Википедија

Vizantijsko-srpski ratovi

Vizantijsko-srpski ratovi vođeni su od naseljavanja Srba na Balkansko poluostrvo u 7. veku pa do druge polovine 14. veka. Iako Konstantin Porfirogenit u svom „Spisu o narodima" koji predstavlja jedini izvor o najstarijoj istoriji Srba, piše da su se Srbi na Balkan naselili po dozvoli cara Iraklija, mnogo je verovatnije da je naseljavanje izvršeno u sklopu avarsko-slovenskih pohoda na Poluostrvo početkom 7. veka. Zajednička opasnost od Turaka zbližila je dve strane te od polovine 14. veka nema većih ratnih sukoba između Srba i Vizantinaca.

Vizantijsko-srpski ratovi
Deo Istorije Srba u srednjem veku

Srpsko carstvo i Vizantija sredinom 14. veka
Vreme7—14. vek
Mesto
Balkansko poluostrvo
Sukobljene strane
 Vizantija Kneževina Srbija
Zahumlje
Duklja
Raška
Srpsko kraljevstvo
Srpsko carstvo
Komandanti i vođe
Vizantija Iraklije
Vizantija Vasilije II Bugaroubica
Vizantija Mihajlo IV Paflagonac
Vizantija Konstantin IX Monomah
Vizantija Mihajlo VII Parapinak
Vizantija Nićifor III Votanijat
Vizantija Aleksije I Komnin
Vizantija Jovan II Komnin
Vizantija Manojlo I Komnin
Vizantija Andronik I Komnin
Vizantija Isak II Anđeo
Vizantija Mihajlo VIII Paleolog
Vizantija Andronik II Paleolog		 Mutimir
Mihailo Višević
Stefan Vojislav
Mihailo Vojislavljević
Konstantin Bodin
Vojvoda Petrilo
Vukan
Uroš I
Uroš II
Beloš
Desa
Stefan Nemanja
Milutin Nemanjić
Dragutin Nemanjić
Stefan Dečanski
Dušan Silni

Za vreme vladavine cara Iraklija grčki jezik je postao služebni carske kancelarije. Imperator države počinje da se zove „Vasilevs”. S obzirom na značajnu težinu grčkog elementa u Istočnom rimskom carstvu, može se koristiti i pojam grčki za njegov karakter.

Balkan do dolaska Srba uredi

Evropski delovi Carstva početkom 7. veka sveli su se na Carigrad sa najbližom okolinom, Solun i pojedine utvrđene gradove na crnomorskoj, egejskoj, jonskoj i jadranskoj obali. U tim mestima održao se određen broj romanizovanog ili helenizovanog kasnoantičkog življa čiji se potomci kasnije susreću u liku Vlaha, Aromuna i Arbanasa. Planinske oblasti severne Albanije pružale su utočište precima Albanaca koji se u izvorima javljaju tek u 11. veku. Negde u njihovom susedstvu živele su i mase Vlaha koje su se kasnije raselile tako da je jedan deo prešao preko Dunava i učestvovao u obrazovanju Rumuna. Odnosi između Slovena i starosedeocima u prvim stolećima posle doseljavanja ostaju sasvim nepoznati, mada se zna da su Sloveni preuzeli od starosedeoca pojedine nazive reka i gradova. Sloveni nisu bili povezani u veće celine već su se okupljali u bezbroj manjih, slabo povezanih i nesložnih celina, što je podržavala i Vizantija. Razlog za to je, pre svega, priroda zemljišta, ispresecanog planinskim masivima i nenaseljenim šumovitim prostorima, kao i društvena organizacija Slovena u to vreme. Vizantinci su čitav prostor naseljen Slovenima nazivali sklavinijama. Koliko je sklavinija postojalo i kako su bile raspoređene danas je nepoznato[1]. Poznate su samo one sklavinije koje su bile u vidokrugu vizantijskih gradova. Najviše spomena ostalo je o sklavinijama u današnjoj Grčkoj. U širem solunskom zaleđu susreću se Strumljani (nazvani po reci Strumi) i Rinhini (po reci Rihios)[2]. U zaleđu jadranske obale Neretljani (po reci Naron – Neretva), Dukljani (po gradu Dokleja) i Konavljani (po ostacima rimskog vodovoda). Duboko u unutrašnjosti postojali su Timočani (Timok), u Makedoniji Druguviti, a između planine Balkan i Dunava Severci[3].

Naseljavanje Srba na Balkan uredi

Glavni članak: Naseljavanje Srba na Balkansko poluostrvo
 
Srpske zemlje u 9. veku: Paganija, Zahumlje, Travunija, Duklja i Srbija

U Spisu o narodima ostali su sačuvani i spomeni Srba i Hrvata. Jedna skupina Srba zaustavila se severno od Olimpa. Centar joj je bio u Srbici (Servija). Vrlo rano su Vizantinci od ovih plemena otrgli deo i naselili ih u Maloj Aziji. U imenu grada Gordoservon u Bitiniji (zabeležen 680-681) sačuvan je najstariji pomen Srba. Podatke o većim, organizovanim skupinama Srba i Hrvata ostavio je Konstantin Porfirogenit u svom „Spisu o narodima“. Car piše da su se Srbi na Balkansko poluostrvo doselili iz oblasti daleko na severu koja se nazivala Bela Srbija. U to vreme još uvek nisu bili kršteni. Tokom Iraklijeve vladavine (610—641) vladara Belih Srba nasledila su dva sina od kojih je jedan, sa polovinom naroda, pošao na dalek put, u zemlju vizantijskog cara[4].

Srbi u Serviji nisu dugo ostali već su odlučili da se vrate u prapostojbinu, ali su se na Dunavu predomislili i od cara tražili novu zemlju za naseljavanje. Tada im je Iraklije dodelio opustelu (od Avara) oblast između Save i dinarskog masiva. Naselili su se u neposrednom susedstvu Hrvata koji su nešto ranije došli iz Bele Hrvatske. Oblast naseljena Srbima graničila se sa kneževinama Neretljana (između Cetine i Neretve), Zahumljana (između Neretve i Dubrovnika), Travunjana (između Dubrovnika i Boke) i Dukljana (u području Skadarskog jezera)[5]. Svi su u 10. veku ubrajani u Srbe. Vidljiva je tendencija Konstantina Porfirogenita da prikaže kako je Iraklije imao kontrolu nad Srbima što je daleko od istine jer se zna da su Sloveni, zajedno sa Avarima, u to vreme opsedali Solun, kasnije i Carigrad. Ovo pitanje ostaje otvoreno[6].

Kneževina Srbija uredi

Glavni članak: Kneževina Srbija (rani srednji vek)
 
Delegacija Srba i Hrvata na dvoru cara Vasilija I (867-886); Skiličina hronika

Tokom 9. veka Srbiju nisu ugrožavali Franci ni Vizantinci već Bugari. Po doseljenju 680. godine 8 slovenskih plemena koja su naseljavala taj prostor pomerila su se ka istoku, a ostala su pristala na plaćanje danka. Protobugari su ipak činili manjinu na tom prostoru pa su se postepeno slavizirali primajući slovenski jezik. Nakon propasti Avarskog kaganata (796), Bugarska naglo jača. Kan Krum vodi rat sa Vizantijom, a Presijan između 835. i 852. godine trogodišnji rat sa Srbijom (pod knezom Vlastimirom). Bugari drugi put napadaju Srbiju oko 880. godine. Njome su tada upravljali Vlastimirovi sinovi; Mutimir, Strojimir i Gojnik[7].

Istovremeno dolazi do pojačane aktivnosti Vizantije ka srpskim zemljama, posebno u doba cara Vasilija I (867—886). Tokom njegove vladavine Srbi prihvataju vrhovnu vlast Vizantije, verovatno već do 868. godine, izuzev Paganije. To nije bilo samo formalno jer su srpski odredi učestvovali u osvajanju Barija 869. godine. Priznavanje vrhovne vizantijske vlasti išlo je uporedo sa primanjem hrišćanstva. Proces hristijanizacije Srba traje još od njihovog doseljavanja na Balkan. U početku se vršilo iz primorskih gradova koji su bili pod jurisdikcijom pape iz Rima. Izgleda da su se Srbi u jedno vreme odrekli hrišćanstva (prva polovina 9. veka) pa je Vasilije poslao oko 870. godine sveštenike koji su Srbe i zvanično pokrstili.[8]

Pokrštavanje Srbije doprinosilo je jačanju pozicije srpskog kneza koji je time stekao legitimitet svoje vlasti koji je potvrđen iz Carigrada. Vizantija je tako unosila vladarsku ideologiju u Srbiju. Vizantija se od druge polovine 9. veka međa u spoljnu politiku Srbije i njene odnose sa Bugarskom. Vlastimir i Mutimir su suzbili dva bugarska napada i održali se kao vizantijski štićenici. Njihove potomke Vizantija je podržavala u teškim vremenima Simeonove vladavine. Bugarski štićenici koji su postavljani na presto brzo su menjali stranu i vraćali se Vizantiji jer su dobro znali da legitimitet njihove vlasti ne dolazi iz Preslava ili iz Pliske već iz Carigrada[9].

Mihailo Višević uredi

Glavni članak: Mihailo Višević

Konstantin Porfirogenit saopštava da rod Mihaila, sina Višetinog, arhonta Zahumlja, potiče od nekrštenih stanovnika na reci Visli koji se nazivaju i Litciki[10]. Bugarsko pustošenje srpskih zemalja tokom Simeonove vladavine je izgleda zaobišlo srpske države u Primorju. Zahumlje svakako nije bilo opljačkano zbog toga što je knez Mihailo Višević bio u savezništvu sa Simeonom. Savezništvo je svakako postojalo od 912. godine, a možda i ranije. Tada je Višević zarobio vizantijskog štićenika, sina mletačkog dužda, i poslao ga Bugarima. Njegov savez sa bugarskom bio je uslovljen tadašnjom političkom situacijom. Travunija i Paganija tada su se nalazile su sastavu države Petra Gojnikovića, pa je Zahumlje sa tri strane bilo okruženo srpskom državom, a sa mora je pretila vizantijska flota. Plašeći se da ne izgubi samostalnost, Višević je postao saveznik Bugarske, a samim tim i protivnik Vizantije i Srbije. Iz tih razloga je 917. godine prijavio Simeonu pregovore između Gojnikovića i stratega Drača Lava Ravduha. Rezultat toga je zbacivanje Petra Gojnikovića. Svoj politički uspon Višević je doživeo tokom bugarske okupacije Srbije (924—927). Prisustvuje na splitskom crkvenom saboru iz 925. godine, zajedno sa hrvatskim kraljem Tomislavom. Sledeće godine predvodi pljačkaški pohod protiv vizantijskog grada Siponta u Južnoj Italiji. U izvorima se pominje kao kralj odnosno kao rex Sclavorum. Prema tome, Mihailo Višević je prvi srpski vladar sa titulom kralja[11].

Nakon Simeonove smrti Višević prelazi na stranu Vizantije i dobija titulu antipata (prokonzula) i patrikija. Bio je krupna politička figura iako je upravljao geografski malim Zahumljem. Kraj karijere doživeo je po dolasku kneza Časlava na vlast. Nije poznata godina njegove smrti, ali se Zahumlje polovinom 10. veka nalazilo u sastavu Časlavove države[12].

Destrukcija srpske državnosti uredi

Glavni članak: Časlav Klonimirović
Glavni članak: Ustanak komitopula
 
Moguće granice Časlavove države[13]

Do sredine 10. veka dolazi do ujedinjavanja srpskih kneževina u Primorju sa Srbijom. Za vreme kneza Vlastimira pripojena je Travunija, a za vreme Petra Gojnikovića oblast Neretljana da bi Časlavu pošlo za rukom da pripoji Zahumlje, a možda i Duklju. Svaka od njih zadržala je izvestan stepen samostalnosti, a njeni vladari su u najboljem slučaju vladali kao udeoni kneževi Srbije. Zajednička im je bila spoljna politika, odbrana države i ofanzivne akcije protiv neprijatelja. Polovinom 10. veka umire knez Časlav Klonimirović nakon čega se njegova država nije samo raspala na oblasti iz kojih je sastavljena već je došlo i do podele na zapadni i istočni deo Srbije, odnosno podele na Bosnu i na Rasu[14]. Jovan Cimiskije je 971. godine osvojio teritoriju Prvog bugarskog carstva. Vizantija se sada po prvi put graničila sa Srbijom što dovodi do obnavljanja njihove vlasti. U dolini Velike Morave formirana je tema Morava. Pod njenom upravom našli su se istočni delovi Srbije, pre svega zemlja Rasa[15].

Protiv vizantijske vlasti izbio je ustanak Slovena iz Makedonije na čijem čelu se nalazio car Samuilo[16]. Centri Samuilove države bili su Prespa i Ohrid, a njegova država prostirala se na teritoriji od Makedonije do Dunava i Save, Tesalija, Epir, bugarske zemlje između planine Balkana i Dunava. Njegova država obuhvatala je i bivšu temu Makedoniju i katepanat sa centrom u Rasu. Na pravcu njegovog nadiranja našao se Drač, kneževina Duklja, Kotor, Dubrovnik i Dalmacija. Na čelu Duklje se u to vreme nalazio Jovan Vladimir koji je bio potčinjen vizantijskom caru. On je Samuilu pružio otpor, ali je primoran da postane njegov vazal čijom se ćerkom oženio. Životni put Jovana Vladimira prekinut je ubistvom po naređenju uzurpatora prestola Samuilovog naslednika, Jovana Vladislava. Jovan Skilica je zabeležio da je Jovan Vladimir vladao „Tribalijom i obližnjim oblastima Srbije“. Srbi se u vizantijskim izvorima često izjednačuju sa Tribalima što je pouzdan dokaz da je Jovan Vladimir vladao srpskim narodom. Postojanje srpske države u doba Samuila nije bilo moguće. Snažan politički uticaj nad srpskim zemljama u Primorju imale su teme Drač i Dalmacija. Vasilije je obrazovao nove teme po reokupaciji Balkanskog poluostrva 1018. godine[17].

Srpska državnost u Duklji uredi

Glavni članak: Vojislavljevići

Nakon reokupacije Balkanskog poluostrva, Vasilije je sproveo fiskalne mere sa ciljem da olakša nov režim stanovništvu osvojenih krajeva. Doneo je odluku da se državni nameti ne sakupljaju u novcu, kao u ostalim delovima carstva, već u naturi: za svaki par volova davao se po modij žita, modij prosa i vrč vina[18]. Pored toga, vizantijski car je obnovio gradove u ruševinama kao što su Sirmij, Beograd, Niš, Skoplje i drugi. Promene koje je uveo dovele su do višestruke podele prostora na kome su živeli tadašnji Srbi: na deo sa tematskom organizacijom i deo sa domaćim kneževima, na deo pod crkvenom vlašću Ohridske arhiepiskopije i deo u sferi uticaja arhiepiskopija u primorskim dalmatinskim gradovima i odvajanje zapadnih delova nekadašnje Časlavljeve države u samostalnu kneževinu pod imenom Bosna. Država Neretljana najvećim delom bila je u sastavu hrvatske države. Kao granična oblast, država Neretljana postala je poznata pod nazivom Krajina. Razvoj Zahumlja i Travunije u 11. veku veoma je slabo poznat. Vodeću ulogu u borbi protiv Vizantije preuzela je Duklja[19]. Uslovi za aktivniju politiku protiv Vizantije stvoreni su posle smrti cara Vasilija (1025) nakon čega se na prestolu smenjuju slabe ličnosti. Carstvo slabi, a povećava se potreba za novcem zbog čega se ukida Vasilijeva odluka o porezu u naturi i vraća se porez u novcu. Prvi se od Vizantije odmetnuo Stefan Vojislav koji se u izvorima naziva Dukljaninom, Srbinom i Travunjaninom. On je zasigurno rodonačelnik dukljanske dinastije Vojislavljevića, ali nije sigurno da je i sam poticao iz Duklje. Prvi ustanak podigao je posle smrti Romana III Argira (1034), ali je on ugušen za manje od dve godine[20]. Tom prilikom je zarobljen i odveden u Carigrad odakle se uspeo spasiti i podići nov ustanak krajem 1037. ili početkom 1038. godine. Ovoga puta je ustanak bio uspešan; Vojislav je zauzeo „zemlju Srba“ i proterao vizantijskog stratega Drača Teofila Erotika. Mihailo Paflagonac nije preduzimao ništa sve do novog izazova koga mu je Vojislav uputio. U zimu 1039/40. godinu Vojislav je uzeo blago sa vizantijskog broda koji se nasukao na ilirskim obalama. Kako je odbijao da ga vrati caru, izbio je rat. Paflagonac je na Vojislava poslao vojsku na čelu sa evnuhom Georgijem Provatasom koji je, međutim, u brdovitim krajevima izgubio skoro svu vojsku[21].

 
Kneževina Duklja pod Stefanom Vojislavom, oko 1050. godine.

Novi ustanak izbio je 1040. godine u Beogradu i u oblasti Morave. Na njegovo čelo stao je Petar Odeljan koji se izdavao za Samuilovog unuka tj. sina Gavrila Radomira. Za kratko vreme ustanak je zahvatio Niš i Serdiku. Stanovništvo je bilo nezadovoljno uvođenjem dažbina u novcu i zloupotrebama činovnika. U Makedoniji se Odeljanu pokušao suprotstaviti strateg Dračke teme Vasilije Sinadin, ali je on tokom ustanka svrgnut i zbačen sa položaja. Novi strateg bio je ozloglašen među lokalnim stanovništvom koje se, na vest da je on unapređen u stratega Drača, diglo na ustanak. Vođstvo je preuzeo Sloven Tihomir koga su ustanici izvikali za cara. Ustanak je sada imao dvojicu vođa. Odeljan je osvojio Drač, napadao Solun i prodirao u Grčku. Na jednom sastanku Odeljan je digao ustanike protiv Tihomira koji je kamenovan. Odeljan je postao jedini vođa ustanka, ali samo nakratko. Početkom septembra 1040. godine ustanku se priključio sin Jovana Vladislava, Alusijan, dotadašnji namesnik u Jermeniji. Kao Samuilov potomak, Alusijan je dobio položaj Odeljanovog savladara. Posle neuspele opsade Soluna mučki je oslepeo Odeljana i pribegao Vizantincima. Ustanak je posle toga brzo ugušen[22][23][24].

Novi car, Konstantin IX Monomah (1041—1055) pokrenuo je snage za gušenje ustanka Stefana Vojislava. Jovan Skilica piše da je vojsku činilo 60.000 ljudi pod patrikijem Mihailom koji nije imao velikog vojničkog iskustva. Prodro je u Vojislavljevu državu pustošeću predele koje je osvajao. Vojislav ga je propuštao zaposedajući tesnace kroz koje će vizantijska vojska morati da prođe u povratku. Patrikije Mihailo je u povratku upao u zasedu u jednom klancu. Vojska mu je stradala od strela i kamenja kojim su ih zasipali ustanici. Poginulo je dve trećine vojske[25]. Vojislav se izborio za nezavisnost svoje države koja je obuhvatala prostor od Bojane do Neretve, uključujući i teritorije nekadašnjih kneževina Zahumlja, Travunije, Duklje i deo Srbije. Vizantija se morala zadovoljiti simboličnim potčinjavanjem i uključivanjem Vojislavljeve države u sistem vazalnih teritorija[26].

Vojislava je pre 1055. godine nasledio sin Mihailo koji je upisan u saveznike i prijatelje Romeja i odlikovan titulom protospatara koja je zauzimala ugledno mesto u vizantijskoj hijerarhiji. Simbolično se potčinio vizantijskoj vlasti, ali je sačuvao samostalnost. Period mira razlog je što se u vizatijskim izvorima za duže vreme ne sreću podaci o Mihailovoj vladavini[27].

Ustanak Đorđa Vojteha uredi

Glavni članak: Ustanak Đorđa Vojteha
 
Portret Mihaila Vojislavljevića u crkvi Svetog Mihaila u Stonu; oko 1080. godine. To je, ujedno, i najstariji portret jednog srpskog vladara[28].

Posle otprilike dve decenije mira Mihailo je uvučen u krupne događaje na Balkanu. Nakon velikog poraza Vizantije kod Mancikerta u Makedoniji se počeo pripremati ustanak izazvan fiskalnom politikom logoteta Nićiforice. Glavni izvor za ustanak iz 1072. godine jeste anonimni Skiličin nastavljač. Ustanici su za vođu izabrali Mihailovog sina Konstantina Bodina jer je bio kraljevskog roda. Samuilovi potomci već su iščezli ili su bili nepoželjni zbog iskustva iz 1041. godine. Mihailo je poslao i 300 vojnika pod vojskovođom Petrilom u Prizren gde su se okupljale vođe pokreta, uključujući i Đorđa Vojteha iz Skoplja, najuglednijeg među ustanicima. Bodin je početkom jeseni 1072. godine proglašen za cara pod imenom Petar. Strateg Bugarske krenuo je da uguši ustanak, ali je u međuvremenu smenjen. Novi namesnik pretrpeo je poraz u kome je izgubio život. Ustanici zauzimaju Skoplje nakon čega se dele u dve skupine. Bodin je krenuo prema Nišu, a Petrilo prema jugu zauzimajući Ohrid i Devol. Napao je Kostur, ali je u napadu poražen te se morao spasiti bekstvom u Duklju kod Mihaila. Bodin je za to vreme postizao uspehe u Nišu, ali je Vojteh predao Skoplje Vizantincima uz garancije da mu se neće ništa desiti. Bodina je pozvao da napadne Skoplje. Bila je zima i Bodin je na Kosovo stigao po snegu. Vizantinci su mu pošli u susret i teško ga porazili kod mesta Pauni. Bodin je zarobljen i poslat u manastir Svetog Sergija odakle je prebačen u Antiohiju. Mihailo ga je oslobodio potplativši mletačke trgovce. Sve to je poljuljalo Mihailov položaj, ali posle 1072. godine nema podataka o njegovom odnosu sa Vizantijom[29][30].

Konstantin Bodin uredi

Glavni članak: Konstantin Bodin
 
Država Konstantina Bodina u poređenju sa današnjom Srbijom.

Rđavi odnosi otpočeli su oko 1075. godine kada je strateg grača postao Nićifor Vrijenije koji je zaratio protiv Duklje i Hrvatske. Rezultati ofanzivne politike nisu mogli biti trajni jer je on ubrzo ušao u sukob sa carem Mihailom VII Dukom i u Jedrenu se proglasio za cara[31]. Građanski rat iskoristio je Mihailo da se okrene protiv Vizantije. Potčinio je 1077. godine Dubrovnik svojoj vlasti. Na carski presto popeo se 1081. godine Aleksije Komnin. U godinama unutrašnjih borbi, namesnik Drača bio je Monomahit[32]. Aleksije ga je smenio po dolasku na vlast, a Monomahit se sklonio kod dukljanskog vladara što nije smetalo Aleksiju da ih primi kao svoje saveznike. Mihailo se aprila 1081. godine povezao sa Normanima u Bariju oženivši svoga sina ćerkom Arhirice, istaknutog normanskog pristalice. U to vreme dolazi do napada Roberta Gviskarda koji je za svoju prvu metu na Balkanu izabrao Drač. Uz Gviskarda je pristao Dubrovnik i Split dok su albanske vođe, Bodin i Mletačka pristale uz Aleksija. U borbama oko Drača bio je prisutan i Bodin, ali nije se uključio u sam sukob. Po osvajanju grada se povukao sa svojom vojskom što je uticalo da se povuče i ranjeni Aleksije[33]. U daljem napredovanju Gviskard zauzima Skoplje, a napada i Ohrid. Bodin je možda iskoristio neprilike Vizantije da zbaci carsku vrhovnu vlast. Nepouzdani Barski rodoslov kaže da je zauzeo Rašku i Bosnu i da je za župane postavio dva svoja dvoranina: Vukana i Marka, a u Bosni Stefana[34].

Bodin se nakon završetka rata sukobio sa duksom Jovanom Dukom. U jednoj od većih bitaka Duka je zarobio Bodina. Nije poznato gde se i kada odigrala bitka ni kako se Bodin oslobodio. Vođena je između 1085. i 1090. godine[35]. Bodin se u izvorima pominje još jednom, kada je u Skadru prijateljski dočekao deo krstaša koji su 1096/7. pod vođstvom Rajmunda od Sen Žila godine prolazili preko Balkana.

Vukanovići uredi

Glavni članak: Vukanovići

Župan Vukan uredi

Glavni članak: Vukan (raški veliki župan)

Na slabljenje političkog uticaja Duklje uticalo je i naglo jačanje njenog severnog suseda, Raške, koja je obuhvatala teritorije istočno od Drine[36]. Raški župan Vukan dobio je vlast uz pomoć dukljanskog župana Bodina. Vizantijski car Aleksije se pribojavao zajedničkog napada Duklje i Raške već nakon pobede nad Pečenezima 1091. godine. Veliki župan Vukan vršio je snažan pritisak na Kosovo, a njegovi ratnici prodirali su i na teritoriju Vizantije[37]. Vizantijski car požurio je da 1092. godine utvrdi pogranični pojas poznat pod nazivom „Zigos“[36]. Granica je bila na brzinu i slabo utvrđena te ju je Vukan probio 1093. godine. Zbog toga se Aleksije lično pojavio u Skoplju sa vojskom te se Vukan povukao u Zvečan i ponudio mir[37]. Sledeće godine se ovo ponovilo. Vukan je obnovio napade na Kosovu nanoseći poraz Jovanu Komninu, Aleksijevom vojskovođi. Kada se Aleksije lično pojavio sa vojskom, Vukan se povukao. Među taocima koji su odvedeni u Carigrad nalazili su se i Vukanovi sinovi Uroš i Stefan Vukan[37]. Od 1096. godine ratovi su prestali zbog dolaska krstaških armija koji su putovali preko srednje Evrope, Beograda, Niša i Serdike[38]. Vukan je obnovio ratovanje 1106. godine ponovo porazivši Jovana Komnina. Aleksije se zadovoljio sklapanjem mira bez teritorijalnih promena[39].

 
Raški župan Vukan, osnivač dinastije

Nakon uspešnih ratova, Vukanova Raška obuhvatala je dolinu Ibra niz Toplicu do Južne Morave. Obuhvatala je župe Moravu (između Kraljeva i Čačka), župu Borač (Gruža), župe Lab, Toplica i Rasina, zemlje Lim, Moravica, južni deo „onostranog Srema“ i, pre svega, zemlja Rasa[40]. Nema preciznijih podataka o širenju srpske države sa središtem u zemlji Bosni. Početkom 12. veka Bosna se proširila na sever do obale Save; na župe Usoru i (možda) Soli na istoku. Istovremeno, Ugarska je osvojila Hrvatsku (1102), a ubrzo se okrenula i ka Bosni koju je osvojila tridesetih godina 12. veka[41]. Ugarska vlast nad Bosnom, međutim, nije bila čvrsta zbog nedostatka gradova i puteva. Bosnom je i dalje upravljao član lokalne dinastije sa titulom bana, kao vazal ugarskog kralja.

Uroš I uredi

Glavni članak: Uroš I Vukanović

Nakon smrti Vukana (1106) Raška zapada u građanski rat kojim je bio ugrožen i otac Stefana Nemanje pa se iz Raške sklonio u Duklju[42]. Pod nepoznatim okolnostima na presto dolazi Uroš I, sinovac Vukana. Vizantija je iskoristila nemire u Srbiji da osvoji Ras[43]. Srbi se nisu mogli pomiriti sa gubitkom Rasa zbog čega su i ušli u rat 1127. godine na strani Ugarske. Ugarsko-vizantijski rat započela je Ugarska napadom i razaranjem Beograda. Povod je bio odbijanje vizantijskog cara da preda Almoša, brata kralja Stefana koji je upravo nasledio svoga oca. Stefan je lađama preneo kamenje razrušenog Beograda i od njega sagradio Zemun[44]. Ugarska vojska potom je prodrla do Niša, Serdike i Filipopolja[45]. Srbi su se pridružili Ugarima i napali Ras. Ras je tom prilikom spaljen, a njegov komandant Kritopla proteran[46]. Vizantija je povela kontraofanzivu i za dve godine suzbila Ugare preko Dunava. Ustanak Srba osuđen je na neuspeh. Srbi su poraženi, njihova oblast opljačkana, a mnoštvo Srba je preseljeno u oblasti Nikomedije (u gradu Sevhorija)[43]. Nakon završetka rata, sve je ostalo po starom. Zemlje naseljene Srbima bile su u to vreme podeljene u nekoliko vazalnih kneževina. Bosna i Zahumlje nalazili su se pod uticajem Ugarske. Raška, Duklja i Travunija bile su potčinjene Vizantiji. Urošev sin, Desa, zagospodario je 1130. godine Zahumljem, a ubrzo i Travunijom i Dukljom. Uroševa ćerka Jelena udala se za Belu II, sina ugarskog kralja Stefana[43].

U to doba su vladari Raške (za koju se sve više vezuje pojam Srbije) nosili titulu župana, uz dodatak „veliki“[47].

Manojlo Komnin uredi

Polovinom 12. veka stvorena je široka antivizantijska koalicija koju su činile Normanska kraljevina, Ugarska i Srbija. Koaliciju je podržavala i Francuska, a na strani Vizantije bio je nemački kralj Konrad III i Mletačka republika. Rat na Balkanu otpočeo je 1147. godine normanskim napadima i osvajanjem Krfa, Korinta i Tebe[48]. Na ugarskom prestolu tada se nalazio Geza II, sin Jelene i Bele. Vrlo uticajan bio je Jelenin brat Beloš, kraljev vaspitač, ban i palatin. Pošto je Geza bio slep, Beloš je praktično upravljao državom do 1157. godine. Ugarska je u ratu od 1149. godine. Manojlo je odustao od napada na Normansku kraljevinu i svoje snage je usmerio na najslabiju članicu saveza – Srbiju. Raškom je tada upravljao Uroš II, sin Uroša I i brat Jelene i Beloša. Uroš je napao susedne vizantijske teritorije. Saveznička pomoć nije stigla na vreme te je Uroš pobegao u brda. Manojlo razara Ras i pustoši teritorije do Rasa. Ostavljajući u Rasu odred na čelu sa Konstantinom Anđelom, Manojlo nastavlja kroz Srbiju osvajajući oblast Nikavu[49]. Nakon trodnevne opsade, na juriš je zauzeo tvrđavu Galič. Uroš je za to vreme bezuspešno napadao odeljenja vizantijske vojske. Pred Manojlom se povukao. Njegov dvor je spaljen[50].

Sledeće godine (1150) Manojlo je poveo još veći pohod na Srbiju. Okupio je vojsku u Nišu. Sa njom je išao do Lugomira (Jagodine), Save i Drine[51]. Do odlučujuće bitke došlo je na rečici Tari u blizini današnjeg Valjeva. Uroš je, po Jovanu Kinamu, okupio veliku vojsku i pružio jak otpor. U bici su učestvovale i snage iz Ugarske pod vođstvom Vakhina. Ipak, bitku je dobila Vizantija, a Uroš je prisiljen na pregovore. Obavezao se na upućivanje pomoćnog odreda vojske Manojlu. Ta obaveza postojala je i ranije, a sada je povećana sa 300 na 500 vojnika u Aziji, a obaveza za ratove u Evropi ostala je 2000 vojnika[52][53]. Time je rat završen.

Sledećeg leta Manojlo je napao Ugarsku. Zauzeo je Zemun nakon duge opsade. Ugarski kralj je u to vreme ratovao sa Rusima (protiv Vizantije) te se Manojlu suprotstavio Beloš, Urošev brat. Iste godine sklopljen je mir po kome je potvrđeno stanje na granici. Ugarima je ostao Srem, a Vizantiji Beograd i Braničevo. Uroš je 1153. godine ponovo pokušao da zbaci vizantijsku vlast, ali se pred Manojlom predao[54]. Novi rat izbio je 1154. godine. Prethodne godine je Manojlo na čelo Beograda i Braničeva postavio Andronika Komnina, svog rođaka u čiju je vernost bio siguran. Andronik je, međutim, sklopio savez sa Ugarima sa namerom da povede borbu protiv centralne vlasti. Za uzvrat im je obećao teritoriju kojom je sada upravljao (Beograd, Braničevo, a možda i Niš). Zavera je otkrivena, a Andronik je uhapšen. Geza nije znao šta se dogodilo Androniku pa je 1154. godine opseo Braničevo. Odred vojske predvodio je i bosanski ban Borić. Pred Manojlom se Ugari povlače ka Beogradu. Tamo su porazili prethodnicu predvođenu Vasilijem Cincilukom. Vizantinci su jedva uspeli da uguše pobunu u Beogradu[55].

Desa uredi

Glavni članak: Desa

Sledeće godine je Desa sa svojim pristalicama zbacio svog brata i proglasio se raškim županom. Međutim, da bi se održao na vlasti, bila mu je potrebna potvrda vizantijskog cara. Poštujući načelo primogeniture, a verovatno i iz drugih razloga, Manojlo se opredelio za Uroša II koji je vraćen na presto[55]. Nakon Uroševe smrti, novi župan (Pribislav; moguće da je to bio sam Uroš) se pobunio protiv Vizantije, te ga je Manojlo zbacio i na njegovo mesto postavio Beloša (koji je izbegao iz Ugarske). Belošu nije odgovarao vazalni položaj prema vizantijskom caru te se dobrovoljno odrekao prestola. Tada je Manojlo postavio Desu uz uslov da napusti oblast Dendru (nišavska oblast ili Šumadija). Međutim, sukob u Ugarskoj nakon smrti Geze II oko prestola, doveo je do novog rata Vizantije i Ugarske. Desa je nameravao da iskoristi novonastalu priliku. Odbio je da napusti Dendru, a odlagao je ispunjenje obaveze da caru pošalje odred vojske za borbu protiv Ugarske. Desa je pozvan na odgovornost pred cara Manojla koji se nalazio u Nišu (1163). Tamo je utamničen i odveden u Carigrad[56]. Desa se kasnije nekako oslobodio zarobljeništva te je umro u Trebinju[57].

Tihomir Zavidović i dolazak Nemanje na vlast uredi

Glavni članak: Tihomir Zavidović
 
Freska Stefana Nemanje u Studenici

Vizantijski car je nakon svrgavanja Dese na presto doveo Zavidinog sina Tihomira koji je bio član vladarskog roda. Tihomirova braća dobila su teritorije. Stracimiru su pripale teritorije oko Zapadne Morave, Miroslavu Zahumlje, a Stefanu Nemanji župe Toplica, Ibar, Rasina i Reke (današnja Pusta Reka)[58]. Nemanja je pokušao da se osamostali. Manojlu su odgovarali nemiri u Srbiji te je podržao najmlađeg brata dodelivši mu oblast Dubočicu (današnji Leskovac)[59]. Približavanje Nemanje Vizantiji dovelo je do nepoverenja među braćom. Braća su ga utamničila. Nemanja se oslobodio te se suprotstavio braći. Bitka je vođena kod Pantina na Kosovu (između 1166. i 1168) i završena je porazom Nemanjine braće. Župan Tihomir se udavio u reci. Nemanja je preuzeo njegovo mesto, a sa braćom se izmirio. Novi mletačko-vizantijski rat naveo je Nemanju da se pobuni protiv Manojla. Mletačka vojska je, međutim, oslabljena epidemijom, a ugarski kralj, Nemanjin štićenik, upravo je umro. Manojlo je sa vojskom iz Serdike krenuo ka Rasu. Nemanja se povukao i zatražio pregovore sa carem. Sa konopcem oko vrata pojavio se pred Manojlom. Car ga je odveo u Carigrad gde je kao zarobljenik prisustvovao trijumfalnoj povorci cara Manojla[60].

Osvajanja Stefana Nemanje uredi

Glavni članak: Stefan Nemanja

Posle 1172. godine Stefan Nemanja sve do smrti cara Manojla (1180) nije otpočinjao sukobe sa Vizantijom. Vizantija 1180. godine zapada u građanski rat u kome carev srodnik Andronik Komnin nastupa najpre kao zaštitnik maloletnog Aleksija da bi ga potom ubio i preuzeo vlast[61]. Ugarski kralj Bela III (1172—1196) napada vizantijske teritorije i 1181. godine uspeva da potčini deo Hrvatske, Dalmaciju i Srem. Ban Kulin takođe ulazi u rat i osvaja kučevsko Zagorje sa rudnikom Železnikom i Rudištima u podavalskom kraju[62]. Ugari napadaju Beograd i Braničevo. Beograd je u napadu toliko stradao da je na nemačke krstaše koji su nekoliko godina kasnije prošli kroz njega delovao kao polurazrušen grad[63]. Antivizantijskoj koaliciji pridružio se i Stefan Nemanja. Srpsko-ugarska vojska uspešno pustoši predeo oko Niša i prodire sve do Serdike. Bio je to prvi dubok prodor u vizantijsku teritoriju. Bela se potom povlači, a borbu Stefan Nemanja nastavlja sam. Srpska vojska prodire u Duklju i primorske oblasti. Sam Nemanja je tamo bio rođen, a bio je i u srodstvu sa dukljanskim vladarima te on i njegovi naslednici borbu za Duklju nazivaju borbom za djedinu. U Nemanjinoj Hilandarskoj povelji stoji da je osvojio „od morske zemlje Zetu i s gradovi“[64]. Stefan Nemanjić piše da je njegov otac osvojio i razorio Danj, Sardu, Drivast, Skadar, Svač, Ulcinj, Bar i Kotor[65]. Kotor je pošteđen pustošenja i tamo je smešten vladarev dvor. Borbe su okončane pre januara 1186. godine. Duklja i Dalmacija ulaze u sastav Nemanjine države, a dukljanska dinastija je potisnuta. Kneginja Desislava, supruga poslednjeg dukljanskog vladara Mihaila, sklonila se 1189. godine u Dubrovnik. Duklju je Nemanja poverio na upravu svom najstarijem sinu Vukanu[66]. Nemanja 1185. i 1186. godine pokušava da osvoji Dubrovnik. To mu, međutim, nije pošlo za rukom te je 1186. godine zaključen mir[67]. Normani su 1185. godine obnovili rat sa Vizantijom i osvojili Drač čime su okončali postojanje Dračke teme[68]. Nezadovoljstvo stanovništva je kulminiralo ubistvom cara Andronika na ulici prestonice i dolaskom Isaka II Anđela na vlast (1185—1195)[69]. Normanska opasnost savladana je iste godine, a u novembru je Isak sklopio mir sa Ugarima prepuštajući im Beograd i Pomoravje[70]. U bugarskim zemljama 1185. godine izbija ustanak Asena i Petra u kome će 1204. godine biti obnovljeno Bugarsko carstvo[71]. Stefan Nemanja je potražio saveznike i među Bugarima o čemu svedoči beleška jednog nemačkog hroničara iz 1189. godine u kojoj se pominje savez Nemanje i Petra[72].

 
Raška Stefana Nemanje, 1184. godina

Saveznike je Nemanja potražio i među nemačkim krstašima. Poraz jerusalimske vojske kod Hitina i pad Jerusalima pod Saladinovu vlast 1187. godine izazvao je pokretanje Trećeg krstaškog rata na čije čelo staju najmoćniji monarsi Evrope, Ričard Plantagenet, Filip Avgust i Fridrih Barbarosa. Najbrojnija je bila nemačka krstaška armija koja se preko Ugarske starim Vojničkim putem preko Beograda, Braničeva, Niša i Serdike kretala ka Carigradu. Stefan Nemanja je u međuvremenu porušio vizantijske tvrđave jugozapadno od Sofije (Pernik, Stob, Zemln, Velbužd i Žitomiski), kao i tvrđave u dolini Timoka (Svrljig, Ravni, Kozalj), ali ih nije zadržao. Privremeno je osvojio i Skoplje, Prizren, Lešak u Donjem Pologu i Gradac, kao i Niš koga je planirao da pretvori u svoju prestonicu[67]. Srpski poslanici u Nirnbergu pregovarali su o sklapanju saveza sa nemačkom vojskom protiv Vizantije. Nemci su imali neprilike prilikom prolaska putem Braničevo-Niš. Srpska vojska dočekala je Barbarosu pred Nišem da bi ga u gradu svečano primio Nemanja i njegov brat Stracimir. Ponudio mu je vazalni odnos i 20.000 vojnika za borbu protiv Vizantije. Pregovarano je i oko ženidbe Miroslavljevog sina Toljena i ćerke istarskog markgrofa Berhtolda od Andehta koji je igrao značajnu ulogu u pregovorima[73]. Pregovori, međutim, nisu bili uspešni jer je glavni cilj Fridriha Barbarose ipak bio Jerusalim. Carigrad je na pregovore odgovorio postavljanjem prepreka na putu do Carigrada. Ipak, februara 1190. godine zaključen je mir između Fridriha Barbarose i Isaka Komnina. Vizantijska vojska je u kasnu jesen 1190. godine krenula na Srbiju. Do odlučujuće bitke došlo je negde na Južnoj Moravi. Srbi su teško poraženi kako to opisuje hroničar Nikita Honijat[74]. Usledili su pregovori koji su okončani mirovnim sporazumom. Vizantija je Srbiji po prvi put priznala nezavisnost i vlast nad najvećim delom osvojenih teritorija[75]. Nemanja je vratio Prizren i Skoplje sa okolinom kao i krajeve istočno od Južne i Velike Morave koje su činile istočnu granicu države. Srbiji su trajno priključene Duklja, župe u Metohiji (Patkovo, Hvosno, Podrimlje i Kostrc), župe na Kosovu (Drškovina, Lipljan, Sitnica i Lab), župe na obalama Južne Morave (Dubočica, Reke, Uška), župa Zagrlata kod Đunisa i župe uz levu obalu Velike Morave[76]. Srpsko-ugarska saradnja zauvek se raskida i pretvara u neprijateljstvo. Pred kraj svoje vladavine Stefan Nemanja brani severnu granicu od Ugara, a pomoć mu pruža vizantijska vojska[77]. Saveznički odnosi učvršćeni su dinastičkim brakom između Stefana Nemanjića i Evdokije, sinovice Isaka Anđela. Kada je Aleksije III Anđeo zbacio brata sa vlasti, Stefan Nemanjić je postao zet vizantijskog cara koji mu je dodelio titulu sevastokratora[78].

Osvajanjem Carigrada u Četvrtom krstaškom ratu (1204), od teritorije Vizantije formirano je više krstaških država (Latinsko carstvo, Epirska despotovina, Solunska kraljevina, Atinsko vojvodstvo, Ahajska kneževina). Vizantijsku vlast u Carigradu obnoviće tek 1261. godine nikejski car Mihailo VIII Paleolog.

Milutinova osvajanja uredi

Glavni članak: Milutin Nemanjić
 
Država Nemanjića krajem 13. i početkom 14. veka

Za vreme vladavine kralja Uroša I, materijalne mogućnosti zemlje naglo su porasle što je pojačalo ratoborno raspoloženje vladajućih krugova prema Vizantiji. Dragutinova vladavina, međutim, ne beleži nikakve značajnije poteze protiv Carstva[79]. Početkom 1282. godine kralj Dragutin je pao sa konja pod Jelečom. Prelom noge je bio dosta komplikovan jer je, uz nezadovoljstvo vlastele prougarskom politikom, bio razlog Dragutinove abdikacije na saboru u Deževu i predaje vlasti bratu Milutinu (1282—1321)[80]. Milutin je vrlo brzo opravdao očekivanja krugova koji su se zalagali za ofanzivnu politiku prema Vizantiji. Pristupio je antivizantijskoj koaliciji formiranoj u Orvijetu 1281. godine sa ciljem uništenja Vizantijskog i obnove Latinskog carstva. Koaliciju je predvodio Karlo Anžujski, brat bivšeg francuskog kralja Luja IX Svetog. Na samom početku rata, dok u Srbiju još nisu doprli odjeci Sicilijanske večernje, Milutin na veliko iznenađenje Vizantinaca prodire duboko u neprijateljsku teritoriju i zauzima Skoplje[81]. Pored Skoplja, osvojeno je više značajnijih oblasti u Makedoniji: Gornji i Donji Polog, Zletovo, Ovče Polje, Pijanec[82]. Sicilijanska večernja onesposobila je vođu koalicije te je Mihailo Paleolog preduzeo pripreme za napad na Srbiju tokom kojih je i umro 11. decembra 1282. godine. Njegova najamnička vojska je privremeno zaustavljena. Novi vladar, Andronik II Paleolog je na proleće 1283. godine uputio tatarsku najamničku vojsku na Srbiju. Ona je doprla sve do Lipljana i Prizrena, ali je u jednom trenutku stradala u nabujalom Drimu[83]. Milutin je preduzeo kontranapad i, uz pomoć brata Dragutina, prodro duboko u Vizantijsku teritoriju. Opustošio je strumsku i sersku oblast i dosegao je granice Svete Gore i Hristopolja na Egejskom moru (početak 1284). Sledeće godine Milutin zaposeda Poreč, Kičevo i Debar pomerajući granicu ka jugu. Granica je uspostavljena na liniji Strumica-Prosek-Prilep-Ohrid-Kroja. Granica je ostala stabilna tokom Milutinove vladavine. Sem pljačkaških pohoda u Tesaliji, većih prodora nije bilo[84].

Vizantija početkom 1296. godine postiže značajne uspehe u Albaniji osvajajući Valonu i Drač. Milutin im je do juna iste godine preoteo Drač. Protivnapad vojskovođe Mihaila Glavasa završen je potpunim neuspehom[85]. Pregovori su vođeni dve godine (1297—1299) i okončani su sklapanjem mira utvrđenog ženidbom kralja Milutina i careve petogodišnje ćerke Simonide. Na sastanku na „ničijoj zemlji2, na Vardaru, Vizantinci su Milutinu predali Simonidu, a on njima svoju bivšu ženu Anu, bugarsku princezu, i taoce. Ohridski arhiepiskop Makarije obavio je venčanje Milutina i Simonide[86].

Izmirenje sa Vizantijom 1299. godine, krunisano brakom sa Simonidom, predstavlja veliki uspeh u Milutinovoj politici. Time je postigao legalizaciju osvojenih teritorija u Makedoniji koje su Srbiji priključene kao miraz. U jednoj svojoj povelji, Milutin sam piše kako je „mačem uzeo skopsku, ovčepoljsku, pološku i debarsku i druge zemlje i potom postao zet samodržavnog grčkog cara Andronika. Savez sa Vizantijom imao je značajnu opoziciju u Srbiji. Pre svega, protiv saveza su bili kraljeva majka Jelena i kraljev brat Dragutin. Dragutinov stav može se izvesti iz događaja koji su usledili i beleške vizantijskog pisca Georgija Pahimera koji kaže da je Andronik svome zetu pružio savezničku pomoć zbog koje je Dragutin morao da odustane od planiranog napada[87].

Milutinovi pregovori sa zapadom nisu se odrazili na odnose sa Andronikom. Vizantijsko carstvo je u tom trenutku ratovalo sa Osmanlijama dovodeći u Malu Aziju ratnike najamničke Katalinske kompanije koji su se ubrzo okrenuli protiv svojih poslodavaca i počeli sa pljačkanjem Grka. Na meti se našla i Sveta Gora, pa i Hilandar. Milutin je vodio računa o Hilandaru. Podigao je novu crkvu na mestu stare Nemanjine, podigao je bedeme oko Hilandara i dva pirga od kojih je jedan branio crkvu od napada gusara sa mora. Stradanja Hilandara tokom trogodišnjih katalinskih napada (1307—1310) zabeležio je tadašnji upravnik manastira, kasniji arhiepiskop Danilo. Katalinci se povlače na zapad, preko Tesalije i Epira stižu do Atinskog vojvodstva gde, nakon kratkotrajne službe vojvodi, okreću se protiv njega i nanose mu poraz kod Kefisa (1311) nakon čega preuzimaju vlast nad vojvodstvom. Time je opasnost po Srbiju privremeno otklonjena. Još u Tesaliji se od Katalinaca odvojio najamnički odred Turkopola koje je, pod zapovedništvom Melika, Milutin unajmio u svoju službu[88].

Stefan Dečanski uredi

Glavni članak: Stefan Dečanski
Glavni članak: Građanski rat dvojice Andronika
 
Stefan Dečanski, freska iz manastira Visoki Dečani, oko 1350. godine.

Tokom 1320. godine Milutin je, na molbu bivšeg hilandarskog i banjskog igumana Danila i Svetogoraca, dopustio sinu Stefanu da se iz Carigrada vrati u Srbiju. Dodelio mu je za izdržavanje župu Budimlju[89]. Između smrti kralja Milutina i krunisanja Stefana Dečanskog za kralja prošlo je sedamnaest dana. Kraljevsku titulu nosio je i Dragutinov sin Vladislav koji se nakon Milutinove smrti uspeo osloboditi zarobljeništva. Treći pretendent bio je Stefanov brat Konstantin. U borbi za krunu pobedu do 1323. godine odnosi Stefan Dečanski. Tokom vladavine Stefana Dečanskog izbio je u Vizantiji građanski rat između Andronika II i njegovog unuka Andronika III Paleologa. Stefan nije uzimao učešća tokom prve faze rata koja je okončana juna 1321. godine sklapanjem mira koji je trajao pet godina[90]. U prvoj polovini 1324. godine Stefan Dečanski se oženio Marijom Paleolog, ćerkom panhipersevasta Jovana, sinovca Andronika II i Irine, ćerke velikog logoteta Teodora Metohita. Brak je ubrzo doveo do problema sa vizantijskim carem. Jovan je nameravao da se osamostali u Solunu. Bez podrške Vizantije, on je pobegao na dvor srpskog kralja i zajedno sa njim je pustošio okolne vizantijske oblasti ne uspevajući da im nametne svoju vlast. Umirio se kada je dobio titulu kesara, a ubrzo je i umro[91].

Novembra 1327. godine ponovo se rasplamsao građanski rat. Stefan Dečanski je stao na stranu starijeg, a Mihailo Šišman na stranu mlađeg Andronika[92]. Srpsku savezničku vojsku predvodio je Hrelja, „prvi po hrabrosti i činu kod srpske vlastele". Srpske trupe su se našle između Sera i Soluna[91]. Mlađi Andronik uz pomoć svojih pristalica zauzima Solun. Srpska vojska našla se opkoljena u Seru. Pristalice starog cara, oko 150 uglednih Vizantinaca, prebegle su srpskom kralju nagovarajući ga da se lično uputi na graničnu oblast[93]. Dečanski nije stupao u otvoren sukob sa Andronikom Mlađim. Maja 1328. godine on je ovladao prestonicom i svoga dedu prisilio da se zamonaši. Privremeni sukobi između Andronika i Mihaila Šišmana okončani su oktobra 1328. godine. Na sastanku je sklopljen savez protiv Srbije[94]. Dečanski je 1329. godine opsedao Ohrid odakle se povukao po dolasku Andronika[93]. Srbija je na proleće 1330. godine napadnuta sa dve strane. Andronik se nalazio u Makedoniji gde je osvojio pojedina utvrđenja, ali nije dopro dalje od pelagonijske ravnice. Bugarska vojska strahovito je poražena kod Velbužda nakon čega je Andronik napustio Makedoniju. Veles, Dobrun, Prosek, Štip i Črešće predaju se srpskom kralju[95].

Dušan Silni uredi

Glavni članak: Dušan Silni

Rat protiv Andronika uredi

Stefanov naslednik, Dušan, neposredno po dolasku na vlast preduzima pustošenje vizantijskih teritorija istočne Makedonije i doline Strumice sve do Egejskog mora. Rat protiv Vizantije bio je bespogovoran zahtev srpske vlastele. Opis ovog Dušanovog pohoda zabeležio je jedino hroničar Nićifor Grigora. U prvoj godini rata Dušan zauzima Strumicu[96]. U toku priprema za veći pohod u Srbiju je prebegao vizantijski velikaš Sigrijan koji je nakon završetka građanskog rata pao u nemilost novog cara. Sigrijan je pomogao Dušanu u pripremama i zajedno sa njegovom vojskom učestvovao u osvajanju Prilepa, Ohrida i Kostura[97]. Solun je izdržao opsadu. Andronikov čovek, Sfrances Paleolog, ubio je Sigrijana pretvarajući se da mu je prijatelj. Pogibija Sigrijana kao i pretnja Karla Roberta na severu prisilila je Dušana na sklapanje mira. Sa Andronikom se sastao nedaleko od Soluna gde je 26. avgusta 1334. godine sklopljen mir po kome je Dušan zadržao Prilep, Ohrid i Strumicu[98]. Ohridski arhiepiskop prihvatio je vladavinu srpskog kralja. Mirni odnosi sa Vizantijom trajali su do Andronikove smrti 1341. godine[99]. Presto je preuzeo njegov mladi sin Jovan V umesto koga je vladalo regentstvo na čelu sa Anom Savojskom[100]. Dušan je 1341. godine osvojio pojedine gradove oko Soluna[101].

Građanski rat u Vizantiji uredi

Glavni članak: Građanski rat dva Jovana
 
Dušan, manastir Lesnovo

Povlačenje velikog domestika Jovana Kantakuzina u Didimotiku i proglašenje za cara (oktobar 1341) označilo je izbijanje novog građanskog rata[102]. Kantakuzin je 1342. godine bezuspešno pokušavao da stupi u kontakt sa Dušanom koga je poznavao još od 1336. godine kada je prisustvovao još jednom sastanku srpskog kralja i cara Andronika. Sa Dušanom je stupio u kontakt preko Jovana Olivera i njegovog brata Bogdana. Sastanak je održan u Prištini jula 1342. godine. Pregovori su okončani sklapanjem saveza protiv Ane Savojske i Aleksija Apokavka. Dogovoreno je da svako zadrži ono što osvoji[103].

Srpski odredi učestvuju u napadu na Ser 1342. godine. Predvodio ih je Jovan Oliver i vojvoda Vratko. Jovan ga napada i sledeće godine. Međutim, ne uspeva da ga osvoji[104]. Pokreti Dušanovih trupa su 1342—3. godine bili usmereni ka Albaniji. Kralj osvaja Berat, Kanin i Kroju. Sem Drača koji je bio pod Anžujcima, Dušan je osvojio celu Albaniju. Osvaja i tvrđave južne Makedonije: Voden, Kostur, Hlerin. Početkom 1343. godine zauzima oblasti istočno od Vardara, zajedno sa tvrđavom Melnik[105][106]. Osvajanjima vizantijskih gradova Dušan je pridavao veliki značaj što se vidi i u tituli koju je nosio. U to vreme dolazi do prekida veza sa Kantakuzinom koji nove saveznike pronalazi u Turcima. Raskid je označen Kantakuzinovim zauzimanjem Verije za koju je i Dušan bio zainteresovan[107]. Dušan sklapa savez sa legitimnom carigradskom vladom tj. sa Aleksijem Apokavkom i Anom Savojskom. Kantakuzinu prilazi Momčilo, vladar u okolini Rodopa[108]. Dušanova vojska predvođena kesarom Preljubom susrela se sa Turcima kod Stefanijane maja 1344. godine. To je prvi sukob Srba i Turaka na evropskom tlu i završen je porazom srpske vojske[109]. Kod tvrđave Periteoriona je 7. juna 1345. godine u sukobu sa Turcima poginuo Momčilo koji je u međuvremenu prišao Apokavku. Dušan početkom 1345. godine opseda Ser. Septembra iste godine grad je pao u srpske ruke. Istu sudbinu doživeli su svi vizantijski gradovi istočno od Hristopolja. Halkidiki sa Svetom Gorom takođe su osvojeni. Krajem 1345. godine Dušan se u Seru proglasio za cara. Usledilo je i krunisanje, na Uskrs 16. aprila 1346. godine[110].

Rat protiv Jovana Kantakuzina uredi

Glavni članak: Jovan Kantakuzin
 
Krunisanje cara Dušana. Delo slavnog češkog slikara Alfonsa Muhe iz ciklusa slovenske epopeje.

Jovan Kantakuzin je februara 1347. godine ušao u vizantijsku prestonicu[111]. Mlađi Jovan postao je Kantakuzinov savladar. Završetak građanskog rata nije odgovarao Dušanu. Kantakuzin mu je poslao izaslanike koji su mu se najpre zahvalili za raniju pomoć, a potom su zatražili da Carstvu vrati gradove koje je osvojio. Dušan mu nije ni odgovorio na poruke[112]. Carev sin, Matija Kantakuzin, samostalno je ovladao teritorijom od Didimotike do Hristopolja i 1347. godine pustošio oblasti pod srpskom vlašću. U to vreme je epidemija kuge, poznatija kao „Crna smrt" pogodila i Srbiju kao i veliki deo Evrope. Dušan je to vreme proveo na Svetoj Gori[113]. Među mnogobrojnim žrtvama kuge bio je i Kantakuzinov pristalica, namesnik Epira i Tesalije, Jovan Anđeo. Dušanova vojska posela je Jovanove oblasti. Velikaši Tesalije prihvatili su Dušanovu vlast bez otpora. Na čelo ovih oblasti Dušan je postavio kesara Preljuba. U Epiru je za namesnika postavljen Dušanov brat, Simeon Siniša Nemanjić sa sedištem u Arti, nekadašnjoj prestonici Epirske despotovine. Sa centrom u Valoni, Albanijom je vladao caričin brat Jovan Asen Komnin[114]. Kantakuzinu je od evropskih teritorija ostao samo Carigrad sa okolinom jer ni Solun nije prihvatao njegovu vlast (od 1348). Dušan je mogao da tvrdi da je osvojio pet šestina Vizantijskog carstva. Sa Mletačkom je pregovarao o osvajanju samog Carigrada[115].

Dušan je 1350. godine zaratio protiv bosanskog bana Stjepana II Kotromanića. U pohodu na Humsku zemlju dopro je do Krke, ali se morao vratiti zbog iznenadnog napada Jovana Kantakuzina na Makedoniju[116]. Kantakuzin je ovladao Solunom i otpočeo sa osvajanjem Makedonije. Mnogi velikaši prišli su Kantakuzinu. Zauzeo je Voden. Preljub je odbio Kantakuzinove napade na Tesaliju. Za vreme Kantakuzinovih napada na Ber, Voden i Serviju, patrijarh Kalist je doneo odluku o izopštenju cara Dušana, srpskog patrijarha Joanikija i ostalih srpskih arhijereja, što je dovelo do dugogodišnjeg crkvenog crkvenog raskola između dve patrijaršije.[117][118]

Car Dušan se nije mnogo obazirao na odluku o izopštenju, koja je bila doneta sa zakašnjenjem od četiri godine, što je bio jasan pokazatelj da je imala političku osnovu. Posledice raskola su se osetile tek po Dušanovoj smrti. U međuvremenu, Dušan je za legitimnog cara prihvatio Jovana Paleologa. U bici kod Didimotike 1352. godine sukobile su se vojske srpskog i bugarskog vladara i Paleologa sa jedne i Turaka i Kantakuzinovih snaga sa druge strane. Brojnija turska vojska odnela je pobedu.[119]

Nakon ovog poraza, Dušan je u Avinjon poslao dvorskog sudiju Božidara, Grka Nestonga i Kotoranina Damjana da sa papom pregovaraju o organizovanju krstaškog rata. Kao predvodnik krstaške armije, Dušan je bio spreman da papu prihvati za duhovnog oca svih hrišćana što mu i nije bilo teško zbog raskola srpske i vizantijske crkve. Poslanstvo se vratilo neobavljenog posla. Neprijateljstvo sa ugarskim kraljem Ludovikom onemogućilo je ozbiljnije uspehe. Dušan je umro 20. decembra 1355. godine[120].

Raspad Srpskog carstva uredi

 
Teritorija nekadašnjeg Dušanovog carstva (1373-1395)

Nakon smrti Dušana i kesara Preljuba vizantijski velikaši komadaju južne krajece Srpskog carstva. Despot Nićifor II Orsini ovladao je Tesalijom i južnim Epirom, kao i Kefalonijom. Vladao je nezavisno od Carigrada. Braća Paleolozi, Jovan i Aleksije, osvajaju Hrisopolj, Anaktaropolj i Hristopolj, takođe ovladavši samostalno. Matija Kantakuzin napada Ser, ali je poražen i jedno vreme držan u zarobljeništvu kesara Vojihne, gospodara Drame. Napadi vizantijskih velikaša nisu bili usaglašeni. Jovan Komnin Asen je svoju oblast izdvojio iz srpske države. U sukobu sa Urošem, Simeon je poražen kod Skadra 1358. godine. Nićifor Orsini je poginuo u pobuni Arbanasa 1359. godine te je Simeon Nemanjić preuzeo njegove teritorije[121]. Grčki velikaši pokušali su da se okoriste neprilikama Uroša nakon bitke na Marici. Solunski despot Manojlo (budući ca Manojlo II) zauzeo je Ser koji je do tada pripadao Jovanu Uglješi. Nesumnjivo je pokorio i ostale gradove u samom središtu Uglješine države uključujući i ostrvo Tasos i gradove u Pierijskom primorju[122]. Pod kontrolom Vizantinaca ponovo se našlo područje od Soluna do hristopoljskih klanaca. Restauracija vizantijske vlasti podgrejala je nadu o obnovi nekadašnje imperije, ali se nada brzo izjalovila. Opasnost od Turaka primorala je Vizantince na nepopularnu meru: oduzimanje crkvenih dobara radi jačanja odbrambene moći. Teritorije su ustupljene pronijarima. Manojlo je 1408. godine priseća kako je odmah po pogibiji Uglješe morao ustupiti polovinu metoha svetogorskih i solunskih pronijarima[123]. Ubrzo posle Maričke bitke Vizantija gubi samostalnost. Car Jovan kao Muratov vazal učestvuje u jednom od turskih pohoda.

Hronologija Vizantijsko-srpskih ratova uredi

Galerija uredi

Vizantijske vođe u Srpsko-vizantijskim ratovima uredi

  •  
    Iraklije
  •  
    Vasilije I Makedonac
  •  
    Vasilije II Bugaroubica
  •  
    Mihajlo IV Paflagonac
  •  
    Konstantin IX Monomah
  •  
    Mihajlo VII Parapinak
  •  
    Nićifor III Votanijat
  •  
    Aleksije I Komnin
  •  
    Manojlo I Komnin
  •  
    Andronik I Komnin
  •  
    Isak II Anđeo
  •  
    Mihajlo VIII Paleolog
  •  
    Andronik II Paleolog
  •  
    Andronik III Paleolog
  •  
    Jovan V Paleolog
  •  
    Jovan VI Kantakuzin

Srpske vođe u Srpsko-vizantijskim ratovima uredi

  •  
    Stefan Vojislav
  •  
    Mihailo Vojislavljević
  •  
    Konstantin Bodin
  •  
    Vukan
  •  
    Stefan Nemanja
  •  
    Uroš I Nemanjić
  •  
    Dragutin Nemanjić
  •  
    Milutin Nemanjić
  •  
    Stefan Dečanski
  •  
    Dušan Nemanjić
  •  
    Uroš Nejaki
  •  
    Hreljina kula u Rilskom manastiru
  •  
    Jovan Oliver

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ ISN 1999, str. 142.
  2. ^ ISN 1999, str. 143.
  3. ^ ISN 1999, str. 143–4.
  4. ^ Porfirogenit, VI 2. pp. 46–49
  5. ^ Porfirogenit, VI 2. pp. 49.
  6. ^ Blagojević 2002, str. 45.
  7. ^ Blagojević 2002, str. 47.
  8. ^ Ćirković 1997, str. 197–213.
  9. ^ Živković 2004, str. 89.
  10. ^ Porfirogenit, VI 2. pp. 59.
  11. ^ Blagojević 2002, str. 53–55.
  12. ^ ISN 1999, str. 159.
  13. ^ Stanojević (1982), prema Vasiliju Markoviću
  14. ^ Ćorović 2006, str. 107.
  15. ^ Ostrogorski 1969, str. 268.
  16. ^ Skilica, VI 3. pp. 57.
  17. ^ Skilica, VI 3. pp. 57–217
  18. ^ Blagojević 2002, str. 66.
  19. ^ ISN 1999, str. 180–1.
  20. ^ ISN 1999, str. 182.
  21. ^ ISN 1999, str. 182–3.
  22. ^ ISN 1999, str. 183–5.
  23. ^ Blagojević 2002, str. 68.
  24. ^ Skilica, VI 3. pp. 141–156
  25. ^ Skilica, VI 3. pp. 157–162
  26. ^ ISN 1999, str. 184.
  27. ^ ISN 1999, str. 184–5.
  28. ^ Svetozar Radojčić, Portreti srpskih vladara u srednjem veku (fototipsko izdanje originala iz 1934. godine sa dopunama). . Београд. 1996. ISBN 978-86-80879-07-9. 
  29. ^ Skiličin nastavljač, VI 3. pp. 177–189
  30. ^ ISN 1999, str. 190–1.
  31. ^ ISN 1999, str. 191.
  32. ^ Ana Komnina, VI 3. pp. 376–8
  33. ^ Ana Komnina, VI 3. pp. 379.
  34. ^ Letopis popa Dukljanina (1988). pp. 139.
  35. ^ Ana Komnina, VI 3. pp. 383.
  36. ^ a b Blagojević 2002, str. 81
  37. ^ a b v ISN 1999, str. 198
  38. ^ Ćorović 2006, str. 120–6.
  39. ^ ISN 1999, str. 199.
  40. ^ Blagojević 2002, str. 82.
  41. ^ Blagojević 2002, str. 83.
  42. ^ Blagojević 2002, str. 84.
  43. ^ a b v ISN 1999, str. 200
  44. ^ Kinam, VI 4. pp. 7.
  45. ^ Honijat; VI 4. pp. 117.
  46. ^ Kinam; VI 4. pp. 15.
  47. ^ Blagojević 2002, str. 85.
  48. ^ ISN 1999, str. 201.
  49. ^ Kinam, VI 4. pp. 24.
  50. ^ Kinam; VI 4. pp. 25–6
  51. ^ Kinam, VI 4. pp. 28–9
  52. ^ ISN 1999, str. 203.
  53. ^ Kinam, VI 4. pp. 37.
  54. ^ ISN 1999, str. 205.
  55. ^ a b ISN 1999, str. 206
  56. ^ Kinam, VI 4. pp. 63.
  57. ^ ISN 1999, str. 207–8.
  58. ^ Blagojević 2002, str. 87.
  59. ^ Blagojević 2002, str. 91.
  60. ^ Blagojević 2002, str. 91–2.
  61. ^ Ostrogorski 1969, str. 375.
  62. ^ Mišić 2014, str. 30.
  63. ^ ISN 1999, str. 252.
  64. ^ Hilandarska povelja, Sabrani pisci Stefana Prvovenčanog pp. 55.
  65. ^ Žitije Svetog Simeonja, Sabrani spisi Stefana Prvovenčanog. pp. 83.
  66. ^ ISN 1999, str. 252–3.
  67. ^ a b Mišić 2014, str. 33
  68. ^ Koder 2011, str. 111.
  69. ^ Ostrogorski, str. 380.
  70. ^ ISN 1999, str. 254.
  71. ^ Ostrogorski 1969, str. 388.
  72. ^ ISN 1999, str. 255.
  73. ^ ISN 1999, str. 256.
  74. ^ Honijat, VI 4. pp. 107.
  75. ^ Ostrogorski 1969, str. 383.
  76. ^ Mišić 2014, str. 34.
  77. ^ ISN 1999, str. 260–61.
  78. ^ Ostrogorski 1969, str. 384.
  79. ^ ISN 1999, str. 437–8.
  80. ^ Stanojević 1936, str. 4.
  81. ^ ISN 1999, str. 439.
  82. ^ Mišić 2014, str. 38.
  83. ^ Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih. pp. 25.
  84. ^ ISN 1999, str. 441.
  85. ^ ISN 1999, str. 445.
  86. ^ ISN 1999, str. 446–447.
  87. ^ ISN 1999, str. 449.
  88. ^ ISN 1999, str. 452–4.
  89. ^ ISN 1999, str. 496.
  90. ^ Ostrogorski 1969, str. 465–7.
  91. ^ a b ISN 1999, str. 502
  92. ^ Ostrogorski 1969, str. 468.
  93. ^ a b ISN 1999, str. 503
  94. ^ Ostrogorski 1969, str. 470.
  95. ^ ISN 1999, str. 508.
  96. ^ ISN 1999, str. 513.
  97. ^ Ostrogorski 1969, str. 471.
  98. ^ ISN 1999, str. 513–4.
  99. ^ Mišić 2014, str. 40.
  100. ^ Ostrogorski 1969, str. 480.
  101. ^ ISN 1999, str. 516.
  102. ^ Ostrogorski 1969, str. 481.
  103. ^ ISN 1999, str. 516–7.
  104. ^ ISN 1999, str. 518.
  105. ^ ISN 1999, str. 519–20.
  106. ^ Mišić 2014, str. 41.
  107. ^ ISN 1999, str. 521.
  108. ^ Ostrogorski 1969, str. 482.
  109. ^ Istorijska biblioteka
  110. ^ ISN 1999, str. 522–523.
  111. ^ Ostrogorski 1969, str. 485–6.
  112. ^ ISN 1999, str. 542–3.
  113. ^ ISN 1999, str. 543.
  114. ^ ISN 1999, str. 543–4.
  115. ^ ISN 1999, str. 544.
  116. ^ Mišić 2014, str. 42.
  117. ^ Bogdanović 1975, str. 81-91.
  118. ^ Barišić 1982, str. 159-182.
  119. ^ Ostrogorski 1969, str. 492.
  120. ^ ISN 1999, str. 554–556.
  121. ^ Mišić 2014, str. 44–5.
  122. ^ ISN 1999, str. 600.
  123. ^ ISN 1999, str. 601.
  124. ^ Ostrogorski 1948, str. 27.

Literatura uredi

Literatura uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Византијско-српски_ратови&oldid=27673466”