Istorija Jevreja u Severnoj Makedoniji
Istorija Jevreja u Severnoj Makedoniji započinje još od Rimskog carstva, kada su Jevreji prvi put došli u ovaj region, u 4. veku p. n. e. Danas u R. Makedoniji ima samo 183 Jevreja i skoro svi žive u Skoplju.
 Sinagoga „Bet Jakov” u Skoplju | |
| Ukupna populacija | |
|---|---|
| 183 (procena) | |
| Regioni sa značajnom populacijom | |
| Skoplje | |
| Jezici | |
| makedonski i hebrejski (ladino) | |
| Religija | |
| judaizam | |
| Srodne etničke grupe | |
| Jevreji |
Istorija uredi
Rimsko vreme uredi
Prvi Jevreji pristigli su u Makedoniju u vreme Rimskog carstva, kada su Jevreji bežali iz Izraela zbog gonenja. Najstariji dokaz za postojanje Jevreja u Makedoniji je stara sinagoga koja potiče iz 3. veka p. n. e. u antičkom gradu Skupi.
Otomansko vreme uredi
Jevrejska zajednica u Makedoniji dobro se kotirala u vreme Otomanske imperije, kada su stigli i drugi talas jevrejskih doseljenika iz Španije i Portugalije.
U toku 1360. godine, mnogi Jevreji su se naseljivali na Balkansko poluostrovo, prvo u Bugarskoj u mestima Vidin, Nikopolj i Pleven, a zatim u Ser i Solun, gde su jevrejske opštine bile mnogobrojne. Ovi jevrejski emigranti došli su iz Mađarske, Nemačke, Poljske i Austrije. U makedonskoj jevrejskoj opštini nalazili su zaštitu od crkvenih progona. Makedonski Jevreji su njih nazivali Aškenazima, koji govore jevrejski dijalekt sa puno nemačkih reči. Oni nisu znali grčki jezik, pa se nisu učlenjivali u „romaniotske“ jevrejske opštine, nego su se organizovali u svojim, aškenskim opštinama, kakve su postojale u Solunu i Jedrenu.[1]
Turski vladari i narod nisu bili udruženi u pogledu antijevrejske propagande, i prema Jevrejima su se ponašali kao i prema svim drugim nemuslimanskim narodima. Jevreji su imali ista građanska prava, a jevrejski rabini su bili jednaki kao i hrišćanski sveštenici. Imali su pravo da žive svuda u imperiji, kako bi ispovedali svoju veru i bez problema trgovali.
Naseljavanje uredi
Najviše Jevreja u ovom periodu bilo je u gradovima Bitolj, Ohrid, Ber i Kostur, gde su imali svoje jevrejske opštine. Grad Solun, zbog Jevreja, postao je značajan trgovski i tekstilni centar, ali u Solunu su živeli i mnogi Turci, tako da je grad dobio i orijentalni element.
Snalažljivi Jevreji bili su cenjeni od strane Turaka, a dokaz tome je izbor nekoliko jevrejskih rabina, od strane sultana, u državni savet, nazvan Divan. Sultan Mehmed II Osvajač preselio je mnoge Jevreje u Ohrid i Carigrad, gde je do 19. veka postojala Ohridska sinagoga.[2]
Desetine hiljada Jevreja pobegli su iz Španije i Portugalije, a sultan Bajazit II ih primio u Otomansku imperiju. Oni su ubrzo stekli određena prava u imperiji, kao što je pravo na ličnu svojinu i građenje sinagoge.
Veći makedonski gradovi kao što su Skoplje, Bitolj i Štip, privukli su veliki broj Jevreja, čija je zajednica bila u dobrim odnosima sa ostalima u Makedoniji. Veliki broj Jevreja govorio je jezik ladino. Novodošli Jevreji bili su brojniji nego starosedeoci.
Jevreji su imali visoku kulturnu svest, poznavali jezike, a mnogi od njih imali su završenu školu na španskim i portugalskim univerzitetima. Do novog talasa naseljavanja Jevreja, dolazi na poziv rabina Carfatija tokom 1475 godine. Novopridošli Jevreji su se naselili u Solun, i nazvali ga gradom „majka Izraela“.
Iz ovog perioda datira i prva otvorena štamparija u Carigradu i Solunu, kao i prve štampane knjige na jevrejski jezik. Doseljenje se produžilo i tokom XV i XVI veka, ali u manjim grupama.
Emigracije uredi
Pri kraju 19. veka u Nemačkoj i Austrougarskoj pojavile su se antisemitske propagande, i to je postalo sve učestalije. Pojavile su se opet srednovekovne priče o „ritualnim ubistvama“ kod Jevreja. Sve ovo dovelo je do toga da su se Jevreji opet masovno selili u imperije, a na taj način se doseljavali u Makedoniju.
Pri kraju 19. veka u Rusiji su se pojavile antisemitske propagande, i to je dovelo do još jednog priliva Jevreja u Makedoniju, odnosno u Solun, gde su se Jevreji najviše selili. Kao i svi ostali građani u turskoj imperija, i Jevreji plaćali su porez, ali zbog visokih poreza često su se žalili kod sultana. Ipak, Jevreji su bili zadovoljni životom u turskoj imperiji, jer nisu postojala fizička istrebljivanja i progoni kakvih je bilo širom Evrope.[3]
Pred početak Drugog svetskog rata, u Bitolju je živelo oko 8.000 Jevreja, u Skoplju oko 3.000, a u Štipu oko 500 Jevreja.[4]
Jevreji su po prvi put dobili puna građanska prava kada je današnja Severna Makedonija postala deo Kraljevine Srbije 1913. godine.[5]
Drugi svetski rat uredi
.jpg)
Aprila 1941. godine, bugarska vojska koja je bila saveznik vojske sile, ušla je u Makedoniju i okupirala veći deo teritorije. Dana, 4. oktobra 1941. godine, Bugari su uveli zakon koji je zabranjivao Jevrejima da budu na bilo koji način uključeni u društvo i društveni život. Nešto kasnije, Bugari su skupili skoro sve Jevreje iz Bitole i premestili ih u siromašnije i mizernije delove za življenje.
Bugari su u Vardarskoj Makedoniji i Egejskoj Makedoniji, sadašnja severna Grčka, 1942. godine, započeli sa deportacijom Jevreja. Ova deportacija kulminirala je u drugoj polovini marta 1943 godine, kada je 7.315 Jevreja poslato u nacističke logore u Poljskoj. Na ovaj način, skoro svi Jevreji iz Makedonije su uništeni, mada, Jevreji koji su imali bugarsko državljanstvo bili su ostavljeni i pošteđeni logora.[6]
Štip više nije imao Jevreja, a u Bitolju ih je ostala samo nekolicina.[7]
Jevreji koji su bili članovi SKOJ-a u 1942. godini, bili su uhapšeni i osuđeni na doživotnu robiju: Šami Moric, Moric Romano, Viktor Pardo, Avram Anaf i Eli Faradži.
Borci uredi
Borci Jevreji u partizanskom odredu „Damjan Gruev” : Viktor Mešulam-Bustrik, Josef Peso (Pepo), Mordo Todolano(Spiro).
U odredu „Jane Sandanski“ borci Jevreji (1942): Beno Ruso (Koki), Mordehaj Nahmijas (Lazo), Nisim Alba (Miki), Aron Aroesti.
Borci u jedinici Narodnoslobodilačke vojske od marta 1943, bili su Jevreji: Estreja Ovadija (Mara), posmrtno proglašena za narodnog heroja, Žamila Kolomonos (Cveta), Adela Faradži (Kata), Estreja Levi (Lena), Roza Kamhi, Samuel Sadikario (Mo), Sami Sadikario, Albert Kasorla (Berto), Albert Ruso (Kate). Borci[8]
Jevreji danas uredi
U R. Makedoniji sada živi oko 200 Jevreja. Skoro svi žive u Skoplju, mada, ima jedna porodica u Štipu i jedan Jevrejin u BitoLjU.
Tokom 2003. godine, ova zajednica je otvorila novu sinagogu u Skoplju. Jevreji iz R. Makedonije održavaju redovne veze sa jevrejskitm zajednicama u Beogradu i Solunu.
Stradanje makedonskih Jevreja u holokaustu je zapamćeno u Memorijalnom centru u holokaustu makedonskih Jevreja koji se nalazi u centru Skoplja.
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ „Jevrejska zajednica”. Arhivirano iz originala 19. 05. 2022. g. Pristupljeno 30. 05. 2016.
- ^ Deportacija Jevreja
- ^ Antisementizam
- ^ Dvadeset činjenica
- ^ Sekelj, Laslo (1981). „ANTISEMITIZAM U JUGOSLAVIJI (1918—1945)”. Rev. za soc. XI: 181.
- ^ Progon Jevreja u Drugom svetskom ratu
- ^ Jevrejski vremeplov
- ^ Jevrejski borci u partizanima
