Šanac (poljsko utvrđenje)

Šanac (engl. sconce, nem. Schanze) ili šarampov je tip poljskog utvrđenja namenjen kao defanzivno borbeno sredstvo. Šančevi su prvi put korišćeni tokom srednjeg veka. Svoj vrhunac dostižu tokom 19. veka, a izbacuju se iz upotrebe tokom Prvog svetskog rata. Šančeve ne treba mešati sa jarkom, koji je rov oko zamka, jer je šanac kompleksniji zemljani rad od rova ili jarka, a jarak može biti deo šančeve odbrane.

Izgled, uloga i karakteristike

Građa Mišarskog šanca, dijagram

Šančevi ili šarampovi su tip poljskog utvrđenja, napravljenih od zemlje. Postoje otvoreni i zatvoreni tipovi šančeva. Kroz istoriju mnogih zemalja odigrali su bitne uloge tokom bitaka, gde su imali primenu kao defanzivna sredstva u cilju zaustavljanja protivničke vojske i nanošenja štete. Šančevi su masovno počeli da se koriste u doba, kada je vatreno oružje poput pušaka i topova ušlo u masovnu upotrebu. Glavni zadatak i namena šanca jeste da pruži zaklon pešadiji koja koristi puščanu paljbu ili artiljeriji. Šančevi su uglavnom pre bitaka podizani na važnim strategijskim položajima, kuda bi prolazile protivničke armije, najčešće putevi. Podizani su takođe na lokacijama povoljnim za posadu šančeva, kao što su brda, na kojima je neprijatelj imao poteškoća da napadne. Po obliku šančevi su mogli biti kvadratnog, pravougaonog, zvezdastog, trouglastog, petougaonog ili nepravilnog oblika, u zavisnosti od terena koji je diktirao kakav će oblik šanca biti. Od elemenata najbitniji element šanca bio je zemljani nasip zvani grudobran, koji je činio zid šanca. Ruski inženjer Gramberg, koji je tokom Prvog srpskog ustanka obilazio ustaničke šančeve i utvrđenja, rekao je :„Profil šančeva sastojao se od grudobrana od koševa napunjenih zemljom, visine 6-7 stopa(jedna stopa iznosi 30,48 cm). Pored grudobrana, šančevi su imali ima zaštitnu ogradu od palisadi na grudobranu, koji su bili pobijeni pod uglom od 90 stepeni, sa šiljcima nagore, zatim rovove oko grudobrana (zbog čega laici misle da je šanac rov ili jarak), zatim kapije za ulazak i izlazak posade. Neki šančevi poput Mišarskog i Deligradskog šanca su u sklopu elemenata imali i topovske bastione sa tablama na koje bi ustanici postavljali artiljeriju sa kojom bi zajedno sa puščanom paljbom dejstvovali po turskoj konjici i pešadiji.

Šančevi tokom Prvog i Drugog srpskog ustanka

Maketa Mišarskog šanca sa Turskim napadom i Srpskom plotunskom i topovskom vatrom

Ustaničke vođe tokom Prvog srpskog ustanka i Drugog srpskog ustanka, podučeni iskustvom iz Kočine krajine u kojoj su mnogi služili, izabrali su šančeve kao glavno oružje u borbi protiv turskih vojski, kako bi tursku brojčanu nadmoć umanjili ovim tada modernim sredstvom odbrane. Uvođenje šančeva i oragnizovanog dejstva plotunskom puščanom vatrom i artiljerijom po neprijatelju bilo je u suprotnosti sa već viševekovnom praksom hajdučkih boraca da u borbi sa Turcima izvrše prepad na Turke i posle kraće borbe pobegnu. Na ovaj način su ustanici birali organizovanu borbu kakva je bila praksa u Austrijskoj vojsci. Sama reč šanac, vodi poreklo od nemačke reči schanze, koju su Ustanici naučili u službi u Austrijskim frajkorima. Od 1805 do kraja Drugog srpskog ustanka 1815 i zadnje bitke kod Dublja, šančevi su u svim bitkama igrali važnu ulogu, pomažući srpskoj ustaničkoj vojsci da izvoje mnoge važne bitke. Najpoznatiji šančevi bili su Mišarski šanac i Deligrad. Interesantno je da su i u prvoj bici (boj na Svileuvi) i u zadnjoj (boj na Dublju) Turci bili ti koji su koristili šanac, a Srbi vršili napad na šanac.

Tanasko Rajić tokom boja na Ljubiću, pored topova iza koga se vide palisade od šanca

Opisi najčuvenijih šančeva

Prvi šanac koji je podignut bio je u Svileuvi uoči boja. Vuk Karadžić piše da ga je digao Jakov Nenadović, da je bio mali, zagrađen prošćem tek kao obor. Turci su ga zauzeli i iz njega se borili sa Srbima. U boju na Ivankovcu, shvativši da raštrkane jedinice Srba ne mogu da se efikasno bore protiv Turaka, dva dana pre boja na predlog Petra Dobrnjca Srbi dižu tri elipsoidna šanca i dva kvadratna reduta. Po ostatcima šančeva i reduta, šančevi su imali plitak grudobran od zemlje oko pola metra visine i rov, a po grudobranu su bile nameštene visoke zašiljene palisade od skoro 2 metra uspravno sa razmakom za manju od pola metra. Reduti su bili kvadratasti i imali su samo zemljani grudobran. U boju na Mišaru, Karađorđe diže veliki, četvorougaoni šanac sa stranama od 150 do 160 koraka. Šanac je imao tri topovske table kvadratnog oblika(bastion), jedan redan(trouglasti bastion) ugnutu severnu stranu, rov dubok 1,1 metar pri vrhu, zemljani grudobran, zašiljene palisade pod uglom od 90 stepeni sa puškarnicama i unutrašnja strana grubobrana je bila obložena pletivom. Šanac je zadnji obišao 1848 Janko Šafarik i detaljno ga opisao. Deligrad je bio kompleksa šančeva između Aleksinca i Ražnja. Najveće utvrđenje bilo je nepravilnog pravouglog trougla, sa bastionima na kojima su bili topovi skinuti sa Smederevske tvrđave. Imao je grudobran i palisade. Gradio ga je inženjer Vuča Žikić. Danas je od Deligrada ostao samo mali segment sa grudobranom visokim oko dva metra i debelim palisadima. Čegarski šanac je opisao general akademik vojske Kraljevina Srbije general Jovan Mišković. Obišavši ostatke zgarišta ne brdu Čegar od eksplozije posle boja, Mišković je primetio oblik pravougaonika. Loznički šanac iz boja na Loznici je najbolje očuvan šanac. Ima oblik nepravilnog kvadrata sa topovskim bastionima redanima i podignut je na visokom, a malom brdu. Ravanjski šanac iz boja na Ravnju je bio ogromnih dimenzija od zapanjujućih 500 koraka, bio je poput prave linije, imao je grudobran, palisade i rovove pune vode i zatvarao je prolaz između Save i Zasavice. U boju na Ljubiću podignuto je više šančeva otvorenog i zatvorenog tipa. Uglavnom su to bili zatvoreni četvorougaoni šančevi sa palisadima i otvoreni grudobrani oblika vijugave linije sa palisadima. Miloš Obrenović navodi da su na brdu podignuti „šančići od prošća, pruća i granja za zakloniti se”^[1]Pored tri na brdu, podignuto je četiri u podnožiju brda kraj reke Morave. Vuk Karadžić navodi dva šanca, donji četvorougaoni šanac Jovana Dobrače koji je bio dobro sagrađen i gornji slabije građen Tanaska Rajića sa artiljerijom. Detaljne opise kao i za Čegarski šanac dao je general Jovan Mišković. Opis šanca u boju na Dublju nije napomenut u stručnoj literaturi. Napominje se da je imao grudobran od zemlje i da je bio zaravnjen prošćem dopletenim prućem. Bogdan Sekendek navodi da je šanac bio oblika kvadrata sa troje vrata i dve topovske table za laket topove, što može da odgovara budući da je dubljanski šanac podignut u ravnici u poljani popa Mašića, i da se u takvom slučaju šančevi grade po pravilu kontrole četiri strane polja. Aleksa Antić u svojoj knjizi Mačva navodi da od Dubljanskog šanca nije ostalo ništa osim ugla četvorostranog reduta. Jedini pouzdan podatak koji se navodi u slučaju dubljanskog šanca je da je jedna strana bila nesigurna, pa su Turci okružili tu stranu polukružnim jarkom ograđenim prošćem.

Boj na Dublju, poslednja bitka u kojoj su korišćeni šančevi u Drugom srpskom ustanku

Makete šančeva

Muzej Mišarske bitke na Mišaru kod Šapca poseduje maketu terena boja, sa šancem i objašnjenjima pozicija vojski tokom bitke. Istorijski muzej poseduje maketu Deligradskog šanca sa topovima koju uglavnom prikazuju tokom jubilarnih godišnjica bitaka. Maketa Čegarskog šanca se nalazi u muzeju u Nišu. Maketa Lozničkog šanca sa topovima i figurama se nalazi u stalnoj postavci muzeja u Loznici.

Šančevi u popularnoj kulturi

Ustanički šančevi sa palisadima prikazani su u filmu Pesma sa Kumbare i seriji Vuk Karadžić. U navedenim serijama i filmovima su prikazani šanac iz opsade Beograda 1806, Čegarski šanac, šanac boja kod Svileuve, šanac iz boja na Ravnju.