Википедија

Istorija Azije — разлика између измена

Интерактиван преглед историје
← Старија изменаНовија измена →
Садржај обрисан Садржај додат
ВизуелноВикитекст
.
Autobot (разговор | доприноси)
1.572.075 измена
м Разне исправке; козметичке измене
Ред 1:
[[DatotekaДатотека:Dinastico arcaico.svg|320px|thumb|desno|Lokacija drevne Sumerske države.]]
 
'''Istorija Azije''' jedinstvena je, jer pored svoje veličine to je ujedno i mesto postanka najstarijih svetskih civilizacija, kao što su [[Sumer|sumerska]], [[Kina|kineska]] i [[Indija|indijska]].<ref>{{citation|last=Bowman|first=John S.|title=Columbia Chronologies of Asian History and Culture|year=2000|publisher=[[Columbia University Press]]|location=New York City|isbn=978-0-231-50004-3|url=https://books.google.com/books?id=cYoHOqC7Yx4C|pages=}}</ref> Postojanje ovih civilizacija imalo je snažan uticaj na [[istorija|istoriju]], kako staru tako i na najnoviju, baš kao i pojavljivanje tri glavne religije: [[hinduizam|hinduizma]], [[budizam|budizma]] i [[islam]]a. Kolonijalno uplitanje vekovima se održavalo na razvoj Azije, ali nakon više decenija nazavisnog razvoja, današnje azijske ekonomije doživljavaju pravi procvat.<ref>"Asia Reborn: A Continent Rises from the Ravages of Colonialism and War to a New Dynamism" by Prasenjit K. Basu,Publisher: Aleph Book Company</ref> Međutim, još uvek ima sukoba, a oni na jugoistoku Azije i na [[Srednji istok|Srednjem istoku]] odražavaju se i na svetsku politiku. Drevne civilizacije u Aziji bile su najčešće izolovane, i međusobno i od ostatka sveta, preprekama kao što su [[pustinje]], [[planine]] i [[okean]]i. Jedino je Srednji istok imao jače veze sa Evropom. Zbog toga su azijske civilizacije i kulture nazavisno razvijale hiljadama godina. S vremenom su glavne civilizacije, one u [[Indija|Indiji]] i [[Kina|Kini]], počele da utiču na ostale azijske zemlje.
 
=== Kušansko carstvo ===
Ред 10:
=== Padmasambava ===
 
Legendarni mudrac i stručnjak za jogu iz ''Svata'', današnji [[Pakistan]], Padmasambava utemeljio je ''tibetski budizam''. Zajedno sa suprugom, '''Ješe Tsogjal''', stigao je u [[Tibet]] [[747.]]. i osnovao prvi budistički [[samostan]]. Ovaj mudrac proveo je potom svoj život pišući i podučavajući veru.
 
===Drevne civilizacije===
[[DatotekaДатотека:Timur Exhumed.gif|350px|thumb|left|Timur]]
 
[[Sumer]]i u zapadnoj Aziji razvijaju prvu svetsku civilizaciju, mada su drevna kineska i indijska civilizacija najviše uticaliu na Aziju. Poseban uticaj izvršile su njihove religije: [[hinduizam]] (religija indijskog naroda) i [[budizam]] (utemeljio ga ''[[Sidarta Gautama]]'' i jedna je od tri velike kineske religije) koje su se raširile Azijom.
 
* '''Dinastija Čola'''
Od [[850.]]. do [[1200.]]. u većem delu Indije počela je da dominira dinastija poznata kao '''[[Čola]]'''. Podigli su brojne hinduističke hramove i preneli svoju religiju na [[Šri Lanka|Šri Lanku]]. Svoju pomorsku silu raširili su preko mora [[Jugoistočna Azija|Jugoistočne Azije]] što je pridonelo širenju hinduizma sva do [[Sumatra|Sumatre]] i [[Bali]]ja.
 
* '''Dinastija Kogurjo'''
 
Od [[7. vek]]a sve više je rastao kineski uticaj i kineski su sveštenici [[Koreja|Koreju]] preobratili na budizam. '''Kogurjo''' vladari (1. vek pne. - 7. vek n. e.) podsticali su širenje budizma. Misionari iz Koreje krenuli su u [[Japan]] koji nije prihvatio samo budizam, već i kinesko pismo, arhitekturu i kulturu.
Ред 26:
== Jugoistočna Azija ==
 
Više od 1000 godina Indija je bila glavna razvojna snaga ove regije i predstavljala je model za kulturu, umetnost i religiju Jugoistočne Azije. Njen je uticaj počeo je da opada nakon [[1300.]]. godine. Od [[300.]]. godine indijski su trgovci plovili do [[Tajland]]a, [[Malezija|Malezije]], [[Indonezija|Indonezije]] i [[Filipini|Filipina]]. Od početka 13. veka arapski trgovci širili su islam duž morskih trgovačkih puteva. Od početka [[16. vek]]a ova regija trgovala je i sa [[Evropa|Evropom]].
 
* '''Sijam'''
 
Vekovima su talasi doseljenika sa severa stizali u Sijam ([[Tajland]]) i ženidbeno se vezivali sa starosedelačkim plemenima. U [[13. vek]]u jedno je pleme ''Taj'', ujedinilo Sijam u jednu državu sa jednim vladarom i jednom religijom - budizmom.
Ред 34:
==Srednja Azija==
 
Vekovima su jedini putnici u negostoljubljivim krajolicima srednje Azije bili trgovci koji su koristili [[Put svile]]. Godine [[1398.]]. mongolski ratnik ''Timur'' ([[1336.]]. - [[1405.]].) poreklom iz stepa osnovao '''Srednjeazijsko carstvo'''. Godine [[1369.]]. Timor je svoj glavni grad premestio u bogati [[Samarkand]] u današnjem [[Uzbekistan]]u. Grad je doživeo svoje zlatno doba i postao arhitektonski dragulj srednje Azije budući da su Timur i njegovi naslednici tamo podigli palate, astronomske opservatorije i islamske škole. Početkom [[16. vek]]a nomadi ''Uzbeci'' napali su ovaj grad.
 
== Trgovina i kultura ==
[[DatotekaДатотека:Great Game cartoon from 1878.jpg|thumb|lijevo|Šaljiva ilustracija '''[[Velika igra|Velike igre]]''' iz 1878. godine]]
 
Tokom [[17. vek|17]], [[18. vek|18.]]. i [[19. vek]]a cvetala je trgovina, iako su neke azijske zemlje za neupućene bile zatvorene. [[Rusija]] i evropske zemlje kupovale su [[svila|svilu]], [[čaj]] i [[porculan]] iz Kine. [[Indija]] je trgovala sa [[svet]]om i bila je poznata po svom ručno tkanom tekstilu, kao što je ''turska mustra'' koji je bio tradicionalni indijski uzorak. Tokom tog perioda zapadne su snage postale sve zainteresovanije za pripajanje azijskih teritorija radi trgovinskih ciljeva. Tokom [[19. vek]]a Rusija se proširila do srednje Azije. Britanci su strahovali da su [[Rusi]] naumili da preuzmu Indiju, pa su se dve zemlje počele uhoditi. Britanci su to nazvali '''''[[Velika igra|Velikom igrom]]'''''; Rusi su je poznavali kao ''Turnir senki''.
 
===Dinastija Mandžuraca===
[[DatotekaДатотека:Vua Duy Tan nho.jpg|thumb|desno|Mongolski dečak]]
 
Kineska '''dinastija Mandžuraca''' ([[1664.]]. - [[1911.]].) bila je ekspanzionistička i širila je kulturu zauzimanjem drugih teritorija, kao što su [[Mongolija]] ([[1697.]].), [[Tibet]] ([[1751.]].) i istočni Turkestan (1760.). Međutim, kod kuće se ekonomska situacija pogoršavala. U 17. i 18. veku Kina, Japan, [[Koreja]] i '''Sijam''' ([[Tajland]]) pružili su otpor evropskoj ekspanziji. Kina je ograničila trgovinu sa Evropom na luke [[Makao]] i [[Kanton]], [[Japan]] je trgovao samo sa [[Holandija|Holandijom]] u [[Nagasaki|Nagasakiju]]ju, a [[Koreja]] se zatvorila prema zapadu. Godine [[1688.]]. revolucijom u Sijamu okončani su francuski pokušaji da stekne uticaj u [[Bangkok]]u.
 
== Kolonizacija u 19. veku ==
Ред 52:
=== Zlatni istok ===
 
Kako je Evropa u 19. veku vojno i industrijski jačala tako se i širila, a Azija je postala bogat izvor hrane i sirovina. Evropski doseljenici razvijali su plantaže [[čaj]]a, [[kafa|kafe]] i gume, osnivali rudnike, eksploatisali drvenu građu Azije i trgovali [[zlato]]m, [[srebro]]m i dragim kamenjem. Godine [[1886.]]. Burma je izgubila samostalnost i potpala pod [[Velika Britanija|Britaniju]] nakon niza ratova. To preuzimanje bilo je više strateške nego trgovačke naravi; Britanci su želeli da spreče da Francuzi steknu prevelik uticaj u Aziji.
 
* '''Pobuna'''
 
Od [[1850e|pedesetih godina 19. veka]] počelo je da dolazi do pobuna protiv evropskog uplitanja u azijske poslove. Godine [[1857.]]. došlo je do ''Sepojske pobune'' u Indiji, a početkom 20. veka do ''[[Bokserski ustanak|Bokserskog ustanka]]'' u Kini. Obe pobune bile su protesti protiv zapadnjačke moći i kulture. Bile su ugušene od strane zapada ili kolonijalne vlasti.
 
* '''Rama -{V}-'''
 
'''Čulalonkorn''' ([[1853.]]. - [[1910.]].) postao je sijamski '''kralj Rama -{V}-''' [[1668.]]. godine. Putovao je širom i odlučio da ojača svoju zemlju procesom modernizacije. Stvorio je modernu vojsku, civilnu službu i obrazovni sistem. Iako je Tajland izgubio nekoliko provincija u korist Britanije i Francuske, uspeo je da očuva svoj uticaj i nezavisnost.
 
===Vremenska tabela===
 
[[DatotekaДатотека:Bouddha Bhûmisparsha-Mudra 2.JPG|thumb|[[Buda]]]]
{|class="wikitable"
!'''Godine'''
Ред 94:
==Porast nacionalizma==
 
Nakon Prvog svetskog rata došlo je do porasta azijskog nacionalizma (vere u nezavisnost). Godine [[1918.]]. arapske vođe su srušile tursku vlast. Težnja [[Židovi|Židova]] za stvaranjem nezavisne države dobila je potporu. Godine [[1933]]. naselilo se u Palestini 238.000 Židova, a [[1948.]]. osnovana je država [[Izrael]].
 
===Drugi svetski rat===
 
Između [[1941.]]. i [[1942.]]. godine Japan je okupirao Burmu, Indokinu i [[Indonezija|Indoneziju]]. Nakon užasa okupacije, sva su ova područja odbijala svaku stranu vlast. U Kini je Japancima otpor pružila komunistička gerila zadobivši tako popularnost i političku potporu. Tokom [[drugi svetski rat|Drugog svetskog rata]] Japanci su gradili željezničku prugu koja je spajala Burmu i Tajland, a služila je opskrbljavanju japanskih jedinica u Burmi. Hiljade azijskih radnika i zapadnih zatvorenika umrlo je od neishranjenosti, bolesti i iscrpljenosti gradeći 420 km pruge koja je postala poznata kao '''Željeznička pruga smrti'''.
 
===Pokreti za nezavisnost===
Nakon [[1945.]]. mnoge su azijske zemlje svrgnule kolonijalnu vlast. Godine [[1947.]]. [[Indija]] i [[Pakistan]] borbom su stekle nezavisnost od Britanije, a [[1948.]]. zaživjela je domovina [[Židovi|Židova]], [[Izrael]]. [[Indonezija]] je stekla nezavisnost od [[Holandija|Holandije]] 1949. godine, nakon četvorogodišnje borbe. Francuzi su pokušali da spreče osamostaljenje [[Vijetnam]]a, ali poraženi su [[1954.]]. godine. Ostale francuske kolonije, [[Laos]] i [[Kambodža]], stekle su nezavisnost 1954. odnosno [[1953.]]. godine.
 
===Komunistička Azija===
 
Godine [[1949.]]. komunisti su utemeljili '''Narodnu Republiku Kinu''', najveću komunističku zemlju na svetu. Godine 1954. Severni Vijetnam stvorio je nezavisnu komunističku državu. Od [[1960e|1960-ih]] komunistički pokreti u Indoneziji i Maleziji pretili su svrgavanjem postojećih vlasti.
 
* '''Srednjeistočni sukobi'''
 
Od [[1948.]]. godine Srednjim istokom dominira ''arapsko-izraelski'' teritorijalni sukob kao što je rat 1973. (kad su [[Egipat]] i [[Sirija]] napali [[Izrael]]). Postoje i sukobi među arapskim zemljama, na primer rat između [[Irak]]a i [[Iran]]a ([[1980.]]. - [[1988.]].). Iako je naftni procvat olakšavao ovakvu situaciju smanjujući siromaštvo, situacija na Srednjem istoku i dalje je bila nestabilna.
 
* '''Vijetnamski rat'''
[[DatotekaДатотека:101soldiervietnam.jpg|200px|thumb|left|Američki vojnik u Vijetnamu]]
Od [[1954.]]. komunisti iz [[Severni Vijetnam|Severnog Vijetnama]] silom su hteli da se ujedine sa nekomunističkim [[Južni Vijetnam|Južnim Vijetnamom]]. Prvobitno građanski rat, vijetnamski rat je eskalirao u međunarodni sukob s postupnom intervencijom [[Sjedinjene Države|Sjedinjenih Država]] 1960-ih. Usledili su porazi i brojne ljudske žrtve pa se SAD odlučio povući 1973. Godine [[1975.]]. snage severa ujedinile su obe polovine Vijetnama.
 
* '''Tajvanska izvozna roba'''
 
[[Tajvan]] je tradicionalno izvozio poljoprivredne proizvode kao što su [[šećer]], [[ananas]] i [[banane]], ali 1980-ih godina počeo je da izvozi moderne elektronske proizvode kao što su [[kompjuter]]i, [[televizor]]i i prenosni [[telefon]]i.
Ред 125:
!'''Istorijska obeležja'''
|-
|oko 618. - [[907.]].
|Kinom dominira sofisticirana [[dinastija Tang]].
|-
|[[1211.]].
|Mongolski ratnik [[Džingis-kan]] napada Kinu.
|-
Ред 134:
|Zatvoren [[Put svile]].
|-
|[[1368.]].
|[[Dinastija Ming]] isteruje Mongole iz Kine.
|-
|[[1397.]].
|Mongoli napadaju Indiju.
|-
|[[1350.]]. - [[1460.]].
|Propast [[Kmersko carstvo|Kmerskog carstva]] u [[Kambodža|Kambodži]].
|-
|[[1453.]].
|[[Konstantinopolj]] potpada pod tursko [[Osmansko carstvo]].
|-
|oko [[1488.]].
|Carevi Minga obnavljaju [[Kineski zid]].
|-
|[[1526.]]. - [[1707.]].
|Dominacija Mongola u Indiji.
|-
|[[1600.]]. - [[1614.]].
|Britanci, Francuzi i Holanđani osnivaju kompaniju '''Istočna Indija'''.
|-
|[[1736.]]. - [[1796.]].
|Mandžurska Kina cvata pod vlašću cara [[Qianlong|Ćenlonga]].
|-
|oko [[1750.]].
|Kulturni i umetnički procvat u [[Japan]]u.
|-
|[[1757.]].
|Britanija preuzima kontrolu nad [[Bengal]]om, [[Indija]].
|-
|[[1839.]]. - [[1842.]].
|Prvi opijumski rat.
|-
|[[1907.]].
|Anglo-ruskim sporazumom okončana '''Velika igra''' u srednjoj Aziji.
|-
|[[1949.]].
|Kineska revolucija.
|-
|[[1950.]]. - [[1953.]].
|[[Korejski rat]].
|-
|[[1954.]]. - [[1975.]].
|[[Vijetnamski rat]].
|-
Ред 182:
 
== Reference ==
{{Reflistreflist}}
 
== Literatura ==
{{Refbeginrefbegin}}
* Holcombe, Charles. ''A History of East Asia: From the Origins of Civilization to the Twenty-First Century'' (2010).
* Ludden, David. ''India and South Asia: A Short History'' (2013).
* Mansfield, Peter, and Nicolas Pelham, ''A History of the Middle East'' (4th ed, 2013).
* Moffett, Samuel Hugh. ''A History of Christianity in Asia, Vol. II: 1500–1900'' (2003) [https://www.amazon.com/History-Christianity-Asia-Vol-1500-1900/dp/1570757011/ref=tmm_pap_swatch_0?_encoding=UTF8&qid=1519541778&sr=1-1 excerpt]
* Murphey, Rhoads. ''A History of Asia'' (7th ed, 2016) [https://www.amazon.com/History-Asia-Rhoads-Murphey/dp/0205168558/ excerpt]
* {{citation|last=Stearns|first=Peter N.|title=World Civilizations: The Global Experience|year=2011|publisher=[[Longman]]|location=Upper Saddle River, NJ|isbn=978-0-13-136020-4|edition=6th |author2last2=Adas|first2=Michael|authorlink=[[Michael Adas]] |author3last3=Schwartz|first3=Stuart B.|authorlink=[[Stuart B. Schwartz]] |author4=Marc Jason Gilbert|authorlink=Peter Stearns|type=Textbook |ref=CITEREFStearns2011}}
{{Refend}}
 
== Spoljašnje veze ==
{{Commons categoryCommonscat-lat|History of Asia}}
 
 
Преузето из „https://sr.wikipedia.org/wiki/Istorija_Azije”