Branko Krsmanović

Branko Krsmanović (Donja Mutnica, kod Paraćina, 3. oktobar 1915 — Kosmaj, 8. avgust 1941) bio je revolucionar, učesnik Španskog građanskog rata i Narodnooslobodilačke borbe i narodni heroj Jugoslavije.

branko krsmanović
Branko Krsmanović
Lični podaci
Datum rođenja	(1915-10-03)3. oktobar 1915.
Mesto rođenja	Donja Mutnica, kod Paraćina, Kraljevina Srbija
Datum smrti	8. avgust 1941.(1941-08-08) (25 god.)
Mesto smrti	Kosmaj, Srbija
Profesija	student agronomije
Delovanje
Član KPJ od	1936.
Učešće u ratovima	Španski građanski rat Narodnooslobodilačka borba
U toku NOB	član Glavnog štaba NOP odreda Srbije
Heroj
Narodni heroj od	9. maja 1945.

Studirao je agronomiju u Pragu, gde se družio sa jugoslovenskim studentima, koji su pripadali omladinskom revolucionarnom pokretu i preko njih se zainteresovao za komunističke ideje. U jesen 1936. godine je postao član Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), a januara 1937. godine, zajedno sa grupom jugoslovenskih studenata iz Praga, je otišao u Španiju, gde se u redovima Internacionalnih brigada borio protiv fašizma.

Tokom rata je stekao čin kapetana i nalazio se na raznim odgovornim dužnostima u 129. internacionalnoj brigadi. Januara 1939. godine je polomio nogu, pa je s grupom ranjenika bio prebačen na lečenje u Francusku. Nakon ozdravljenja, Branko je bio zatvoren u koncentracionim logorima, koje su francuske vlasti formirale u leto 1939. godine za španske dobrovoljce. Početkom 1941. godine je uspeo da se vrati u Jugoslaviju, ali je odmah bio uhapšen. Nakon mesec dana je bio proteran u Paraćin, gde je bio pod policijskim nadzorom.

Nakon okupacije Jugoslavije, maja 1941. godine postao je član Vojnog komiteta pri Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju. Aktivno je radio na organizovanju ustanka, obilazeći mnoga mesta u Pomoravlju. Krajem juna 1941. postao je član Štaba NOP odreda Srbije i učestvovao je u formiranju prvih partizanskih odreda u Srbiji. Početkom avgusta 1941. godine nalazio se u Štabu Kosmajskog partizanskog odreda. Neposredno pred polazak za Valjevo, 8. avgusta 1941. godine na Kosmaju ga je zatekla jedna od prvih okupatorskih operacija protiv ustaničkih snaga, u kojoj je poginuo zajedno sa Milivojem Radosavljevićem.

Za narodnog heroja proglašen je 9. maja 1945. godine.

Biografija

Detinjstvo i mladost

Rođen je 3. oktobra 1915. godine u selu Donja Mutnica, kod Paraćina. Poticao je iz bogate zemljoradničke porodice, a njegovi roditelji Dragutin i Vela Krsmanović imali su još dvoje starije dece — sina Čedomira i ćerku Nataliju. Do polaska u osnovnu školu Branko je najviše vremena provodio sa babom Živkom, pošto su njegovi roditelji bili zauzeti radovima na velikom imanju. Kuća Krsmanovića u Donjoj Mutnici utvrđena je kao spomenik kulture. Godine 1921. pošao je u rodnom mestu u osnovnu školu i tu je završio dva razreda, pošto se porodica 1923. godine preselila u Paraćin, gde su njegovi roditelji otvorili kafanu. Tu je završio osnovnu školu i 1925. godine upisao četvororazrednu gimnaziju „Vuk Karadžić“. Branko je pripadao poslednjoj generaciji učenika ove gimnazije, jer je po njegovom završetku četvrtog razreda, 1929. godine gimnazija u Paraćinu bila ugašena, a njen rad je obnovljen tek 1935. godine.

Dalje školovanje nastavio je u gimnaziji u Jagodini, gde je završio peti razred, a potom je prešao u gimnaziju u Ćupriji, gde je završio šesti i sedmi razred. Još u nižim razredima gimnazije Branko se posvetio pisanju pesama, uglavnom ljubavnog i socijalnog sadržaja, a bio je aktivan i u literarnoj družini „Omladinac“, koja se nalazila pod uticajem tada ilegalnog Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ). Kasnije u višim razredima gimnazije Branko je počeo da čita dela Svetozara Markovića, Maksima Gorkog, Nikolaja Černiševskog, Džeka Londona, kao i stihove Vladimira Majakovskog i Koste Abraševića.

U toku sedmog razreda gimnazije napisao je pripovetku „Socijalist“, u kojoj je oživeo sećanja svog strica Todora, koji je tokom boravka u Francuskoj pripadao socijalistima. Pisanje ove pripovetke uznemirilo je nastavnike, jer je u to vreme vladala velika borba protiv pojave „komunizma“ u školstvu. Takođe, Branko je učestvovao u formiranju omladinskog društva „Skautski steg“, koje je bilo neka vrsta protiv teže režimskoj sokolskoj organizaciji. Ovo društvo se veoma brzo proširilo na radničku i zanatlijsku omladinu. Sve ovo je izazvalo netrpeljivost jednog dela profesora prema Branku i on nije uspeo da završi osmi razred gimnazije. Kada je septembra 1933. godine ponovo upisao osmi razred, školskoj upravi je stiglo anonimno pismo u kome je pisalo da se Branko zalaže za antidržavne ideje i da se druži s komunistima, pa je zbog svega ovoga bio primoran da se ispiše iz ove gimnazije i pređe u gimnaziju u Knjaževcu.

Tokom boravka u Knjaževcu, Branko je pored učenja, nastavio sa društvenim radom. Bio je aktivan u literarnoj družini i skautskoj organizaciji. Takođe, tokom boravka u Knjaževcu, Branko je doživeo i svoju prvu veliku ljubav sa Verom Milenković, studentkinjom Pravnog fakulteta. Branko je od Vere dobio saznanja o aktivnom revolucionarnom studentskom pokretu na Beogradskom univerzitetu i borbi studenata za svoja prava. Posle završene mature, Branko se vratio kući u Paraćin sa razmišljanjima o svom budućem studiranju. Nekoliko dana boravio je u Skoplju, u poseti sestri Nataliji, a nakon povratka kući, opredelio se za studije agronomije, jer je imao veliku ljubav prema selu i poljoprivredi. Pošto je želeo da studira u novoj sredini, odlučio se za Praški univerzitet.

Studije u Pragu

U Pragu, glavnom gradu u to vreme po demokratskom poretku poznate Čehoslovačke, nalazilo se oko 350 studenata iz Jugoslavije. Razlozi jugoslovenskih studenata za odlazak u Prag bili su razni, ali su najčešće preovlađivala tri — sa završenom srednjom školom nisu se mogli upisati ni na jedan od Univerziteta u Kraljevini Jugoslaviji; studije muzike i slikarstva u Pragu su tada držali veoma poznati i priznati profesori i mnogim studentima je zbog pripadnosti revolucionarnom pokretu bilo onemogućeno ili otežano školovanje u zemlji. Branko je u Pragu 1934. godine upisao agronomiju i studirao je na Fakultetu poljoprivrednog i šumarskog inženjerstva Češkog tehničkog univerziteta. Stanovao je u studentskom domu „Aleksandrov koledž“, koji je izgradila čehoslovačka vlada u znak prijateljstva s Kraljevinom Jugoslavijom. U njemu je tada živelo oko 120 studenata iz Jugoslavije i oko 60 čeških studenata. Branko je bio u istoj sobi sa Veljkom Vlahovićem, takođe studentom tehnike i kasnije poznatim jugoslovenskim revolucionarom. Među jugoslovenskim studentima, s kojima se Branko družio ističu se — Ratko Pavlović Ćićko, Lazar Udovički, Ahmet Fetahagić, Milan Vukić, Meho Kurtagić, kao i Ivo Vejvoda i njegova sestra Vera Vejvoda, sa kojom je Branko bio u ljubavnoj vezi.

Grupa španskih boraca iz Praga, 1938. godine. Sleva nadesno, stoje — Mirko Kovačević, Ratko Pavlović, Lazar Udovički, nepoznati borac, Jože Breskvar i Ilija Engel; sede — Slavko Čolić, Veljko Vlahović, nepoznati borac i Branko Krsmanović.

Po dolasku u Prag, Branko je veliki trud uložio da što pre savlada češki jezik, a potom se veoma aktivno uključio u studentski društveni život. Bio je član Društva jugoslovenskih poljoprivrednih tehničara, koje je jedno od prvih podiglo glas protiv propisa u Jugoslaviji, koji su zabranjivali učenicima srednjih škola da upisuju fakultete, jer je ova odredba diskriminisala veliki broj siromašnih učenika, koji nisu imali para za studiranje u inostranstvu. Često je navraćao u studentski dom „Strahovka”, gde se družio sa studentima koji su bili članovi Akademskog društva „Matija Gubec”, koje je okupljalo studente iz Jugoslavije. Članovi ovog društva držali su predavanja iz istorije socijalizma, dijalektičkog i istorijskog materijalizma, a pored toga oni su diskutovali i o aktuelnim političkim pitanjima u Jugoslaviji i svetu, pa se Branko pod njihovim uticajem, priključio grupi revolucionarnih studenata.

Nako završetka prve godine studija, u leto 1935. godine Branko je raspust proveo u Paraćinu u poseti roditeljima. Tada je obišao svoje drugove iz Paraćina, Ćuprije i Jagodine i sa njima pričao o Pragu, njegovoj istoriji i lepoti, o slobodarskim idejama građana i druženju s njima, a naročito o revolucionarnom radu jugoslovenskih studenata u Pragu, njihovim klubovima i udruženjima, kao i o zabranjenim knjigama do kojih se u Čehoslovačkoj lakše dolazilo. Na putu za Prag, septembra 1935. godine nekoliko dana se zadržao u Beogradu, a potom je sa grupom drugova, takođe studenata, brodom otplovio do Bratislave odakle je otišao u Prag. Na početku nove školske godine, oktobra 1935. godine Branko je bio jedan od prvih potpisnika Proglasa jugoslovenskih studenata u Čehoslovačkoj upućenog studentima u Jugoslaviji. Istog meseca u Akademskom domu je bio održan veliki zbor jugoslovenskih studenata u Pragu na kome su se oni izjasnili za demokratsku Jugoslaviju. Među govornicima na ovom zboru bio je i Branko Krsmanović.

Na Svestudentskoj skupštini jugoslovenskih društava u Pragu, održanoj 14. februara 1936. godine doneta je Rezolucija koja je bila upućena Ministarstvu prosvete Kraljevine Jugoslavije. U ovoj Rezoluciji praški studenti su podržali revolucionarne studente Beogradskog univerziteta u borbi za njihove zahteve i prava. U toku leta 1936. godine, pred otvaranje Svetskog omladinskog kongresa u Ženevi, Brankovi drugovi Veljko Vlahović i Ratko Pavlović su radili na sastavljanju brošure „Svi za mir — mir za sve”, a septembra iste godine Veljko Vlahović i Lazar Udovički su učestvovali na Svetskom omladinskom kongresu, kao deo jugoslovenske delegacije, koju je predvodio Ivo Lola Ribar. Na godišnjoj skupštini Akademskog društva „Jugoslavija“, koje je još 1914. godine osnovao književnik Jovan Skerlić i koje je okupljalo sva stručna i zavičajna udruženja jugoslovenskih studenata u Pragu, održanoj početkom oktobra 1936. godine izabran je novi Upravni odbor čiji je predsednik bio Ratko Pavlović Ćićko, a jedan od članova Upravnog odbora je bio i Branko Krsmanović. Takođe, Branko je bio izabran i za predsednika studentske samouprave u studentskom domu „Aleksandrov koledž“, gde se zalagao za veća studentska prava.

U jesen 1936. godine, na predlog Veljka Vlahovića, Branko je bio primljen u članstvo Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). U to vreme, jugoslovenski studenti-komunisti u Pragu su imali dve partijske ćelije. Prvu ćeliju su sačinjavali studenti iz „Aleksandar koledža” — Veljko Vlahović, Lazar Udovički, Marko Spahić, Branko Krsmanović i Ratko Pavlović, kao sekretar, dok su drugu ćeliju sačinjavali studenti van ovog doma, među kojima su bili — Ilija Engel, Oskar Danon, Ivo Vejvoda, Adela Bohunicki i Zora Gavrić. Nakon prijema u KPJ, Branko je počeo ozbiljnije da proučava marksističku literaturu, u čemu su mu značajno pomagali Veljko i Ratko. Iako su studenti komunisti u Pragu bili u mnogo boljem položaju, nego studenti komunisti u Jugoslaviji, njihovom političkom delovanju je glavna smetnja bila češka policija, koja je zbog stalnih zahteva jugoslovenskih vlasti i Jugoslovenskog poslanstva u Pragu, često pretresala sobe i držala pod prismotrom izvestan broj studenata iz Jugoslavije. Jednom prilikom, kada je češka policija kod studenta Ivana Jakšića pronašla partijski materijal, koji je bio namenjen za štampanje u listu „Proleter“, organu CK KP Jugoslavije, čija se tehnika od 1934. godine nalazila u Pragu, bilo je privedeno 36 studenata, među kojima je bio i Branko.

Put za Španiju

Branko Krsmanović i Veljko Vlahović u Španiji 1937. godine.

Jula 1936. godine u Španiji je došlo do vojne pobune, koja je ubrzo prerasla u građanski rat. General Francisko Franko, uz pomoć vojske i fašističkih paravojnih formacija iz Italije i Nemačke, novembra 1936. godine je krenuo na Madrid. Za to vreme Ujedinjeno Kraljevstvo i Francuska su se držali po strani, ne želeći da izazivaju nemačkog kancelara Adolfa Hitlera. Španska republika se teško borila sa fašističkom pobunom, pa je njena vlada, sastavljena od socijalista i komunista, septembra iste godine pozvala sve antifašiste da se u redovima Internacionalnih brigada pridruže španskom narodu u borbi protiv fašizma. Novembra 1936. godine u listu „Proleter“ bio je objavljen članak Josipa Broza Tita, u kome je on u ime Centralnog komiteta KP Jugoslavije pozvao sve komuniste i antifašiste da se uključe u odbranu Španske republike.

Branko i njegovi drugovi pratili su sa interesovanjem dešavanja u Španiji i odlučili su da se odazovu pozivu španske vlade i CK KPJ i da učestvuju u borbi protiv fašizma. Nakon Titovog članka u „Proleteru”, decembra 1936. godine oni su se obratili CK KPJ sa željom da se priključe borbi španskog naroda. Nakon saglasnosti rukovodstva KPJ, u Pragu je otpočela akcija za dobrovoljni odlazak jugoslovenskih studenata u Španiju, kojom su rukovodili Veljko Vlahović i Ratko Pavlović. Iako je veliki deo javnosti u Čehoslovačkoj bio otvoreno na strani španskog naroda, prikupljanje dobrovoljaca za odlazak u Španiju se strogo kažnjavao. Takođe, zabrana odlaska dobrovoljaca je važila i u drugim evropskim zemljama uključujući Francusku, preko koje se moralo proći na putu ka Španiji. Pošto je predstojeći put bio veoma dug i opasan, rukovodioci akcije su znali da se mora dobro isplanirati. Glavni deo agitacije izveden je za vreme zajedničkog odmora na Krkonošama, od 20. do 30. decembra, kome je prisustvovalo i oko tridesetak jugoslovenskih studenata iz Praga. Pošto je većina učesnika odmora, kao i deo drugova iz Praga, prihvatila poziv za odlazak u Španiju, ubrzo je formirana grupa od 25 ljudi.

U Španiju su otišli u tri grupe. Prva grupa je otišla početkom januara, za vreme božićnog raspusta, a druga najbrojnija grupa, u kojoj je bilo njih petnaest — Veljko Vlahović, Ratko Pavlović Ćićko, Mirko Kovačević, Ivan Turk, Lazar Latinović, Ilija Engel, Anđelko Radošević, Mirko Horvat, Sigbert Bastijančić, Ahmet Fetahagić, Rudolf Janhuba, Matija Šiprak, Lazar Udovički, Ratko Vujović Čoče i Branko Krsmanović, je otišla 25. januara. Kako ne bi bili sumnjivi vlastima, putovali su preko turističke agencije, kao studentska ekskurzija koja je išla za Pariz, na studentsku izložbu. Novac za putovanje su dobili iz Jugoslavije iz fondova KPJ. Putovanje kroz Treći rajh je bilo veoma riskantno, jer je Gestapo na svakoj stanici motrio na „sumnjive putnike“ koji bi možda mogli putovati u Španiju. Po dolasku u Pariz, 27. januara obratili su se „partijskoj vezi” odnosno Labudu Kusovcu, koji je radio u sedištu francuskih sindikata, gde je bio centar za dobrovoljce. Tokom nekoliko dana, koliko su se zadržali u Parizu, Brankov drug Veljko Vlahović je napisao „Apel jugoslovenskoj omladini“ u kome ih je pozvao da se pridruže borbi španskog naroda. Iz Pariza su vozom krenuli za Perpinjan, grad na jugu Francuske odakle su se autobusima prebacili do granice, gde su ih prihvatili pripadnici Narodne republikanske armije.

Španski građanski rat

Nakon dolaska u Španiju, Branko i njegovi drugovi su nekoliko dana boravili u Figerasu, gradiću na špansko-francuskoj granici i za to vreme su izvodili vojnu obuku, pošto većina njih nije služila vojsku i nije imala nikakvo vojničko iskustvo. Nakon pet dana su pošli za Albasete, gde se nalazio centar Internacionalnih brigada. Tamo su bili upućeni u obližnje selo Mahoru, gde je formiran Internacionalni bataljon „Georgi Dimitrov“. Ubrzo nakon toga su krenuli na front u prve borbe, koje su vođene u blizini Madrida, na reci Harami, desnoj pritoci reke Taho. Teške borbe vođene su od 6. do 28. februara 1937. godine protiv Frankovih snaga koje su imale za cilj da preseku železničku prugu Madrid—Valensija i na taj način s juga opkole Madrid. Bataljon „Dimitrov” stigao je na front 12. februara, a tokom sledeća dva dana vođene su najteže borbe, koje su se neprekidno smenjivale danju i noću. Zbog jakog napada artiljerije, borci bataljona „Dimitrov” morali su se povući. Prilikom povlačenja, bila su ranjena trojica praških studenata — Mirko Horvat, Ratko Pavlović i Veljko Vlahović, koji je bio teško ranjen i izgubio je nogu.

Zbog hrabrosti i isticanja u prvim borbama, Branko je zajedno sa Mirkom Kovačevićem i Lazarom Latinovićem, početkom aprila 1937. godine bio upućen na dvomesečni oficirski kurs u Posorubiju, nakon koga je dobio čin potporučnika Španske republikanske armije. Nakon završetka kursa, juna 1937. godine Branko i Lazar Latinović su posetili Veljka Vlahovića, koji se oporavljao u bolnici u gradu Alikante. Krajem juna Branko je bio postavljen za političkog komesara protivtenkovske baterije, koja je bila sastavljena uglavnom od dobrovoljaca iz Jugoslavije, a čiji je komandant bio Brankov drug Mirko Kovačević. Ubrzo potom, baterija je bila upućena na madridski front, gde je učestvovala u operaciji zauzimanja gradića Brunete. Ove borbe su bile veoma teške i tokom njih je odbijeno nekoliko neprijateljskih protivnapada. Od strane partijskog komiteta Protivtenkovske baterije, Branko je kao nagradu za isticanje u ovim borbama, bio predložen za članstvo u Komunističkoj partiji Španije, u koju je primljen 1. avgusta 1937. godine. Nakon ove operacije na madridskom frontu, Brankova protivtenkovska baterija je od 24. avgusta do 6. septembra učestvovala Saragonskoj bici. Naročito teške su bile borbe prilikom zauzimanja grada Kinta, a potom borbama kod Saragose i Belčite. Nakon ovih borbi, protivtenkovska baterija je bila povučena na kraći odmor u Samper de Kalandu, gde je izvodila obuku. Ovde su bateriju posetili — Božidar Maslarić, novi predstavnik CK KPJ u Španiji, koji je ovu dužnost preuzeo nakon pogibije Blagoja Parovića i Rodoljub Čolaković, član CK KPJ, koga je generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito poslao iz Pariza da obiđe jugoslovenske dobrovoljce.

Branko Krsmanović (sedi na stolu) sa drugovima u Španiji, 1938. godine.

Kada je u oktobru 1937. godine, Republikanska armija obustavila ofanzivu na Saragosu, Internacionalne brigade su povučene na odmor, pa je Brankova protivtenkovska baterija tada skoro dva meseca provela u Almanasi i Deniju. Boravak u Deniju, gradiću na Sredozemnom moru posebno je prijao iscrpljenim borcima. Ovo vreme je pored odmora i oporavka boraca, iskorišćeno za popunu ljudstvom i reorganizaciju jedinica. Februara 1938. godine bila je formirana 129. internacionalna brigada u čiji su sastav ušli — bataljon „Georgi Dimitrov”, bataljon „Tomaš Masarik” i bataljon „Đuro Đaković”, kao i jugoslovenska protivtenkovska baterija. Za hrabro držanje i iskazanu sposobnost u borbama, Branko je 12. aprila 1938. godine bio unapređen u čin kapetana, a u junu je bio postavljen za vojnog instruktora u 129. internacionalnoj brigadi. Tokom obavljanja ove dužnosti, stalno je obilazio jedinice, vodio brigu o borcima, držao predavanja i obučavao vojnike.

U leto 1938. godine bio je izabran za sekretara brigadnog komiteta i prebačen u Štab brigade. Ubrzo potom, brigada je bila na kraćem odmoru, koji je Branko iskoristio za sastanak sa svim političkim komesarima bataljona, sekretarima bataljonskih komiteta i rukovodiocima brigade, nakon čega je održao Konferenciju sa svim komunistima iz brigade, kojih je bilo oko 200. Branko je tokom Konferencije održao govor u kome je ukazao na rad pete kolone i naglasio da Španska republika ima dovoljno snage za otpor i da nema mesta demoralizaciji, koja je nastupila kod pojedinaca nakon pada Kasteljona. Ova Konferencija je predstavljala veliki podstrek za dalji politički rad u bataljonima, kao i za nove borbe koje su bile vođene. Pored obaveza, koje je imao u Štabu brigade, Branko je često posećivao svoje saborce u protivtenkovskoj bateriji, a neretko je s njima učestvovao i u borbama. Sredinom jula vođena je teška borba za osvajanje brda Penja Marka, koja je ostala upamćena po velikim gubicima. Ipak Branku je posebno teško pala smrt studenta Đoke Kovačevića (1912—1938), koji je bio politički komesar bataljona „Đuro Đaković” i na čijoj je sahrani avgusta 1938. godine održao oproštajni govor.

Sredinom 1938. godine u Društvu naroda se vodila diskusija oko napuštanja svih stranih trupa iz Španije. Nacistička Nemačka i Fašistička Italija su tada ucenili Društvo naroda da će pomoć generalu Franku obustaviti, ako se iz Španije povuku pripadnici Internacionalnih brigada. Vlada Španske republike je pristala na ove uslove i pri Društvu naroda je bila formirana posebna Komisija, koja je nadgledala povlačenje dobrovoljaca. Tokom septembra i oktobra 1938. godine sa svih frontova u Španiji su bile povučene Internacionalne brigade, a u Barseloni je 26. oktobra 1938. godine napravljen veličanstven ispraćaj interbrigadistima na kome je govorila Dolores Ibaruri legendarna „La Pasionarija“. Nakon povlačenja, svi borci Internacionalnih brigada su povučeni na špansko-francusku granicu u blizinu Figerasa, odakle su čekali da im matične države dopuste da se vrate u zemlju. Jugoslovenski dobrovoljci su se uglavnom nalazili u Kataloniji, odakle su bili bili prebačeni u gradić Ljers, gde su se uskoro okupili svi jugoslovenski dobrovoljci iz čitave Španije.

Vlada Kraljevine Jugoslavije je svim jugoslovenskim dobrovoljcima bila oduzela državljanstvo i zabranila povratak u zemlju, pa se njihovo čekanje na povratak u zemlju odužio. Tokom boravka u Ljersu, dobrovoljci su organizovali razne kurseve, kao i razne sekcije — pevačke, glumačke i dr, a zatim su pripremane i razne priredbe. Delovao je i aktiv predavača, a predavanja je najčešće držao Ratko Pavlović Ćićko, mada je među predavačima bio i Branko Krsmanović. U međuvremenu, krajem decembra 1938. godine, Frankove snage su izvele jak napad na republikansku armiju, u nameri da zauzmu Barselonu. Interbrigadisti, koji su bili povučeni, s pažnjom su pratili događaje shvativši da je španska vlada izigrana. Nakon što je postalo evidentno da Nemačka i Italija nisu ispunili dogovor, postignut pred Društvom naroda, preostali borci Internacionalnih brigada su se ponovo stavili na raspolaganje Narodnoj republikanskoj armiji. Jugoslovenski dobrovoljci su se takođe prijavili za odlazak na front, pa su polovinom januara 1939. godine ponovo bili formirani bataljon „Georgi Dimitrov“ i bataljon „Đuro Đaković“. Pošto je među jugoslovenskim dobrovoljcima bilo dosta oficira formirana je i posebna Oficirska četa, u kojoj se nalazio i Branko Krsmanović, koji se nalazio u vodu, na čijim čelu je bio Vlajko Begović.

Vod u kome je bio Branko dobio je zadatak da drži oko 400 metara fronta, a pošto je imao malo ljudi za tako širok front, oni su se često pojavljivali na raznim mestima, kako bi neprijatelj pomislio da ih ima znatno više. Jedne noći dok su patrolirali, grupa u kojoj je bio Branko je izgubila vezu sa jedinicom. Hodali su po mraku, pa se Branko okliznuo niz jednu oštru liticu, pao u duboku provaliju i slomio nogu. Drugovi su uz dosta napora, savlađujući liticu i noć, uspeli da dođu do Branka i izvuku ga. Brankov drug iz Praga, Lazar Udovički ga je uzeo na leđa i nosio do ambulante. Tamo mu je noga stavljena u gips i prebačen je u bolnicu, gde je ostao oko mesec dana. Februara 1939. godine jednim francuskim brodom je bio prebačen u Marselj, gde je izvesno vreme proveo u bolnici.

Boravak u Francuskoj

Frankove trupe su 28. marta 1939. godine zauzele Madrid, što je označilo kraj građanskog rata i tada je velika masa naroda, među kojima i oko 10.000 boraca Internacionalnih brigada, krenula ka špansko-francuskoj granici. Odmah po prelasku granice, Francuzi su ih smeštali u sabirne logore — Sen Seprijen i Aržels, u kojima je tada bilo smešteno oko 150.000 ljudi. Nakon tri meseca, borci Internacionalnih brigada su bili prebačeni u novopodignuti logor „Girs“, koji se nalazio na putu između mesta Po i Bajon. Nakon što je Branko malo prezdravio, sa noge mu je bio skinut gips i upućen je u logoru „Gris”, gde se tada nalazilo oko 300 dobrovoljaca iz Jugoslavije, koje vlasti Kraljevine Jugoslavije nisu htele da vrate nazad u zemlju, pa su bili primorani da ostanu u logoru. Oni su bili smešteni u šest baraka. Iako u logoru, oni su nastavili sa veoma živim aktivnostima. Komandant svih interbrigadista u ovom logoru bio je Ljubo Ilić, komandant interbrigadista iz Jugoslavije bio je Franc Rozman Stane, a komandant dela logora u kome je bio Branko bio je Kosta Nađ. Takođe, u logoru je delovao partijski komitet KPJ, čiji je sekretar u početku bio Ratko Pavlović Ćićko, a potom Ivan Gošnjak. Postojao je i logorski komitet čiji je član bio Branko Krsmanović. U baraci, u kojoj je boravio Branko, imali su jedan radio preko koga su pratili vesti iz Beograda, Moskve i Londona. Zajedno sa Mirkom Kovačevićem, Lazarom Latinovićem i dr Blagojem Neškovićem, Branko je bio u grupi koja je boravak u logoru koristila za izučavanje istorije Komunističke partije Jugoslavije.

Branko sa drugovima u Španiji, 1937. godine. Stoje Lazar Latinović i Branko Krsmanović, a sede Mirko Kovačević, Ratko Pavlović Ćićko i Braco Vajs

Jedan broj jugoslovenskih dobrovoljaca, imao je uticajne rođake i prijatelje u Jugoslaviji, preko kojih je mogao da dobije dozvolu za povratak u zemlju, ali je Komunistička partija Jugoslavije dala direktivu da niko pojedinačno ne napušta logor i da se ne vraća u zemlju, kako bi se zbog većeg broja dobrovoljaca u Francuskoj, izvršio pritisak javnosti na vlast u Jugoslaviji da dozvoli povratak svima. Nakon što je septembra 1939. godine u Evropi izbio Drugi svetski rat, život u logoru je postajao sve teži — došlo je do zabrana poseta, primanja novina i knjiga, a bila je pooštrena i cenzura pisama. Početkom 1940. godine, KPJ je donela odluku da se iz logora svako izvlači i vraća u zemlju kako god može. Izlaznu vizu je među prvima u maju 1940. dobio dr Đura Mešterović, a ubrzo za njim i Branko. Dok su se oni pripremali za odlazak iznenada jedne noći, zajedno sa još desetak logoraša, su bili prebačeni u logor „Verne“. U međuvremenu Sile Osovine su napale Francusku, pa je cilj vlasti bio da sve logoraše za koje su pouzdano znali da su komunisti, prebaci u logor „Verne“. U ovom logoru su vladali znatno lošiji uslovi u odnosu na logor „Girs“, a pokušaj bekstva se kažnjavao smrću.

Posle okupacije Francuske, jula 1940. godine i stvaranja Višijevske Francuske, na čijoj su se teritoriji nalazili logori sa interbrigadistima, popustila je kontrola logora i Đura Mešterović je prvi uspeo da napusti logor i krajem oktobra 1940. je došao u Marselj. Ubrzo za njim, početkom novembra logor su napustili i drugi interbrigadisti, među kojima su bili Slavko Čolić i Branko Krsmanović. Nedugo potom, Brankov drug iz Praga Lazar Latinović je u Marselju organizovao prihvatni centar za jugoslovenske dobrovoljce. Organizovao ga je uz pomoć vlasnice jednog malog hotela, koja je bila iz Jugoslavije i njene ćerke Ninet. Za vreme boravka u Marselju, Branko je pokušavao da pronađe način da se vrati u Jugoslaviju. Istovremeno njegova porodica uporno je pokušavala da ga izvuče iz logora i dovede kući u Paraćin. Brankov drug Ratko Pavlović, koji je aprila 1940. uspeo da se iz logora vrati u Jugoslaviju, posetio je Brankovu porodicu i njegovog oca Dragutina posavetovao da Branku pošalje novac i odelo. Preko Ivana Gerasimovića, konzula Kraljevine Jugoslavije u Marselju, koji je bio poznanik Brankovog oca, uspeo je da dobije pasoš, a potom je čekao na italijansku tranzitnu vizu.

Čekajući na italijansku vizu, Branko je zajedno sa svojim drugovima, među kojima su bili — Đura Mešterović, Dragiša Luković, Slavko Čolić, Vlado Ćetković i drugi, boravio u hotelu u kome je Lazar Latinović organizovao prihvatni centar. Pošto je bila duboka jesen, oni su najčešće sedeli u hotelu i razgovarali. Takođe, bili su i partijski aktivni, pratili su političku situaciju u svetu, a posebno situaciji u Francuskoj i Jugoslaviji. Partijski rukovodilac grupe u Marselju, bio je Branko Krsmanović, a nakon njegovog odlaska to su bili Dragiša Luković i Lazar Latinović. Grupa u Marselju bila je povezana sa partijskim rukovodstvom u Jugoslaviji. Krajem januara 1941. godine Branko je konačno dobio italijansku vizu, nakon čega se ukrcao na ekspresni voz Pariz—Atina i krenuo u Jugoslaviju.

Povratak u Jugoslaviju

Nakon pet i po godina, Branko se krajem januara 1941. godine, vratio u Jugoslaviju. Na graničnom prelazu između Kraljevine Italije i Kraljevine Jugoslavije kao španski dobrovoljac bio je uhapšen i sproveden u Beograd. U zatvoru Uprave grada Beograda, poznatoj „Glavnjači“ proveo je trideset pet dana. Isleđivali su ga Svetozar Vujković, šef Četvrtog antikomunističkog odeljenja Uprave grada Beograda i Đorđe Kosmajac, policijski agent. Početkom marta 1941. godine bio je pušten i proteran u rodni Paraćin. Bilo mu je zabranjeno da napušta Paraćin i svakog dana je morao da se javlja u Sresko načelstvo, a kasnije mu je bilo dozvoljeno da se javlja samo jednom nedeljno. Nedugo posle Brankovog dolaska u Paraćin, iz Beograda je stiglo rešenje u kome je bio obavešten da mu je kao bivšem učesniku Španskog građanskog rata za mesto stalnog boravka određena Srebrenica, u Bosni. Sprovođenje ove odluke o upućivanju u Srebrenicu omeo je vojni puč od 27. marta i obaranje Vlade Cvetković—Maček, kao i odluka nove Vlade generala Dušana Simovića o puštanju na slobodu svih političkih zatvorenika, koji su se nalazili u pritvoru.

Fontana „Slobode” — simbol bratstva i jedinstva, nalazi se ispred zgrade Opštine Paraćin. Autori fontane, koja je otkrivena 1975. godine, su Slobodan Stojanović, akademski vajar iz Paraćina i Radoslav Prokić, arhitekta iz Kragujevca.

Uprkos policijskoj zabrani kretanja van Paraćina i obaveznog javljanja u policiju, Branko je nastavio sa političkim radom. Preko prijatelja, koji su imali veze u policiji, nabavio je legitimaciju s kojom je mogao slobodnije da se kreće. Povezao se sa paraćinskim komunistima i s njima radio na jačanju partijskih i skojevskih organizacija na terenu Okružnog komiteta KPJ za Pomoravlje, okupljanju radničke i srednjoškolske omladine, stvaranju novih partijskih ćelija i dr. Najviše je sarađivao sa advokatskim pripravnikom Boškom Đuričićem i profesorom Milanom Mijalkovićem. Branko je posebno bio interesantan mladim radnicima jer im je pričao svoja iskustva iz Španskog građanskog rata, a najviše je sarađivao sa radnicima Fabrike stakla. Zajedno sa drugim paraćinskim komunistima, Branko je bio jedan od organizatora demonstracija protiv potpisivanja Trojnog pakta, 26. i demonstracija podrške vojnom puču, 27. marta 1941. godine u Paraćinu. Dva dana kasnije, 29. marta 1941. otišao je u Beograd, gde je na Čukarici prisustvovao savetovanju Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju, kojim je rukovodio generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito. Ovom savetovanju, pored članova Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju, prisustvovali su članovi Centralnog komiteta KPJ koji su se nalazili u Beogradu, kao i sekretari Okružnih komiteta i članovi Mesnog komiteta KPJ za Beograd. Tada je data kritička analiza novonastale situacije i predloženo da se radi na jačanju antifašističkog fronta za odbranu zemlje.

Ubrzo po Brankovom povratku u Paraćin, 6. aprila 1941. godine otpočeo je napad Sila Osovine na Kraljevinu Jugoslaviju, a već 9. aprila nemačke jedinice su ušle u Paraćin. Kao iskusan borac protiv fašizma, Branko je odmah po okupaciji vodio razgovore sa paraćinskim komunistima i upozoravao ih na opasnosti koje im prete od fašističkih organizacija poput „Kulturbunda”, koje su folksdojčeri počeli da se organizuju u Paraćinu. Mnoge sastanke sa članovima i simpatizerima KPJ, Branko je održavao u svojoj kući. U ovom periodu, Branko je aktivno sarađivao sa Boškom Đuričićem, Radislavom Nikčevićem i Jocom Milosavljevićem, a ubrzo nakon okupacije, u Paraćin je stigao i Petar Stambolić, instruktor PK KPJ za Srbiju koji je bio određen za rad na terenu Jagodine i Smederevske Palanke. Aprila 1941. godine, Branko je upoznao svoju novu devojku — Ružicu Milanović, studentkinju medicine, koja je bila rodom iz Jagodine, a obavljala je dužnost partijske kurirke. Prvi susret Branka i Ružice, dogodio se na jagodinskoj železničkoj stanici, gde je po zadatku trebalo da ga sačeka. Pošto se nisu poznavali, znak prepoznavanja je bio cvet u reveru. Već pri prvom susretu, osetili su bliskost pa su se nakon toga češće viđali.

Pripreme za ustanak

Na sednici Centralnog komiteta KPJ održanoj u Zagrebu, 10. aprila 1941. godine doneta je odluka o formiranju Vojnog komiteta čiji je zadatak bio da rukovodi pripremom partijskih organizacija i naroda za oružanu borbu protiv okupatora. Za predsednika Vojnog komiteta bio je postavljen generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito, a među izabranim članovima komiteta bio je i Branko Krsmanović. Preko partijskih kanala, Branko je bio obavešten da se javi Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju, gde mu je saopšteno da je izabran za člana Vojnog komiteta. Tu je saznao da je Politbiro CK KPJ doneo odluku da se nastavi sa otporom okupatoru i da se otpočne priprema za organizovanje oružanog ustanka. Branko je nakon toga, počeo da radi na okupljanju pouzdanih saradnika, kojima je poveravao prve zadatke. Jedan od najpouzdanijih Brankovih saradnika bio je skojevac Božidar Zlatković, koji je radio u fabrici štofova. Po njemu je slao poverljive poruke Labudu Đukiću, Radmili Miljković, Radislavu Nikčeviću i drugima. Takođe, radio je na organizovanju udarnih grupa koje su se pripremale za izvršavanje sitnijih sabotaža i diverzija. Na Majskom savetovanju CK KPJ, održanom 4. maja 1941. godine u Zagrebu, doneta je odluka da se pri svim partijskim organizacijama formiraju Vojni komiteti, pa je pri Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju, sredinom maja 1941. godine formiran Vojni komitet u koji je, pored ostalih — Spasenija Cana Babović, Sreten Žujović Crni, Filip Kljajić Fića, ušao i Branko Krsmanović. Zadatak ovog komiteta bio je priprema partijskih organizacija za rad na organizovanju ustanka u šta je spadalo prikupljanje oružja i druge vojne opreme, sanitetskog materijala, organizovanje ljudi i vojna obuka, kao i širenje propagande i dr.

Odmah po formiranju Vojnog komiteta pri PK KPJ za Srbiju, njegovi članovi su počeli da obilaze Okružne komitete KPJ i održavaju sastanke sa partijskim rukovodstvima, na kojima su bili formirani okružni vojni komiteti i određivani konkretni zadaci za organizovanje ustanka. Pored Paraćina i Jagodine, Branko je svoj rad proširio i na druga mesta u Pomoravlju. Odlazio je u Smederevsku Palanku, gde je bio povezan sa Ljubom Ivoševićem, Brankom Jeftićem i Ivanom Mukerom; u Azanju, gde je bio povezan sa Banetom Jelićem; u Jagodini je najčešće sarađivao sa Radom Miljković, Labudom Đukićem, Vidom Milosavljević Kevom i dr. Takođe, održavao je veze i sa Obradom Stefanovićem iz Valjeva, Želimirom Đurićem iz Užica, Gvozdenom Paunovićem iz Kraljeva i dr. U ovom periodu Branko je često navraćao kod porodice Milosavljević u Jagodini, čiji su svi članovi pripadali revolucionarnom pokretu i KPJ. Prilikom obilaska okružnih vojnih komiteta i sastanaka sa njihovim rukovodstvima, do izražaja je dolazilo Brankovo vojno iskustvo iz Španskog građanskog rata, gde je stekao čin kapetana.

Krajem juna 1941. godine, Branko je pošao u Valjevo da se susretne sa Milošem Minićem, instruktorom PK KPJ za Srbiju. Došavši u Valjevo, u kući doktora Miše Pantića, sreo je njegovog šuraka, a svog druga iz Španije — doktora Đuru Mešterovića. Istog dana, 22. juna 1941. godine od jednog omladinca su saznali da je Nemačka napala Sovjetski Savez. Nakon ovog saznanja, odlučili su da ne ostaju u Pantićevoj kući, koji je bio poznati valjevski komunista, pa su prešli u kuću učitelja Čede Milosavljevića. Prilikom sastanka sa Milošem Minićem, Branko je primio direktivu da treba raditi na ubrzanju priprema za ustanak, pa je odmah po povratku Jagodinu, upozorio viđenije komuniste da se pripaze od hapšenja i da ne borave kod svojih kuća. Skoro svi viđeniji paraćinski komunisti su izbegli da budu uhapšeni, u masovnim hapšenjima komunista i njihovih simpatizera nakon 22. juna. Kao španski dobrovoljac i poznati komunista, Branko je bio jedan od prvih na udaru policijske racije, pa je kuća njegove porodice nekoliko puta bila pretresana, a za njim je bila raspisana poternica. U to vreme, Branko se zajedno sa Jocom Milosavljevićem nalazio u obližnjem selu Glogovcu. Tih dana u Jagodinu je stigao Moma Marković, instruktor PK KPJ za Srbiju, koji je doneo junski proglas CK KPJ.

Spomenik Branku Krsmanoviću u Paraćinu, rad vajara Otoa Loga, podignut 1981. godine.

Pošto je Branku bio onemogućen dalji boravak na ovom terenu, posle sastanka sa Petrom Stambolićem i članovima Okružnog komiteta KPJ za Pomoravlje, krajem juna 1941. godine je prešao u okupirani Beograd, gde je stanovao zajedno sa advokatskim pripravnikom Borom Neškovićem, bratom doktora Blagoja Neškovića. Tokom boravka u Beogradu, radio je na planiranju diverzija i sabotaža. Zajedno sa sekretarima partijskih ćelija beogradskih poštara planirao je plan akcije zauzimanja zgrade Pošte 2, u blizini glavne železničke stanice. Sarađivao je sa Lazarom Simićem, takođe španskim dobrovoljcem, koji je vršio izradu eksplozivnih naprava za planirane diverzije. Prilikom izrade jedne eksplozivne naprave došlo je do manje eksplozije. Ovo se dogodilo u stanu advokata Fadila Maglajića, kod koga je Bora Nešković bio prijavljen kao pripravnik. Zbog straha da Specijalna policija i Gestapo ne posumnjaju na Borinu umešanost u ovaj slučaj, Branko ga je pozvao da sa njim pođe u Aranđelovac, odakle se potom prebacio u Prvi šumadijski partizanski odred.

Ustanak

Glavni članak: Ustanak u Srbiji 1941.

Kao član Vojnog komiteta pri PK KPJ za Srbiju, Branko Krsmanović je početkom jula 1941. godine počeo da obilazi okupiranu Srbiju i da radi na organizovanju prvih partizanskih odreda. Zajedno sa Petrom Stambolićem, 3. jula 1941. godine je otišao u Smederevsku Palanku, gde su održali sastanak sa tamošnjim istaknutim komunistima — Bogosavom Markovićem, Tanasijem Mladenovićem, Dragoslavom Đorđevićem Gošom i Androm Đorđevićem, na kome je odlučeno da se do 6. jula formira Drugi šumadijski partizanski odred, a na istom sastanku je bio određen i Štab odreda. Branko se nalazio na putu za zapadnu Srbiju, kada je 4. jula 1941. godine u Beogradu održana sednica CK KPJ na kojoj je doneta odluka o početku ustanka. Istog dana u Beogradu je Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju formirao Štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Srbije, u čiji su sastav ušli — Sreten Žujović Crni, kao komandant i Nikola Grulović, Filip Kljajić Fića, Rodoljub Čolaković i Branko Krsmanović, kao članovi.

Zajedno sa Milanom Mijalkovićem, 5. jula 1941. je došao u čačanski kraj, gde je sa članovima Okružnog komiteta KPJ za Čačak radio na stvaranju Čačanskog partizanskog odreda. Prvi sastanak održan je u selu Atenici, a njemu su prisustvovali istaknuti čačanski komunisti — Ratko Mitrović, Momčilo Vilimanović, Milan Bata Janković i drugi. Potom je održano još nekoliko sastanaka na kojima su određeni članovi Štaba odreda. Branko je nakon toga otišao u užički kraj, gde je zajedno sa Milanom Mijalkovićem učestvovao na sastancima sa članovima Okružnog komiteta KPJ za Užice. Zajedno sa istaknutim užičkim komunistima — Želimirom Đurićem, Milinkom Kušićem, Dobrivojem Vidićem, Vukolom Dabićem, Jevremom Popovićem i drugima učestvovao je u organizovanju Užičkog partizanskog odreda. Umesto Sretena Žujovića, 12. jula 1941. godine je otišao u selo Grošnicu, kod Kragujevca, gde je zajedno sa Svetislavom Stefanovićem Ćećom, instruktorom PK KPJ za Srbiju, održao sastanak sa članovima Okružnog komiteta KPJ za Kragujevac na kome je izvršeno imenovanje članova Štaba Kragujevačkog partizanskog odreda. Posle niza sastanaka sa rukovodstvima Okružnih komiteta, Branko je otišao u Jagodinu, gde je 23. jula 1941. godine na Đurđevom brdu održan sastanak Okružnog komiteta KPJ za Pomoravlje, kome su prisustvovali — Sreten Žujović, Filip Kljajić i Branko Krsmanović, članovi Štaba NOP odreda Srbije i Petar Stambolić, instruktor PK KPJ za Srbiju. Na sastanku je raspravljano o formiranju partizanskog odreda u Pomoravlju i određeno stvaranje pet partizanskih četa, koje će činiti Pomoravski partizanski odred. Branko je tada uz pomoć Boška Đuričića formirao Beličku partizansku četu.

Prvi sastanak Štaba NOP odreda Srbije, održan je 14. jula 1941. godine u Aranđelovcu. Sastanku su prisustvovali svi članovi Štaba — Sreten Žujović, Nikola Grulović, Filip Kljajić Fića, Rodoljub Čolaković i Branko i na njemu je doneta odluka da se pristupi izvođenju krupnijih akcija i da članovi Štaba krenu u partizanske odrede, radi učvršćivanja postojećih i stvaranja novih odreda. Branko je nakon ovog sastanka otišao u Čačanski partizanski odred, a potom je krajem jula boravio u Pomoravlju, gde je učestvovao u formiranju Pomoravskog odreda. Nakon povratka na Kosmaj, gde se u međuvremenu prebacio Štab NOP odreda Srbije, bio je upućen u Kosmajsko-posavski odred. Ovaj Odred formirali su Sreten Žujović i Filip Kljajić, početkom jula i pošto su dejstva posavskih četa bile usmerene na područje Posavine, a kosmajskih na Podunavlje i okolinu Mladenovca, doneta je odluka da se on reorganizuje u dva zasebna odreda — Kosmajski i Posavski odred. Pošto su Filip Kljajić i Rodoljub Čolaković bili upućeni u Valjevski odred, sa zadatkom da rade na uspostavljanju jačih veza i koordinisanju akcija između Valjevskog, Čačanskog i Užičkog odreda, s ciljem stvaranja slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji, Branko je bio određen da ispred Štaba NOP odreda Srbije prisustvuje polaganju zakletve novoformiranog Kosmajskog partizanskog odreda, 31. jula 1941. godine. Odred je tada imao dve čete sa ukupno 94 borca i postizao je velike uspehe u akcijama na prostoru Kosmaj—Smederevo—Beograd. Posebno se istakla akcija u selu Stojniku, kod Sopota 3. avgusta 1941. kada je Odred izvršio napad na žandarmerijsku stanicu, razoružao žandarme i potom spalio opštinsku arhivu, nakon čega je održan zbor na kome su govorili Brana Aksentijević i Dragoslav Marković. Prilikom zbora u selo je upala grupa žandarma i Nemaca, ali su ih partizani primorali na povlačenje ka Maniću i Beljini. Ovaj događaj je presudno uticao na Nemce da 8. avgusta 1941. izvrše opsadu Kosmaja s ciljem uništenja partizana.

Pogibija

General Paul Bader, komandant 65. više komande za posebnu namenu je 5. avgusta 1941. godine u Beogradu sačinio plan opkoljavanja i uništenja partizanskih snaga na Kosmaju. Ova akcija dobila je šifrovani naziv „Baden” i bila je poverena jedinicama iz 704. i 714. divizija. Ukupan broj angažovanih nemačkih snaga je iznosio oko osam hiljada vojnika i oficira, a za njihovog komandanta bio je određen general-major Fridrih Štal, koji je tim povodom svoj štab prebacio iz Topole u Sopot, a tu je bio i šef Komesarske uprave Milan Aćimović sa grupom komesara, jer je u blokadi Kosmaja učestvovalo i nekoliko stotina žandarma.

U toku Aprilskog rata 1941. godine, na Kosmaju su se nalazile jedinice Jugoslovenske vojske, koje su nakon kapitulacije na ovom terenu pored vojne opreme i naoružanja ostavile i priličan broj vojnih konja. Meštani iz okolnih sela su ove konje prisvojili, pa su oni tako dobili naziv „plenski konji”. Nakon okupacije, okupacione vlasti su naredile seljacima da predaju sve što je ostalo iza bivše vojske, pa tako i konje. Ova naredba je nekoliko puta neuspešno ponavljana, a nakon formiranja partizanskog odreda na Kosmaju, deo konja je pripao partizanima, dok je ostatak ostao kod seljaka. Partizani su od početka vodili kampanju protiv predaje „plenskih konja” okupatorskim vlastima, koje su iznova ponavljale ovu naredbu. Pošto je prema poslednjoj naredbi rok za predaju „plenskih konja” bio 8. avgust Štab Kosmajskog odreda je svojim četama naredio da obilaze sela i spreče seljake u nameri da vrate konje. U selu Maloj Ivanči, nalazio se Štab odreda sa Mladenovačkom partizanskom četom, koja je imala zadatak da spreči predavanje „plenskih konja” iz sela Koraćice, Pružatovca i Velike Ivanče. Grupa od desetak boraca Mladenovačke čete, ujutro 8. avgusta 1941. godine krenula je ka Velikoj Ivanči. Zajedno sa ovom grupom krenuli su Branko Krsmanović i Milivoje Radosavljević, specijalni kurir Valjevskog partizanskog odreda, koji je prethodnog dana došao u Štab odreda sa zadatkom da Branka otprati do Valjevskog odreda, gde su ga čekali Filip Kljajić i Rodoljub Čolaković. Oni su pošli sa ovom grupom s ciljem da se probiju do železničke stanice u selu Kopljaru i tu ukrcaju na voz kojim bi produžili ka Lajkovcu. Takođe, u ovoj grupi su bili komandir Mladenovačke čete Milan Milisavljević Žuća i politički komesar Odreda Jovan Jerković.

Spomenik Kosmajskom partizanskom odredu na vrhu Kosmaja, rad vajara Vojina Stojića iz 1971. godine.

U blizini Velike Ivanče, ova grupa je naišla ne jake nemačke snage i počela je da se povlači. Prilikom povlačenja naišli su na ostale grupe Mladenovačke čete, koji su takođe pošle po selima u akciju protiv predaje „plenskih konja”. Videvši jake nemačke snage, Štab čete je odlučio da se delovi čete povuku ka vrhu Kosmaja, ne znajući da je u toku neprijateljska akcija čišćenja ovog terena. U međuvremenu, Štab Kosmajskog odreda je preko Milene Borić, članice KPJ iz Mladenovca koja je bila zadužena da održavanje veze sa Odredom, saznao da se u Mladenovcu prikuplja veliki broj Nemaca s ciljem da opkole Kosmaj. Komandantu odreda Miletu Todoroviću ova vest se učinila malo preuveličanom jer je javljeno „da dolazi na hiljade Nemaca“. Iako je sumnjao u realnost vesti on je uspeo da o ofanzivi obavesti sve čete, izuzev delova Mladenovačke čete, koji su se tada već našli u samom centru nemačke opsade, dok se ostatak Odreda sklonio u šumi Gaj u podnožju Kosmaja. Na vrhu Kosmaja došlo je do sukoba između delova Mladenovačke partizanske čete i jakih nemačkih snaga. Pretpostavljajući da se radi o jačim partizanskim snagama, Nemci su vrh Kosmaja i padinu prema Koraćici tukli jakom artiljerijskom i minobacačkom vatrom, a desetak tenkova je preko Koraćice bilo upućeno ka vrhu Kosmaja. Partizane su predvodili komandir Mladenovačke čete Milan Milisavljević Žuća, kapetan druge klase bivše Jugoslovenske vojske i Branko Krsmanović. Oni su sačekali Nemce na kratkom odstojanju i otvorili vatru, a potom su ih zasuli bombama u nadi da će stvoriti prolaz kroz neprijateljske redove. Tada je stradalo više nemačkih vojnika, a posebno se istakao komandir čete Žuća koji je prvi otvorio vatru iz svog puškomitraljeza. U ovoj borbi poginulo je nekoliko partizana, među kojima su bili Branko Krsmanović i Milivoje Radosavljević, dok je Milan Milisavljević Žuća izvršio samoubistvo poslednjim metkom. Na mestu borbe i njihove pogibije, na vrhu Kosmaja je 1971. godine na tridesetu godišnjicu formiranja Kosmajsko-posavskog odreda podignut monumentalni Spomenik Kosmajskom partizanskom odredu, rad vajara Vojina Stojića.

Preživeli deo partizanskih boraca iz grupe Mladenovačke čete, pokušao je nakon borbe na vrhu Kosmaja, da se prebaci na njegovu zapadnu stranu, prema Tresijama, ali je većina izginula u sukobu s Nemcima. Politički komesar Odreda Jovan Jerković, koji se nalazio u ovoj grupi popeo se na jedno drvo i u njegovoj krošnji ostao do završetka ofanzive. Ostali, koji su uspeli da izvrše proboj potom su se prema prethodnom dogovoru našli u selu Parcanu, kod kuće Radeta Jovanovića. Prema nemačkom izveštaju, u blokadi Kosmaja poginulo je 18, a zarobljeno 13 partizana. Tela većine poginulih partizana, po naređenju Nemaca seljaci iz Rogače su odneli u Sopot, gde su radi prepoznavanja i zastrašivanja građana bili izloženi nekoliko dana, a kasnije su svi leševi poginulih bili doneti u Sopot i sahranjeni u zajedničku grobnicu na sopotskom groblju. Među zarobljenim partizanima, nalazili su se — Ratko Jevtić, iz sela Drlupe i Velimir Jovanović, iz sela Parcana, koji su bili među petoricom talaca koje su Nemci 17. avgusta 1941. godine obesili na Terazijama.

U izveštaju Štaba Kosmajskog partizanskog odreda Štabu NOP odreda Srbije od 28. avgusta 1941. godine pominje se pogibija Branka Krsmanovića:

„ Branko Krsmanović i kurir koji je bio sa njim noćili su u našem logoru. U 6 časova su krenuli sa polit. kom. i sa još 4 partizana u Ivanču, odakle je trebalo da pođu njih dvojica u Kopljare, radi hvatanja voza za Valjevo. Tu su se sreli sa Nemcima i bili prinuđeni da se vrate u Kosmaj, gde su se našli u borbi. Dalje o njima ne znamo ništa.

Identifikovali smo 5 partizana iz II i 4 iz bivše IV čete, koja se takođe našla zbog akcije po pitanju konja kod Kosmaja i povukla se u Kosmaj za vreme borbe. Branka nismo nigde identifikovali. Znamo da su Nemci naknadno doneli u Sopot još 3 poginula partizana, ali nismo uspeli doći do njih. Osim toga bilo je slučajeva da je celo lice razneseno granatama, a skidani su goli tako da ni po odelu ne može se prepoznati.

”

Zbog nemogućnosti da se pronađu i identifikuju Brankovi posmrtni ostaci, nakratko je vladalo mišljenje da on nije poginuo. Vest o njegovoj smrti objavljena je tek u „Biltenu Vrhovnog štaba” od 1. oktobra 1941. godine. Do Brankovog druga Mirka Spasića došao je jedan primerka ovog Biltena i on je tako saznao da je Branko poginuo. On je bio prvi koji je porodici Krsmanović javio vest o Brankovoj pogibiji. Ipak i tada su među članovima porodice, postojali određeni otpori da se poveruje u ovu vest smatrajući da je Branko s namerom organizovao da se objavi vest o njegovoj smrti, kako bi porodicu poštedeo represalija okupatora i kvislinškog režima, pošto mu je otac Dragutin bio zatvoren kao talac.

Narodni heroj

Orden narodnog heroja

Odlukom Predsedništva Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), a na predlog maršala Jugoslavije Josipa Broza Tita, na dan kapitulacije Trećeg rajha 9. maja 1945. godine za osvedočena herojska dela na bojnom polju Branko Krsmanović proglašen je za narodnog heroja Jugoslavije. Istom odlukom, za narodne heroje proglašena su još dvojica španskih dobrovoljaca — Milan Blagojević i Ratko Pavlović Ćićko, Brankov drug iz Praga.

Još pre zvaničnog proglašenja za narodnog heroja, Branko Krsmanović je bio tretiran kao partizanski heroj, pa je nakon njegove pogibije u „Biltenu Vrhovnog štaba“ br 7-8 iz oktobra 1941. godine u odeljku „Pali u borbi smrću heroja” zabeležena i njegova pogibija:

„ U borbi je pao smrću heroja drug Branko Krsmanović, član Glavnog štaba partizanskih odreda za Srbiju. Svojom hrabrošću i vojnom veštinom, drug Branko se istakao još u Španiji kao član slavnih Međunarodnih brigada. Sve svoje iskustvo iz vremena borbe u Španiji on je danas stavio u službu oslobodilačke borbe srpskog naroda i baš zato njegova smrt predstavlja veliki gubitak za njegov narod i njegovu Komunističku partiju, čiji je član bio više godina. ”

Godine 1949. rodna kuća Branka Krsmanovića u Donjoj Mutnici, kod Paraćina je proglašena za spomenik kulture. Ova kuća je jedno vreme služila kao spomen-muzej, a deo se koristio kao seoska biblioteka i čitaonica, ali danas nije u upotrebi. Na spoljnoj fasadi kuće je postavljena spomen-ploča sa posvetom Branku Krsmanoviću — U ovoj kući rođen je 3. X 1915. godine španski borac i narodni heroj Branko Krsmanović koji je poginuo kao organizator ustanka naroda Srbije 8. VIII 1941. na Kosmaju. Spomen-ploča posvećena Branku postavljena je i na kući u Paraćinu, u kojoj je živela njegova porodica nakon preseljenja u ovaj grad. Takođe, u krugu fabrike za preradu vune, koja je nosila ime Branka Krsmanovića podignuta je spomen-bista. U okviru proslave četrdesete godišnjice ustanka, na Dan pobede 9. maja 1981. godine, na šetalištu u centru Paraćina otkriven mu je monumentalni spomenik rad vajara Ota Loga.

Ime Branka Krsmanovića od osnivanja decembra 1945. godine nosi Akademsko kulturno umetničko društvo „Branko Krsmanović” (poznato i pod skraćenim nazivom „Krsmanac”). U Opštini Paraćin nalaze se dve osnovne škole sa njegovim imenom — osnovna škola „Branko Krsmanović” u Donjoj Mutnici i osnovna škola „Branko Krsmanović” u Sikirici. U dvorištu obe škole nalaze se spomen-biste Branka Krsmanovića. Osnovna škola u Donjoj Mutnici ima isturena odeljenja u selima — Gornja Mutnica, Izvor, Klačevica, Lešje i Plana, dok osnovna škola u Sikirici ima isturena odeljenja u selima — Busilovac, Gornje Vidovo, Drenovac, Krežbinac i Ratare.

Ime Branka Krsmanovića nosila je i kasarna Jugoslovenske narodne armije, Vojske Jugoslavije i Vojske Srbije u Paraćinu, koja je postojala do 2011. godine. Ova kasarna ostala je upamćena po tragediji, koja se u njoj dogodila septembra 1987. godine. Danas ime Branka Krsmanovića nosi više od 20 ulica širom Republike Srbije, a neka od tih mesta su — Beograd, Vranje, Jagodina, Kragujevac, Leskovac, Niš, Paraćin, Požarevac, Ćuprija i dr.

Literatura

• Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom II, knjiga I — Bilten Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije 1941—1945. Beograd: Vojno-istorijski institut Jugoslovenske armije. 1949. 
• Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom I, knjiga II — Borbe u Srbiji maj—decembar 1941, dokumenta partizanskih odreda i partijskih organizacija. Beograd: Vojno-istorijski institut Jugoslovenske armije. 1952. 
• Likovi revolucije tom III. Beograd: Prosveta. 1966. 
• Popović, Razumenka Zuma (1981). Spomenici Narodnooslobodilačke borbe i revolucije SR Srbije 1941—1945. Beograd: NIRO Eksport Pres. 
• Narodni heroji Jugoslavije. Beograd: Narodna knjiga. 1982. 
• Bodić, Dragomir; Brbović, Miloje; Korbutovski, Nikola (1981). Branko Krsmanović — život i delo. Paraćin: Opštinski odbor SUBNOR. 
• Dimitrijević, Dragoslav (1983). Kosmajski partizani tom I. Beograd: BIGZ. 
• Korbutovski, Nikola (1990). Narodni heroj Branko Krsmanović. Beograd: „Vojno izdavački centar”. 

Spoljašnje veze

• OŠ „Branko Krsmanović”, Donja Mutnica
• OŠ „Branko Krsmanović”, Sikirica
• Kuća Krsmanovića u Donjoj Mutnici
• Prva neprijateljska ofanziva je bila na Kosmaju danas.rs