je u srpskom Čenadu "Srbsko teatarsko društvo" koje je već dvaput uspešno izvodilo pozorišne predstave. Nameravali su da ih daju po svim glavnijim mestima. Upravitelj istog je bio Dimitrije Marković iz Kikinde, koji je pre bio u vojničkoj službi.[15]

U Čanadu se rodio 1823. godine Kosta Hadžić pozorišni glumac, a umro 1872. godine u Rumi. On se od rane mladosti bavio glumom, sa nekoliko mladića osnovali su pozorišnu družinu u Čenadu, koja je pod upravom Jovana Kneževića obilazila srpske krajeve i davala predstave. Od 1861. godine družina se pretopila u SNP u Novom Sadu, on je njegov stalni član koji igra manje uloge.[16]

Stanovništvo uredi

Po poslednjem popisu iz 2002. godine selo Čanad imalo je 4.249 stanovnika. Poslednjih decenija broj stanovništva opada.

Selo je oduvek bilo višenarodno, ali su Srbi i druge manjine u selu danas osetno malobrojniji posle više kolonizacija rumunskog i romskog stanovništva. Nacionalni sastav na pojedinim popisima bio je sledeći:

Popis[1] Etnički sastav
Godina Ukupno Rumuni Nemci Mađari Srbi Romi Ostali
1880. 6.982 2.074 3.166 128 1.495 - 6
1900. 7.389 2.246 3.244 211 1.583 - 1
1930. 7.236 2.120 2.985 655 1.216 227 22
1977. 5.022 2.023 1.419 682 654 229 10
1992. 3.991 2.304 83 734 401 450 18
2002.[2] 4.263 2.812 48 677 320 371 89

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ „Statistical Yearbook 2011” (PDF). Comisia Centrală pentru Recensământul Populaţiei şi Locuinţelor. Pristupljeno 2015-07-05. 
  2. ^ "Danica" zabavnik, Beč 1827. godine
  3. ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1859. godine
  4. ^ Mita Kostić: "srpska naselja u Rusiji", Beograd 1923.
  5. ^ "Srpski sion", Sremski Karlovci 1905.
  6. ^ J.J. Erler: "Banat", reprint, Pančevo 2003. godine
  7. ^ "Temišvarski zbornik", Novi Sad 8/2015.
  8. ^ "Zastava", Novi Sad 1901. godine
  9. ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
  10. ^ Stevan Bugarski, Ljubomir Stepanov: "Istorijski i kulturni spomenici Srba u rumunskom Banatu", Temišvar 2008. godine
  11. ^ Miloš Popović: "Versko-crkveni život Srba u Banatu", Zrenjanin 2001. godine
  12. ^ Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
  13. ^ "Školski list", Sombor 1907. godine
  14. ^ Mata Kosovac, navedeno delo
  15. ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1860. godine
  16. ^ "Pozorišno uređenje", Novi Sad 1872. godine

Spoljašnje veze uredi


 

Ovaj članak vezan za naselja u Rumuniji je klica. Možete doprineti Vikipediji tako što ćete ga proširiti.

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Чанад_(Тимиш)&oldid=27789944”