Википедија:Sjajni članci/Jun
Izabrane godišnjice za jun
uredi
IČ-Zagreb
Zagreb (mađ. Zágráb, nem. Agram) glavni je i po broju stanovnika najveći grad Republike Hrvatske. Izrastao je iz dva srednjovekovna naselja na susednim brdima, građanskog Gradeca i biskupskog Kaptola. Nalazi se na jugozapadnom rubu Panonske nizije na prosečnoj nadmorskoj visini od 122 m, podno južnih padina Medvednice, na levoj i desnoj obali reke Save. Grad je na mestu spajanja alpske, dinarske, jadranske i panonske zone, što je omogućilo da postane most između srednjoevropskog i jadranskog područja. Zagreb se nalazi na 45°49′0″ SGŠ i 15°59′0″ IGD u centralnoj Hrvatskoj, na jugozapadnom delu Panonske nizije na prosečnoj nadmorskoj visini od 122 m, podno južnih padina planine Medvednice, na obalama reke Save. Godine 2006. u Zagrebu je živelo 784.900 stanovnika. U širem području grada živi oko 1,2 miliona ljudi.
Kao najveći grad, Zagreb je kulturno, naučno, ekonomsko i administrativno središte zemlje. Zagreb ima status jedinice lokalne samouprave (grada), a koja ujedno ima i položaj jedinice regionalne samouprave, odnosno županije. Većina glavnih drumskih saobraćajnih pravaca u Hrvatskoj prolazi kroz Zagreb. Iz pravca Zagreba su izgrađeni auto-putevi, njih 5, prema svim delovima Hrvatske. Dva od tri najvažnija panevropska drumska koridora u Hrvatskoj prolaze kroz ovaj grad. Zagreb je kulturno središte Hrvatske. U gradu se nalaze središta praktično svih važnijih kulturnih ustanova, kao što su Matica hrvatska i Društvo hrvatskih književnika. U Zagrebu deluje oko 136 osnovnih škola i 100 srednjih škola, od čega je 31 gimnazija. U gradu takođe deluje i 5 politehnikuma i 9 privatnih visokoškolskih ustanova.
→ {{IČ-Zagreb}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Opština Batočina
Opština Batočina je opština u Šumadijskom okrugu u centralnom delu Republike Srbije. Po podacima iz 2004. opština zauzima površinu od 136 km² (od čega na poljoprivrednu površinu otpada 10474 ha, a na šumsku 27348 ha), po čemu zauzima šesto mesto u okrugu.
Centar opštine je naselje Batočina. Opština Batočina se sastoji od 11 naselja. Po podacima iz 2002. godine u opštini je živelo 12220 stanovnika. Po podacima iz 2004. prirodni priraštaj je iznosio -7,1‰, a broj zaposlenih u opštini iznosi 2095 ljudi. U opštini se nalazi 11 osnovnih i 2 srednje škole.
Teritorija batočinske opštine se nalazi u središnjem delu Srbije. Ona je smeštena u istočnom predelu Šumadije i zahvata uglavnom slivno područje donjeg toka Lepenice sa delom krajnje jugozapadne strane Donjovelikomoravske kotline.
Varošica Batočina je administrativno središte opštine, nalazi se u severnom delu opštinske teritorije. Veći deo naselja smešten je na levoj obali Lepenice. Na levoj strani Lepenice su osam krajeva Batočine, a na desnoj tri.
→ {{IČ-Opština Batočina}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Konrad Adenauer
Konrad Herman Jozef Adenauer (nem. Konrad Hermann Joseph Adenauer; Keln, 5. januar 1876 — Bad Honef, 19. april 1967) bio je nemački političar i prvi posleratni kancelar Nemačke od 1949. do 1963. godine. Izveo je Zapadnu Nemačku iz ruševina Drugog svetskog rata i od nje napravio produktivnu i prosperitetnu državu koja je uspostavila bliske odnose sa Francuskom, Velikom Britanijom i Sjedinjenim Američkim Državama. Za vreme njegove vladavine Zapadna Nemačka je postala demokratska i stabilna država sa međunarodnim ugledom i ekonomskim prosperitetom (Nemačko ekonomsko čudo). Bio je prvi lider Demohrišćanske unije (CDU), a Demohrišćanska stranka je pod njegovim vođstvom postala najuticajnija stranka u zemlji.
Adenauer, koji je bio kancelar do svoje 87. godine, nazvan je Der Alte (stari). Protivrečio je svojim godinama intenzivnim radnim navikama i neverovatnim političkim instinktom. Zalagao se za široku viziju tržišta baziranim na osnovama liberalne demokratije i antikomunizma. Kao izuzetno vešt političar, Adenauer je bio duboko posvećen prozapadnoj orijentaciji spoljne politike Zapadne Nemačke i njenom vraćanju na svetsku scenu. Radio je na obnovi zapadnonemačke privrede od razaranja Drugog svetskog rata i bio je na čelu nemačkog ekonomskog čuda. Ponovo je uspostavio nemačku armiju (Bundesver) 1955. godine i obnovio odnose sa Francuskom, što je omogućilo ekonomsko ujedinjenje zapadne Evrope. Adenauer je predstavljao oštrog protivnika Istočne Nemačke i uveo je Zapadnu Nemačku u NATO. Za vreme njegovog mandata, Zapadna Nemačka je postala čvrst saveznik SAD. Kao veliki rimokatolik, bio jedan od vodećih članova Stranke centra za vreme Vajmarske Republike. Takođe, vršio je funkciju gradonačelnika Kelna (1917—1933) i bio predsednik Pruskog državnog saveta (1922—1933).
→ {{IČ-Konrad Adenauer}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Rajnhard Hajdrih
Rajnhard Tristan Ojgen Hajdrih (nem. Reinhard Tristan Eugen Heydrich; Hale, 7. mart 1904 — Prag, 4. jun 1942) bio je SS-obergrupenfirer, šef Glavnog bezbednosnog ureda Nacističke Nemačke i guverner Protektorata Češke i Moravske. Najpoznatiji nadimak bio mu je Praški kasapin.
Istoričari ga smatraju jednom od najmračnijih ličnosti u nacističkoj vrhuški; Adolf Hitler ga je nazvao „čovekom sa gvozdenim srcem”. Bio je osnivač i šef Ziherhajtsdinsta (SD), obaveštajne organizacije koja je bila zadužena za pronalaženje i neutralizaciju otpora Nacističkoj partiji pomoću hapšenja, deportacija i ubistava. Učestvovao je u organizaciji Kristalne noći, niza koordinisanih napada na Jevreje širom Rajha između 9. i 10. novembra. Napadi, koje su izveli SA jurišnici i civili, bili su uvertira za Holokaust. Po dolasku u Prag, Hajdrih je pokušavao da eliminiše opoziciju nacističkoj okupaciji suzbijajući češku kulturu i deportujući i ubijajući članove češkog pokreta otpora.
Opšteprihvaćeno mišljenje je da je Hajdrih bio jedan od arhitekata Holokausta time što je vodio konferenciju u Vanzeu koja je napravila planove za istrebljivanje svih evropskih Jevreja. Hajdriha su u operaciji Antropoid ubili čehoslovački partizani 1942, koji su radili za britanski SOE, na šta je Hitler uzvratio ubistvom 1.300 Čeha u selu Lidice.
→ {{IČ-Rajnhard Hajdrih}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-MiG-23
MiG-23 (po NATO klasifikaciji engl. Flogger) je sovjetski frontovski lovac-bombarder, s promenljivom geometrijom krila. Podešavanje geometrije je, s mehanizovanom izmenom, u tri moguća položaja ugla strele krila u letu, u rasponu od 16° do 72°. MiG-23 je razvijen šezdesetih godina 20. veka, u OKB Mikojan. To je prvi sovjetski borbeni avion treće generacije. MiG-23 je bio i prvi sovjetski avion s radarom, koji može da osvetli i otkrije ciljeve prema zemlji (engl. look down). S njim je prekinuta tradicija, kod lovačkih aviona iz porodice MiG-ova, da su sa pito usisnikom. Ovde su pravougaoni usisnici, s promenljivom geometrijom, postavljeni bočno na trupu, pošto je nosni deo zauzet radarom.
Razvoj i proizvodnju aviona MiG-23 je mnogo usporavalo kašnjenje razvoja i proizvodnje planiranih motora. Taj problem je posebno imao negativni uticaj na dinamiku usavršavanja aviona. Od 1970. godine, u većem broju varijanti, ukupno je proizvedeno 5 047 aviona MiG-23. Korišćeni su u mnogim državama, a u nekima su još uvek u operativnoj upotrebi. MiG-23 se koristio u više ratnih sukoba, a najviše na Bliskom istoku.
→ {{IČ-MiG-23}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Vokalizacija ptica
Vokalizacija ptica uključuje kako oglašavanje tako i pesmu. Kolokvijalno, ptičje pesme su jako melodične čovekovom uhu. U ornitologiji i posmatranju ptica, (relativno kompleksne) pesme se funkcionalno razlikuju od (relativno prostih) oglašavanja. Ptičja pesma je najraznovrsnija u redu ptica pevačica. Ptičji vokalni organ se zove siringa i to je koštana struktura na dnu dušnika (za razliku od glasnih žica na vrhu sisarskog dušnika). Postoje naučne hipoteze po kojima je ptičja pesma nastala kao rezultat seksualne selekcije, dok eksperimenti pokazuju da je kvalitet ptičje pesme dobar indikator fitnesa (adaptabilnosti) ptica.
Komunikacija upotrebom oglašavanja se ostvaruje kako između pripadnika iste, tako i među pripadnicima različitih vrsta. Neke ptice imaju odličnu vokalnu mimikriju. Neke pećinske vrste, uključujući uljane ptice i čiopice (Collocalia i Aerodramus spp.), koriste zvučne signale (sa frekvencijom zvuka od 2 do 5 kHz) za eholokaciju u tminama pećina. Pesma različitih ptica se razlikuje i tipična je za vrstu. Postoje hipoteze istraživača koje tvrde da naučene pesme omogućavaju razvoj mnogo kompleksnije pesme, kroz „kulturološku” (ptičje zajednice) interakciju, i time kroz intraspecijske dijalekte omogućavaju pticama da prepoznaju svoj rod.
→ {{IČ-Vokalizacija ptica}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Če Gevara
Ernesto Gevara (šp. Ernesto Guevara; Rosario, 14. jun 1928 — La Igera, 9. oktobar 1967), poznatiji kao Če Gevara (šp. Che Guevara) ili samo Če (šp. Che), bio je argentinski marksistički revolucionar, lekar, pisac, gerilski vođa, diplomata i vojni teoretičar. Kao jedan od ključnih činilaca Kubanske revolucije, njegov lik je postao sveprisutni kontrakulturni simbol pobune i globalna oznaka u popularnoj kulturi.
Gevara je predstavljao jednu od ključnih ličnosti u revoluciji Fidela Kastra na Kubi (1956—1959), kao član pokreta „26. jul“. Nakon pobede revolucije, nekoliko godina je bio aktivan u promociji revolucije društva, putujući po svetu kao diplomata Kube, a zatim se lično angažovao u pokretima za oslobođenje od diktatorskih režima putem gerilske borbe, najpre u Kongu, za vreme vladavine Moiza Čombea, a potom u Boliviji. U Boliviji, spregom Američke obaveštajne agencije i bolivijske vojske, Gevara je najpre uhvaćen, a odmah sutradan ubijen. Njegov lik, kao lik borca za oslobođenje i žrtve imperijalizma, i danas predstavlja jedan od glavnih simbola i ikona društvene i političke revolucije. Kao strog vojskovođa, i potpuno posvećen svom revolucionarnom cilju sa ogromnim moralnim autoritetom nad svojim trupama, on je ostao kontroverzna ličnost od velike istorijske važnosti.
→ {{IČ-Če Gevara}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Šarani (Gornji Milanovac)
Šarani je naselje u Srbiji u opštini Gornji Milanovac u Moravičkom okrugu. Prema rezultatima popisa iz 2011. u Šaranima je živeo 241 stanovnik, prema popisu iz 2002. 344 stanovnika, a prema popisu iz 1991. 342 stanovnika. Mesto se nalazi 14 km zapadno od Gornjeg Milanovca. Reka Dičina koja protiče kroz selo predstavlja prirodnu zapadnu granicu Šumadije.
Pod nazivom Šarani mesto se prvi put pominje u turskom popisu Smederevskog sandžaka oko 1528. godine. Kroz istoriju se pokazalo kao odlična destinacija za odmor i opuštanje, pa su ga često posećivale poznate ličnosti iz srpske istorije, među kojima je i Knez Miloš Obrenović koji je u mestu podigao crkvu Svetog Save, koja je njegova prva zadužbina. O lepoti Šarana pisao je Vuk Stefanović Karadžić čija je ćerka, poznata slikarka i književnica Mina Karadžić, sahranjena u kripti crkve. Najpoznatija ličnost iz istorije Šarana je Dobrica Matković, srpski političar, načelnik Odeljenja za državnu zaštitu 1929. i ban dunavske banovine između 1933. i 1935. godine.
→ {{IČ-Šarani (Gornji Milanovac)}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Transfuzija krvi
Transfuzija krvi (lat. transfundere — preliti) proces je prenošenja krvi ili njenih produkata iz krvnog sistema jedne osobe u krvni sistem druge. Transfuzija može spasiti život u mnogim urgentnim stanjima kada dolazi do obimnog krvarenja, a može se koristiti i za nadoknađivanje izgubljene krvi u toku raznih lekarskih intervencija ili kod pojedinih oboljenja (teži oblik anemije, trombocitopenija itd). Osobama koje pate od hemofilije ili srpaste anemije potrebne su gotovo svakodnevne transfuzije krvi.
Prvi pokušaj transfuzije opisao je hroničar Stefano Infesura. On pripoveda kako je 1492. godine, kada je papa Inoćentije VIII pao u komu, krv trojice dečaka unesena u organizam umirućeg crkvenog poglavara, a prema preporuci lekara. Krv je unošena kroz usta, jer u to vreme koncept cirkulacije i intravenozni pristup nisu bili poznati. Dečaci su bili stari oko deset godina i svakome od njih je obećan po jedan dukat. Na kraju, ne samo da je umro papa nego i sva trojica dečaka. Neki autori su naknadno opovrgnuli ovu priču, optužujući Infesuru za antipapizam.
→ {{IČ-Transfuzija krvi}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Sićevačka klisura
Sićevačka klisura je deo rečne doline Nišave nastala intenzivnim usecanjem njenog vodenog toka u stensku masu, između severnih ogranaka Suve planine, i južnih ogranaka Svrljiških planina. Nalazi se 14 km istočno od Niša, između sela Prosek (nizvodno) i naselja Dolac (uzvodno). Duga je oko 17 km (15,9) i spaja Nišku kotlinu sa Belopalanačkom kotlinom. Takođe je i najkraća veza između srednjeg i donjeg Ponišavlja, odnosno između gornjeg i donjeg dela srednjeg Nišavlja.
Klisura je podeljena na dve geografske celine, gornju — Crnčansko-gradištanski kanjon, i donju — Ostrovičku klisuru. Gornji deo je uži i sličniji kanjonu (od Ostorvice do Dolaca), dok je donji (od Proseka do Ostrovice sa širokim blagim padinama. Klisura je oivičena Svrljiškim planinama sa severa i obroncima Suve planine s juga.
Kroz Sićevačku klisuru, paralelno sa Nišavom, izgrađeni su železnička pruga (1886/87) i nišavski međunarodni magistralni put (1964). Nišavska železnica koja prolazi kroz dolinske useke Sićevačke klisure deo je velike svetske železničke magistrale (London—Pariz—Beograd—Niš—Sofija—Istanbul), a magistralni put E-80, istočni krak Koridora 10, deo velike panevropske magistrale (Salcburg—Zagreb—Beograd—Niš—Sofija—Istanbul), i veza preko Male Azije sa ostalim područjima sveta.
Zbog svojih geomorfoloških odlika kao i jedinstvene flore i faune, Sićevačka klisura je proglašena za Park prirode i zaštićeno područje sa značajnim ekološkim i kulturnim dobrima. „Park prirode Sićevačka klisura“ je predeo bogat prirodnim lepotama, i izuzetan je primer pojave i interakcije geoloških, geomorfoloških i hidroloških fenomena kao i biodiverziteta, i stanište više endemskih, reliktnih i retkih vrsta biljaka i životinja.
→ {{IČ-Sićevačka klisura}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Džudi Garland
Franses Etel Gam (engl. Frances Ethel Gumm), poznatija kao Džudi Garland (engl. Judy Garland; Grand Rapids, 10. jun 1922 — Čelsi, 22. jun 1969) bila je američka glumica i pevačica. U karijeri dužoj od 45 godina proslavila se ulogama u filmskim mjuziklima i dramama, a zatim i kao pevačica.
U početku glumačke karijere je sa dvema starijim sestrama (Sestre Gam) nastupala u pozorišnim vodviljima, da bi kao tinejdžerka potpisala ugovor sa producentskom kućom Metro-Goldvin-Mejer. Glumila je u više od dvadeset filmova tog studija, uključujući i devet filmova u kojima joj je partner bio Miki Runi. Proslavila se ulogom devojčice Doroti u filmu „Čarobnjak iz Oza“ (1939). Ugovor sa MGM-om raskinula je nakon 15 godina saradnje i okrenula se muzičkoj karijeri, koja je obeležena brojnim rasprodatim koncertima te nastupom u „Karnegi holu“. Godine 1954. vratila se glumi ulogom u filmu „Zvezda je rođena“. Uprkos uspesima na profesionalnom planu, Garlandova je imala velikih problema u privatnom životu. Džudi Garland je umrla u četrdesetsedmoj godini života, usled predoziranja lekovima, ostavljajući iza sebe troje dece: Lajzu Mineli, Lornu Laft i Džozefa Lafta.
Osvojila je Oskar za mlade glumce, Zlatni globus i nagradu Sesil B. Demil, te nagrade Gremi i Toni. Njen tip vokala je bio kontraalt. Džudi Garland je 1997. godine posthumno dodeljena nagrada Gremi za životno delo. Američki filmski institut je 1999. godine uvrstio je Džudi Garland među deset najuspešnijih glumica u istoriji američkog filma.
→ {{IČ-Džudi Garland}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Majkl Džekson
Majkl Džozef Džekson (engl. Michael Joseph Jackson; 29. avgust 1958 — 25. jun 2009), poznat i kao Kralj popa, bio je američki muzičar i jedan od komercijalno najuspešnijih i najuticajnijih zabavljača svih vremena. Njegovi jedinstveni doprinosi muzici, plesu i modi, zajedno sa privatnim životom praćenim jakim publicitetom, činili su ga značajnom figurom u popularnoj kulturi četiri decenije.
Solo karijeru je započeo 1971. godine nakon debija na profesionalnoj sceni 1964. kao vodeći i najmlađi član grupe The Jackson 5. Njegov album Thriller, izdat 1982. godine, najprodavaniji je album svih vremena. Četiri od ostalih njegovih albuma, Off the Wall (1979), Bad (1987), Dangerous (1991) i HIStory: Past, Present and Future, Book I (1995), takođe su među najprodavanijim muzičkim materijalima na svetu. Nastupima i spotovima, Džekson je popularizovao nekoliko kompleksnih plesačkih pokreta kao što su robot i mesečev hod. Široko se navodi kao najzaslužniji za preobražaj muzičkih spotova iz promocionalne alatke u umetničku formu sa spotovima njegovih pesama: Beat It, Billie Jean i Thriller koji su ga učinili prvim afroameričkim izvođačem sa snažnim publicitetom na MTV. Njegov jedinstven muzički zvuk, vokalni stil i koreografije inspirisale su brojne pop, rok, ritam i bluz i hip hop izvođače rušeći kulturne, rasne i generacijske barijere.
→ {{IČ-Majkl Džekson}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Radar
→ {{IČ-Radar}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)