Википедија:Sjajni članci/Avgust
Izabrane godišnjice za avgust
uredi
IČ-Vlastimir
→ {{IČ-Vlastimir}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Gornja Reka
Gornja Reka (mkd. Горна Река; alb. Reka e Epërme) geografski je i etnografski podregion šireg regiona Reke, na zapadu Republike Makedonije, uključujući i naselja u severozapadnom delu opštine Mavrovo i Rostuša i opštine Gostivar. Ovaj region je dom kako muslimanskog, tako i pravoslavnog stanovništva albanskog govornog područja koji sebe smatraju Makedoncima, sa nekoliko značajnih izuzetaka u prošlosti, a i u skorije vreme. Gornja Reka je alpski planinski i robustan region sa planinskim pašnjacima i govedima. U savremeno doba, najveće naseljeno mesto je selo Vrbjani. Ovaj region predstavlja izolovanu i nerazvijenu oblast sa ograničenim komunikacionim vezama, pri čemu pristup i putovanja postaju teški tokom snežnih zimskih meseci.
Tokom istorije, stanovnici ovog regiona bavili su se uglavnom poljoprivredom, čime se deo stanovnika bavi i danas. Gornja Reka je u prošlosti prolazila kroz procese depopulacije zbog sezonskih i/ili stalnih migracija u obližnjim područjima, ali i u inostranstvu u potrazi za poslom i boljim životnim standardom. Tokom 14. veka Gornja Reka je bila u sastavu Dušanovog carstva, a njegovim raspadom 1365. godine pripala je Prilepskom kraljevstvu, kojim je vladala porodica Mrnjavčević, do 1395. godine, kada je ovu teritoriju osvojio Bajazit I, sultan Osmanskog carstva, pod čijom vlašću je ostala do Balkanskih ratova 1912—3. godine. Posle toga je postala deo Kraljevine Srbije, Kraljevine Jugoslavije, SFRJ, i na kraju deo Republike Makedonije.
→ {{IČ-Gornja Reka}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Džetleg
.gif)
Džetleg (engl. Jet lag) jeste cirkadijalna disritmija (desinhronizacija), u organizmu čoveka, nastala kao posledica letenja avionom kroz više časovnih zona, najčešće nakon međukontinentalnih letova. Tako je za vrlo kratko vreme putnik izložen drugačijem ciklusu dan-noć u poređenju s onim u mestu polaska, i u skladu sa tim različitom fiziološkom ciklusu dan-noć na koji je navikao. Posledica toga je promena ili obrtanje faza između geografskog i fiziološkog ciklusa koji je praćen privremenim, kliničkim sindromom koji se javlja kao odgovor na remećenje fizioloških, bioloških (cirkadijalnih) ritmova u organizmu i najčešće je praćen nespecifičnim simptomima kao što su umor, nesanica, gubitak apetita, razdražljivost i drugi poremećaji. Prilikom letenja u istočnom pravcu ciklus napreduje, a kada se leti u pravcu zapada, on se odlaže. Zato je za adaptaciju na novo lokalno vreme organizmu potrebno nekoliko dana od završetka putovanja (sve dok se dva ciklusa fizički i fiziološki ne resinhronizuju).
Neki autori džetleg nazivaju „bolest putovanja”, što je pogrešno. Džetleg je privremeno kliničko-fiziološko stanje, a ne bolest. Ako se ovaj termin primeni na pilote i ostalo letačko osoblje, koje u preko 90% slučajeva navodi da pati od ovog poremećaja, moglo bi pogrešno da se zaključi kako su životi putnika u avionima u rukama „bolesnih pilota”.
→ {{IČ-Džetleg}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Falkon 9 v1.1
.jpg)
Falkon 9 v1.1 (engl. Falcon 9 v1.1) druga je po redu verzija porodice raketa-nosača Falkon 9. Razvijena je u periodu 2010—2013. godine, a prvi uspešan let dogodio se 29. septembra 2013. godine iz vb. Vandenberg. Raketu je projektovala i napravila kompanija Spejs eks, sa sedištem u Hotornu (Kalifornija, SAD). Verzija 1.1 ušla je u upotrebu nakon penzionisanja prethodne, prve verzije rakete 1. marta 2013. godine i korišćena je sve do poslednjeg leta u januaru 2016. Trenutno je Falkon 9 v1.1 FT jedina aktivna verzija iz porodice raketa-nosača Falkon 9.
Falkon 9 v1.1 predstavlja potpuno novi projekat, a u odnosu na prethodnu verziju Falkon 9 v1.0 proizvodi za 69 % više potiska i za isto toliko ima veću masu pri poletanju. Raketa je projektovana sa dva stepena, a oba kao pogonsko gorivo za motore koriste tečni kiseonik i RP-1. Nosivost rakete-nosača je 13.150 kilograma u NZo i 4.850 kilograma u geostacionarnu orbitu, što je stavlja u srednju kategoriju raketa-nosača. Modifikovana verzija v1.1 se od aprila 2014. godine — u kombinaciji sa kapsulom za snabdevanje Dragon — koristila za snabdevanje zalihama Međunarodne svemirske stanice, a u sklopu ugovora koji je agencija Nasa potpisala sa kompanijom Spejs eks. Za lansiranja ka MSS trenutno se koristi verzija v1.1 FT. Raketa-nosač je od početka projektovana da do MSS u orbitu može da ponese i verziju ove kapsule za prevoz astronauta — Dragon V2. Kapsula je operativna u periodu 6. maja 2015. — 5. juna 2023. godine (CRS-35 planiran 2022. za 2026. god.).
→ {{IČ-Falkon 9 v1.1}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Periodni sistem
Periodni sistem je tabelarni prikaz hemijskih elemenata, raspoređenih na osnovu njihovog atomskog broja (broj protona), elektronske konfiguracije i ponavljajućih hemijskih osobina. Ovakav raspored pokazuje periodične zakone, a primer su elementi sa sličnim karakteristikama smešteni u istoj koloni. Takođe se razlikuju i četiri pravougaona bloka sa određenim, približno sličnim hemijskim osobinama. U principu, unutar jednog reda (periode) elemenata metali su na levoj, a nemetali na desnoj strani. Redovi periodnog sistema nazivaju se periode, a kolone se nazivaju grupe. Šest grupa ima svoja imena, kao i brojeve; na primer: elementi 17. grupe su halogeni, dok su elementi 18. grupe plemeniti gasovi. Periodni sistem može da se koristi za izvođenje odnosa između svojstava različitih elemenata, te predviđanje svojstava novih elemenata koji se otkrivaju ili sintetišu. Periodni sistem pruža koristan okvir za analiziranje hemijskih karakteristika materije i široko se koristi u hemiji, fizici i drugim naukama.
Ruski hemičar Dmitrij Mendeljejev je 1869. godine objavio prvi opštepriznat periodni sistem. Svoj sistem razvio je da bi ilustrovao periodične zakone i svojstva tada poznatih elemenata. Mendeljejev je takođe predvidio neka svojstva tada nepoznatih elemenata, za koje se očekivalo da će da popune praznine u ovom sistemu. Većina njegovih predviđanja se pokazala tačnim kada su pomenuti elementi kasnije otkriveni a sistem proširen..
→ {{IČ-Periodni sistem}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Filipinska revolucija
Filipinska revolucija (fil./tag. Himagsikang Pilipino, šp. Revolución Filipina), takođe poznata kao Tagaloški rat (šp. Guerra Tagalog), bila je revolucija i kasnije sukob između filipinskog naroda i španskih kolonijalnih vlasti.
Počela je u avgustu 1896. godine, kada su španske vlasti otkrile Katipunan — antikolonijalnu tajnu organizaciju. Katipunan, na čelu sa Andresom Bonifasijem, bio je oslobodilački pokret čiji je cilj bila nezavisnost od Španije kroz oružani revolt. Tokom masovnog okupljanja u Kalookanu, vođe Katipunana su se organizovale u revolucionarnu vladu, imenovale novoosnovanu vladu — „Haring bajang katagalugan”, te otvoreno proglasile oružanu revoluciju širom zemlje. Bonifasio je pozvao na napad na glavni grad, Manilu. Napad nije uspio; međutim, okolne provincije počele su sa pobunama. Borba za prevlast i moć među revolucionarima dovela je do smrti Bonifasija 1897. godine, a njegovu funkciju naslijedio je Aginaldo koji je vodio sopstvenu revolucionarnu vladu. Iste godine, revolucionari i Španci su potpisali Pakt za Bijak-na-Bato, kojim je nasilje privremeno smanjeno. Aginaldo i drugi filipinski oficiri otišli su u samonametnuti egzil u Hongkong. Međutim, nasilje i neprijateljstvo nikada nije potpuno utihnulo. Sjedinjene Američke Države su 21. aprila 1898. godine pokrenule pomorsku blokadu Kube (prva akcija Špansko-američkog rata). Američki mornarički Azijski eskadron, pod vođstvom komodora Džordža Djuija, odlučno je 1. maja porazio Špansku mornaricu u bitki u zalivu Manila, efektivno preuzimajući kontrolu nad Manilom. Aginaldo se, nezvanično u savezništvu sa SAD, 19. maja vratio na Filipine i nastavio sa napadima na Špance. Pobunjenici su do juna stekli kontrolu nad gotovo cijelim Filipinima — osim Manile. Aginaldo je 12. juna izdao Deklaraciju o nezavisnosti Filipina, označivši kraj revolucije. Ni Španija ni SAD nisu priznavali nezavisnost Filipina.
→ {{IČ-Filipinska revolucija}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Panavija tornado
Panavija tornado (engl. Panavia Tornado) je višenamenski borbeni dvomotorni avion, 4. generacije, sa promenljivim uglom strele krila. Zajednički je razvijen i proizveden, u saradnji Velike Britanije, Zapadne Nemačke i Italije. Realizovane su tri osnovne varijante: lovac-bombarder (Tornado IDS), avion za elektronsko ratovanje i izviđanje (Tornado ECR) i presretač Tornado ADV (PVO varijanta). Program se odvijao u okviru Panavija korporacije, multinacionalnog sastava, koji čine britanski Britiš aerospejs (engl. British Aerospace, BAE), MBB iz Zapadne Nemačke i italijanska Aeritalija (engl. Aeritalia). Panavija tornado je imao svoj prvi let 14. avgusta 1974. godine, a uveden je u operativnu upotrebu 1979. godine. Zbog višenamenskih svojstava, u stanju je da zameni nekoliko različitih vrsta aviona u ratnom vazduhoplovstvu. Kraljevsko vazduhoplovstvo Saudijske Arabije je kupilo i uvelo u svoju operativnu upotrebu 96 aviona Tornado IDS.
Do razvoja i proizvodnje Jurofajtera tajfuna, program aviona „tornado” je bio najveći međudržavni poduhvat kooperacije u Evropi, u domenu visoke vazduhoplovne tehnologije. Borbeno je „tornado” korišćen tokom Zalivskog rata, Rata u Bosni i Hercegovini, NATO bombardovanja SRJ (1999), Rata u Iraku, Rata u Libiji (2011) te u epizodnim ulogama u sukobima u Avganistanu i Jemenu. Za potrebe triju zemalja, kooperanata i Saudijske Arabije — jedinog kupca, serijski je proizvedeno 992 primerka aviona „tornado”, uključujući sve postojeće varijante.
→ {{IČ-Panavija tornado}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Spartakov ustanak
Spartakov ustanak, Gladijatorski ustanak ili Treći ustanak robova bio je ustanak robova koji se desio između 73. i 71. godine p. n. e. i poslednji u nizu neuspelih i međusobno nepovezanih ustanaka koje su dizali robovi protiv Rimske republike, poznat pod zajedničkim imenom Ustanci robova. Spartakov ustanak je bio jedini ustanak koji je direktno pretio Italiji i koji je zabrinuo Rimljane zato što su ustanici u početku imali dosta uspeha u borbama s rimskom vojskom. Ustanak je na kraju ugušen zahvaljujući uspesima, Marka Licinija Krasa, ali su se posledice ovog ustanka osećale u rimskoj politici.
Između 73. i 71. godine p. n. e., grupa odbeglih robova — prvobitno grupa od nekih 70 odbeglih gladijatora koja je uskoro prerasla u grupu od više od 120.000 ljudi, žena i dece — lutala je Italijom i pljačkala i pustošila sve pred sobom. Grupa je imala nekoliko vođa, među kojima je bio i gladijator Spartak. Za borbu sposobni muškarci ove grupe, bili su neverovatno efektna vojska koja je nizala uspeh za uspehom u sukobima sa rimskom vojskom. Plutarh je opisao njihove akcije kao pokušaj rimskih robova da pobegnu od svojih gospodara kroz Cisalpsku Galiju, dok su Apijan i Flor okarakterisali ustanak kao građanski rat u kome su robovi imali za krajnji cilj da zauzmu i sam Rim. Rimski senat je bio uznemiren vestima o neprestanim vojnim uspesima ove grupe, kao i o njihovim napadima na rimske gradove i sela, što ga je navelo na odluku da pošalje osam legija pod strogim ali efikasnim vođstvom Marka Licinija Krasa. Rat se završio 71. godine p. n. e. nakon dugih i ogorčenih borbi kada su robovi, povlačeći se pred Krasovim legijama, shvatili da su legije Pompeja i Marka Terencija Varona Lukula krenule da im zađu s leđa i da im postave zamku, te su se bacili u poslednji i odlučujući napad na Krasove legije, i tom prilikom pretrpeli su potpun poraz i bili sasvim uništeni.
→ {{IČ-Spartakov ustanak}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Jelena Ćetković
Jelena Ćetković (Cetinje, 21. avgust 1916 — Jajinci kod Beograda, 14. maj 1943) bila je revolucionarka, borac za prava žena, učesnica NOB-a i narodni heroj Jugoslavije.
Kao mlada krojačica prišla je radničkom pokretu i 1933. godine postala član Saveza komunsitičke omladine Jugoslavije, a 1935. godine član Komunističke partije Jugoslavije. Učestvovala je u brojnim akcijama KPJ u Podgorici, kao i u poznatim Belvederskim demonstracijama na Cetinju.
Godine 1938. preselila se u Beograd, gde je takođe učestvovala u partijskom radu, a posebno u akcijama ženskog pokreta i borbi za prava žena. Kao iskusan partijski radnik, bila je angažovana za instruktora Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju te je pomagala partijskim organizacijama u raznim mestima u Srbiji. Na početku Narodnooslobodilačkog rata, 1941. godine bila je član Rejonskog komiteta KPJ „Centar” u Beogradu. U toku leta 1941. godine prešla je na oslobođenu teritoriju i najpre bila u jednom partizanskom odredu u istočnoj Bosni. Potom prelazi na slobodnu teritoriju Užičke republike i politički radi sa ženama u Čačku i Užicu.
→ {{IČ-Jelena Ćetković}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Leonardo Dikaprio
Leonardo Vilhelm Dikaprio (engl. Leonardo Wilhelm DiCaprio; Los Anđeles, 11. novembar 1974) američki je glumac i producent.
Pet puta je nominovan za nagradu Oskar, za najboljeg glumca u glavnoj ulozi u filmovima Avijatičar (2004), Krvavi dijamant (2006), Vuk sa Vol Strita (2013) i Povratnik (2016) i za najboljeg glumca u sporednoj ulozi u filmu Šta izjeda Gilberta Grejpa (1994), četiri puta za nagradu BAFTA a jedanaest puta za nagradu Zlatni globus. Dobitnik je nagrade Oskar 2016. godine za najboljeg glumca u glavnoj ulozi za ulogu Hju Glasa u filmu Povratnik. Takođe je dobitnik nagrade BAFTA za najboljeg glumca u glavnoj ulozi u filmu Povratnik (2016). Dobitnik je i tri Zlatna globusa — za najboljeg glavnog glumca u drami za ulogu Hauarda Hjuza u filmu Avijatičar (2004), za najboljeg glavnog glumca u komediji ili mjuziklu za ulogu Džordana Belforta u filmu Vuk sa Vol Strita (2013) i za najboljeg glavnog glumca u drami za ulogu Hju Glasa u filmu Povratnik (2016). Bio je nominovan i za nagrade Satelit, Nagradu Udruženja filmskih glumaca i Saturn.
Glumačku karijeru je započeo devedesetih godina prošlog veka nastupajući u reklamama i sapunicama kao što su Santa Barbara, Roditeljstvo, te u sitkomu Od muke do nauke. Prvu zapaženiju filmsku ulogu ostvario je u filmu Dečakov život iz 1993, gde mu je partner bio Robert de Niro.
→ {{IČ-Leonardo Dikaprio}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Angina pektoris
Angina pektoris ili stenokardija / stezanje u grudima (od grč. άγχειεν — stezati, suziti + lat. pectus — prsa; ili od grč. στενός — uzak + grč. καρδία — srce) skup je simptoma, među kojima je vodeći bol, karakterisan; specifičnom lokalizacijom, zračenjem, dužinom trajanja i provokativnim faktorima. Bol je najčešće lokalizovan u prekordijumu iza grudne kosti, i nastaje kao posledica narušene ravnoteže između dostupnosti i potrebe srčanog mišića (miokarda) za kiseonikom, usled nemogućnosti koronarne (arterijske) cirkulacije srca da zadovolji sopstvene potrebe.
Mehanizam nastanka bola u stenokardiji ili angini pektoris nije tačno poznat, ali se pouzdano zna da se javlja kada je srčani mišić izložen ishemiji izazvanoj mnogobrojnim stanjima (uzrocima), u kojima rastu potrebe srčanog mišića za kiseonikom.
Istraživanja su pokazala da intenzitet bola u grudima nije uvek u korelaciji sa patoanatomski supstratom, patofiziološkim tokom događaja i najtežim srčanim komplikacijama. Uz bol u anginoznom napadu se mogu javiti i neurovegetativni simptomi; tahikardija (ubrzan rad srca), povišen krvni pritisak, mučnina itd. Zato je veoma je značajno diferencijalno dijagnostički tačno odrediti uzrok bola u grudima, tj. razlučiti bol uzrokovan ishemijom srčanog mišića od neishemijskog bola u grudima, koji veoma često, takođe može zahtevati hitno lečenje.
→ {{IČ-Angina pektoris}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Marija Montesori
Marija Tekla Artemisija Montesori (ital. Maria Tecla Artemisia Montessori; 31. avgust 1870 — 6. maj 1952) bila je italijanska ljekarka, obrazovni radnik i pedagog, filozof i filantrop; najpoznatija je po svom obrazovnom sistemu „Montesori”, koji se odnosi na djecu od rođenja do adolescencije. Njene obrazovne metode su i dan-danas u primjeni u velikom broju državnih i privatnih škola širom svijeta. Godine 1949. Marija Montesori je bila nominovana za Nobelovu nagradu.
Polazni stav Marije Montesori bio je da „dijete sāmo sebe otkriva pokretima i senzomotornim iskustvima”, još od najranijih trenutaka svog života. Dijete u sebi po samom rođenju ima potrebu da uči i stvara, i sve što vaspitač treba da uradi je da mu oslobađa puteve kojima će moći da se „samospozna”. Te unutrašnje potrebe su uvijek konstruktivne ukoliko im se omogući ostvarivanje. Ovaj princip se često izražava rečenicom: „Pomozi mi da to uradim sam!”.
→ {{IČ-Marija Montesori}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)