Kneževina Srbija u ranom srednjem veku
Kneževina Srbija u ranom srednjem veku je naziv za prvu srpsku državu, kojom je vladala prva srpska dinastija Višeslavića. Obuhvatala je središnje srpske oblasti u slivovima Ibra, Zapadne Morave, Lima, Drine, Bosne i Vrbasa. Nastala je nakon doseljavanja Srba na ove prostore u prvoj polovini 7. veka i postojala je sve do druge polovine 10. veka.[1]
| Kneževina Srbija Srpska kneževina | |||
|---|---|---|---|
 Kneževina Srbija u 9. veku | |||
| Geografija | |||
| Kontinent | Evropa | ||
| Regija | Balkan | ||
| Zemlja | Srbija | ||
| Prestonica | Dostinika | ||
| Društvo | |||
| Službeni jezik | srpskoslovenski | ||
| Religija | stara slovenska, hrišćanstvo | ||
| Politika | |||
| Oblik države | monarhija | ||
| — Knez | Višeslav (prvi poznati po imenu) Mutimir (prvi hrišćanski) Časlav (poslednji) | ||
| Istorija | |||
| Postojanje | |||
| — Osnivanje | 626. | ||
| — Ukidanje | 969. (343 god.) | ||
| — Status | bivša država | ||
| Zemlje prethodnice i naslednice srednjovekovne Kneževine Srbije | |||
| Prethodnice: | Naslednice: | ||
|
| ||
|
| ||
.png)
Doseljavanje Srba u jugoistočnu Evropu uredi
Evropski delovi Vizantijskog carstva početkom 7. veka sveli su se na Carigrad sa najbližom okolinom, Solun i pojedine utvrđene gradove na crnomorskoj, egejskoj, jonskoj i jadranskoj obali. U tim mestima održao se određen broj romanizovanog ili helenizovanog kasnoantičkog življa čiji se potomci kasnije susreću u liku Vlaha, Aromuna i Arbanasa. Planinske oblasti severne Albanije pružale su utočište precima Albanaca koji se u izvorima javljaju tek u 11. veku. Negde u njihovom susedstvu živele su i mase Vlaha koje su se kasnije raselile tako da je jedan deo prešao preko Dunava i učestvovao u obrazovanju Rumuna.[2] Odnosi između Slovena i starosedeocima u prvim stolećima posle doseljavanja ostaju malo poznati, ali se zna da su Sloveni preuzeli od starosedelaca pojedine nazive reka i gradova. Sloveni nisu bili povezani u veće celine već su se okupljali u bezbroj manjih, slabo povezanih i nesložnih celina, što je podržavala i Vizantija. Razlog za to je, pre svega, priroda zemljišta, ispresecanog planinskim masivima i nenaseljenim šumovitim prostorima, kao i društvena organizacija Slovena u to vreme. Vizantinci su čitav prostor naseljen Slovenima nazivali sklavinijama. Koliko je sklavinija postojalo i kako su bile raspoređene danas je nepoznato. Poznate su samo one sklavinije koje su bile u vidokrugu vizantijskih gradova.
Posle decenija prelazaka raznih Slovena južno od Save i Dunava, tokom prve polovine 7. veka i Srbi su se doselili na Balkansko poluostrvo.[3] Podatke o doseljavanju i poreklu Srba ostavio je car Konstantin VII Porfirogenit u svom „Spisu o narodima“:
| „ | Treba znati da Srbi vode poreklo od nekrštenih Srba nazvanih i Beli, naseljenih sa one strane Turske (Mađarske) u kraju koji se kod njih naziva Bojki. Njima je u susedstvu Franačka, isto kao i velika Hrvatska, ona nekrštena, koja se naziva i Bela. Pošto su dva brata nasledila od oca vlast nad Srbijom, jedan od njih, preuzevši polovinu naroda, prebegne Irakliju, caru Romeja. | ” |
Konstantin VII Porfirogenit je pisao u 10. veku, ali ostali su sačuvani i stariji spomeni Srba. Jedna skupina Srba zaustavila se severno od Olimpa. Centar joj je bio u Srbici (Servija). Vrlo rano su Vizantinci od ovih plemena otrgli deo i naselili ih u Maloj Aziji. U imenu grada Gordoservon u Bitiniji (zabeležen 680-681) sačuvan je najstariji pomen Srba.[5]
Zemlju u oblasti Soluna koja je po Srbima dobila naziv Servija oni su dobili za naseljavanje od cara Iraklija (610-641). Većina Srba tu nije dugo ostala, već su odlučili da se vrate u prapostojbinu, ali su se kod Dunava predomislili i od cara tražili novu zemlju za naseljavanje. Tada im je Iraklije dodelio opustelu (od Avara) oblast između Save i dinarskog masiva. Naselili su se u neposrednom susedstvu Hrvata koji su nešto ranije došli iz Bele Hrvatske. Oblast naseljena Srbima graničila se sa kneževinama Neretljana (između Cetine i Neretve), Zahumljana (između Neretve i Dubrovnika), Travunjana (između Dubrovnika i Boke) i Dukljana (u području Skadarskog jezera). Svi su u 10. veku ubrajani u Srbe.[6] Avari su se u drugoj polovini 6. veka nametnuli kao gospodari Slovenima. Protiv njih je ratovala samo država koju je stvorio Samo (623-658). Franački pohodi krajem 8. veka okončali su postojanje Avarskog kaganata, a time i uticaj Avara na Slovene.
Vidljiva je tendencija Konstantina Porfirogenita da prikaže kako je Iraklije imao kontrolu nad Srbima što je daleko od istine jer se zna da su Sloveni, zajedno sa Avarima, u to vreme opsedali Solun, kasnije i Carigrad. Ovo pitanje ostaje otvoreno. Izvesno je da su se Srbi naselili u pet teritorijalnih jedinica: Srbiji, Paganiji, Zahumlju, Travuniji i Konavlima.[7]
Župe, gradovi i zemlje u Kneževini Srbiji uredi
Teritorija koju su Srbi naselili ispresecana je planinama Dinarskog sistema. Nema ni velikih rečnih dolina koje bi predstavljale prirodne saobraćajnice. Sloveni, uključujući i Srbe, bili su pretežno zemljoradnici. U ovakvim prirodnim i omanjim geografskim celinama stvarane su srpske župe. Srbi su, kao i ostali Sloveni, živeli u selima razbijenog tipa, u blizini reka, šuma, jezera. Starosedeoce su delimično proterali, uništili ili asimilovali. Nisu mogli ostati na okupu zbog prirode terena već su se razbili u više župa. Skupine jedne župe su barem u početku bile vezane krvnim srodstvom, a župan je bio starešina najuticajnije porodice. U prapostojbini se pod župom podrazumevala skupina ljudi u krvnom srodstvu. Po doseljavanju, teritorijalna komponenta stiče primat nad rodbinskim vezama. Župe su organizovane u omanjim geografskim celinama sa desetak i više seoskih naselja.[8]
Župe se ne pominju u 6. i 7. veku što je i razumljivo zbog toga što su skupine Slovena bile na okupu pre naseljavanja na Balkan. Najraniji pomen titule župan je iz 777. godine. Bio je to Fiso koji je zakletvom potvrdio granice svojih teritorija. Za Hrvate i Srbe Porfirogenit kaže: „ova plemena, kako kažu, nemaju arhonte (knezove) već samo starce župane“. Samom caru bilo je poznato da ova tvrdnja nije tačna pa je dodao izraz „kako kažu“ da bi ublažio konstataciju. Međutim, ta tvrdnja pokazuje koliko je dostojanstvo župana bilo uzdignuto, posebno među Srbima. Kod Srba se, dakle, tokom 7. i 8. veka izdvojio poseban sloj rodovske aristokratije sa titulom župana u čijim rukama je bila vojna i civilna vlast koja je ograničena granicama jedne župe.[9]
Srbi koji su se doselili u unutrašnjost Balkanskog poluostrva bili su odvojeni od Srba u Primorju mnogobrojnim visokim planinama. Granice Srbije moguće je samo približno odrediti. Na severu se graničila sa Hrvatskom, a na jugu sa Bugarskom. Severna granica bila je reka Sava, a u pravcu jugoistoka Srbija je dopirala do doline Ibra pošto Porfirogenit kao pogranični kraj navodi Ras. Barski rodoslov navodi 11 župa na jugu Srbije, a Porfirogenit navodi osam naseljenih gradova: Destinik, Černavusk, Međurečje, Dresneik, Lesnik, Salines i u oblasti Bosne Kotor i Desnik. Utvrđivanje položaja ovih gradova, sem Salinesa koji je naziv za srednjovekovni grad Soli (današnja Tuzla), veoma je teško. Salines je bio i centar istoimene župe. Destinik se nalazio na granici sa Bugarskom, moguće na mestu starog srednjovekovnog sela Drstnika koje i danas postoji (Metohija). Černavusk se dovodi u vezu sa Crnom Stenom na kojoj je izgrađena Mileševa. Izjednačuje se sa tvrđavom poznatom pod nazivom grad Mileševski. Položaj Međurečja teško je odrediti; nalazio se negde na prostoru Gornje Drine. Ubifikacija Dresneika je sporna; nalazio se ili na mestu današnje Pljevlje ili Drežnika (jugoistočno od Užica). Lesnik se vezuje za današnju Lešnicu u Jadru. Destinik se nalazio u zemlji Hvostanskoj koja je obuhvatala nekoliko župa. Ubifikacija Kotora i Dresnika nije pouzdana; oko Visokog i Zenice. Prilikom nabrajanja gradova Porfirogenit je izostavio grad Ras koji se u njegovo vreme verovatno nalazio u sastavu Prvog bugarskog carstva. Zemlja Ras ili Raška, u kojoj se nalazila i episkopija, pokrivaće do polovine 13. veka veliki prostor. Povremeno će se koristiti i kao zvaničan naziv srpske države.
Na zapadu prvobitne Srbije se u 9. i 10. veku izdvojila posebna geografska celina, zemlja Bosna. Stvaranje posebnih zemalja kao što su Raška i Bosna ne predstavlja izuzetak; izuzetak će predstavljati osamostaljivanje pojedinih zemalja i pretvaranje u samostalne države. Na takvu pojavu uticali su različiti uzroci poput spoljnih neprijatelja. U unutrašnjosti Srbije obrazovane su takođe zemlje, ali se one nisu osamostaljivale. Neke od srpskih zemalja su: Drina (gornji tok Drine), zemlja Moravice (gornji tok Zapadne Morave), Soli (u dolini Spreče), Usora (u dolini istoimene reke), zemlja Donji Kraji (u dolini reke Vrbas), zemlja Srem (između Drine i Kolubare). Sve pomenute zemlje imale su preko 50 župa dok su sve srpske kneževine u Primorju imale ukupno 32 župe.[10]
Istorija do 10. veka uredi
Izgleda da je vođa seobe Srba na Balkan, legendarni Selimir osnivač Kneževine Srbije na Balkanskom poluostrvu. Pod vlašću prvog vladara Srba na Balkanu bile su najmanje tri grupe stanovnika. Osnovni sloj su činili članovi srpskog plemenskog saveza koji su došli oko 631. Drugi deo su činili srodni Sloveni koji su došli pre Srba i naselili se na istom području. Treći deo stanovništva bili su preživeli Vizantinci, Romani koji su se povukli većinom u planinske predele i utvrđene gradove u primorju. Za te Romane izgleda je sačuvan podatak da su davali nekakav porez legendarnom Selimiru (oko 631-652) kao prvom vladaru srpske države na Balkanu.[11]
Opis političkog razvoja kod Srba koji je ostavio Konstantin VII Porfirogenit u De administrando imperio je kratak za raniji period i ima velike praznine, a postaje detaljniji kako se približava 10. veku u kome je živeo Konstantin VII Porfirogenit. Vladarski sin koji je doveo deo Srba na Balkan umro je pre formiranja bugarske države, dakle pre 680. godine.[12] Posle njega su vladali njegov sin, unuk i arhonti (kneževi) istog roda. Tom rodu pripadali su i prvi imenovani srpski vladari: Višeslav, Radoslav, Prosigoj i Vlastimir. O prvoj trojici nema poznatih podataka. Svakako je jedan od njih vladao tokom ustanka Ljudevita Posavskog (822) koji je morao bežati u zapadni deo Srbije.[13] Porfirogenit pruža više podataka tek o Vlastimiru (prva polovina 9. veka) koji je sredinom 9. veka ratovao sa bugarskim kanom Presijanom. Trogodišnji srpsko bugarski rat vođen je između 836. i 852. godine i završen je srpskom pobedom. Pre sredine 9. veka travunijski župan Veloje oženio je svoga sina Krajinu ćerkom kneza Vlastimira. Svome zetu Vlastimir je dao titulu kneza i tako je osnovana lokalna travunjanska dinastija Velojevića. Travunija se nalazila pod vrhovnom vlašću Srbije.[14] Vlastimira su nasledila trojica sinova: Mutimir, Strojimir i Gojnik. Kao najstariji, Mutimir je ostao glavni vladar. Mutimir je ratovao sa bugarskim kanom Borisom. Bugari su potučeni, vojska im je pala u ropstvo, zajedno sa dvanaest boljara i kanovim sinom (kasnijim vladarem) Vladimirom. Boris je sa Srbima sklopio mir, bugarski zarobljenici su oslobođeni, a Mutimirovi sinovi ispratili su ih do granice (do Rase). Predaja zarobljenika propraćena je razmenom darova. Srbi su dali dva roba, dva sokola, dva psa i 80 krznenih haljina. Taj poklon su Bugari tumačili kao srpski danak.[15]
Nakon ove pobede, Vlastimirovi sinovi međusobno su se zavadili. Kao pobednik je izašao Mutimir koji je svoju braću predao bugarskom caru. Zadržao je samo sinovca Petra koji je ubrzo pobegao u Hrvatsku. Strojimir je umro u izgnanstvu. Njegov sin Klonimir je sa nekom Bugarkom rodio sina Časlava koji će kasnije igrati značajnu ulogu u političkom životu Srbije.[16]
Vizantijski uticaj uredi
Za vreme Mutimirove vladavine (do 891/2) Vizantija je otpočela sa aktivnijom politikom na zapadu. Arabljani su 841. godine osvojili Bari, a odatle napadaju vizantijske teritorije na jugu Italije i na drugoj obali Jadrana. Opseli su i grad Raguzion (Dubrovnik) koji je nastao na hridi odvojenoj od kopna nastanjivanjem življa razorenog i napuštenog Epidaura (današnji Cavtat). Vasilije I pokreće vojsku ka Dubrovniku nakon čega Arabljani odustaju od opsade>.[17] Svoj put na zapad Vasilije je iskoristio da učvrsti vizantijsku vlast nad gradovima i ostrvima. Obrazovao je temu Dalmaciju sa sedištem u Zadru koja je obuhvatala teritorije od Kvarnera do Kotora.[18] Jedan od najvažnijih zadataka vizatijskih vlasti bio je da osigura mir romejskom stanovništvu na ovim teritorijama. Kako bi to postigao, Vasilije je slovenskim vladarima prepustio danak koga su vizantijski gradovi plaćali strategu. Za uzvrat, kneževi su prihvatili carevu vrhovnu vlast, a sam car je potvrđivao kneževe koji su bili na vlasti.[19] Kneževi su zauzimali položaj arhonata u vizantijskoj hijerarhiji. Ni Slovenima nije smetao ovakav oblik vizantijske vlasti jer nije dirao u njihove običaje i način života. Vizantijska vlast nije imala samo simbolički karakter jer su odredi Hrvata, Srba (Zahumljana i Travunjana) učestvovali u osvajanju Barija 871. godine.
U isto vreme pada i hristijanizacija Srba. Prva hrišćanska svetačka imena javljaju se već kod Vlastimirovih unuka. Nose ga najmlađi Mutimirov sin Stefan i stariji Gojnikov sin Petar. Obojica su rođeni između 870. i 874. godine što znači da su njihovi očevi u to doba već bili hrišćani. Prihvatanju hrišćanstva najviše su se opirali Neretljani (koji su zato i nazvani Paganima), ali je i njihovo preobraćanje završeno tokom Vasilijeve vladavine. Primanjem hrišćanstva kod Srba je prihvaćena i predstava o svetu kao hrišćanskoj vaseljeni na čijem čelu stoji vizantijski car kao Hristov namesnik na zemlji. Tokom Vasilijeve vladavine Ćirilo i Metodije sprovode svoju misiju u Velikomoravskoj kneževini. Bugarska takođe prima hrišćanstvo. Pošto je u to vreme vizantijski uticaj prodirao samo iz primorskih gradova, misionarski rad obavljali su sveštenici iz primorskih oblasti. Arhiepiskopija u Splitu imala je crkvenu vlast i nad oblastima koje su ležale duboko u unutrašnjosti.[20]
Prvi pad kneževine uredi
Knez Mutimir umro je 891. ili 892. godine,[21] a ostavio je trojicu sinova: Pribislava, Brana i Stefana. Zavladao je Pribislav kao najstariji brat, ali je njegova vladavina potrajala svega godinu dana nakon čega ga je zbacio brat od strica Petar koji se tokom Mutimirove vladavine nalazio u Hrvatskoj. Pribislav i njegova braća pobegli su u Hrvatsku. Petra je 895. ili 896. godine napao Bran, ali nije imao uspeha. Petar ga je zarobio i oslepeo. Dve godine kasnije Petra je napao Klonimir, sin Mutimirovog brata Strojimira. Klonimir je zauzeo Dostiniku odakle je uzdrmao Petrov položaj. Petar je na kraju ipak izašao kao pobednik, ubio svog protivnika i sledećih dvadeset godina vladao u miru. U isto vreme građanski rat potresa i Bugarsku. Borisa-Mihaila je na prestolu nasledio sin Vladimir koji nije prihvatio hrišćanstvo. Zbog povratka države u paganstvo, Boris se morao vratiti iz manastira, zbaciti svog sina i na presto postaviti mlađeg Simeona (893-927). Sa Simeonom je Petar Gojniković sklopio kumstvo.[22]
Simeon je ratovao protiv Vizantije kojoj je 897. godine naneo veliki poraz i prisilio je na plaćanje danka. Mir je potrajao do smrti cara Lava VI kada je upravo zbog odbijanja novog cara da plaća danak ponovo planuo rat. Petar se na obali Neretljana sastao sa strategom Drača. O sastanku je bio obavešten knez Zahumlja Mihailo Višević koji nije bio u dobrim odnosima sa Petrom.[23] Obavestio je Simeona da Gojniković pregovara sa Vizantincima i Mađarima protiv Bugarske. Simeon, koji je nedavno odneo veliku pobedu nad Vizantijom kod Anhijala (917), šalje vojsku u Srbiju na čelu sa Pavlom Branovićem (sinom Brana Mutimirovića). Gojniković je na prevaru zarobljen na sastanku na kome su mu Bugari garantovali bezbednost i obećanje potvrdili zakletvom i sklapanjem kumstva. Prevareni srpski knez Petar Gojniković život je završio kao zarobljenik Bugara.
Pavle Branović je preuzeo vlast u Srbiji (pod vrhovnom vlašću Simeona). Vladao je Srbijom tri godine (917-920),[24] ali se morao boriti sa pretendentom na srpski presto, svojim bratom od strica Zaharijem Pribislavljevićem, koga je uspeo da porazi i da ga preda Bugarima. Ubrzo Pavle Branović prelazi na stranu Vizantije protiv Bugarskog carstva. Simeon na njega šalje vojsku na čelu sa Zaharijom. Zaharije je ovoga puta porazio Branovića i preuzeo presto. Branović je prognan iz zemlje. Međutim, i Zaharija ubrzo prelazi na stranu Vizantije „setivši se dobročinstva romejskog cara“ (nije poznat razlog). Prvi napad Bugara je odbio, ali Simeon je preduzeo radikalnije mere. Na čelu vojske koja je 924. godine napala Srbiju nalazio se Časlav, sin Klonimira. Časlav je poslužio kao mamac. Postavljen je na presto, a srpski župani pozvani su da daju zakletvu novom knezu. Tamo su svi pohvatani i odvedeni u Bugarsku, zajedno sa Časlavom. Porfirogenit, inače savremenik ovih zbivanja, svedoči da je Srbija sasvim opustela i da je u zemlji ostalo samo pedeset ljudi.[25] Iako su ove procene bez sumnje preterane, one svedoče o odjeku bugarskog osvajanja Srbije. Bugari su preduzeli napad i na Hrvatsku, ali su doživeli potpuni poraz 926. godine, ili početkom 927. godine.[26]
U vreme Zaharijinog bega u Hrvatsku oko 924. godine, zabeležen je nagli uspon hrvatske države, a obično se navodi da je Konstantin VII Porfirogenit pisao da se u Hrvatskoj "širila" vojska veličine do 60 hiljada konjanika i do 100 hiljada pešaka, ali postoji mogućnost da je prevod bio pogrešan i da u De administrando imperio piše do 3.000 konjanika i do 40.000 pešadinaca.[27]
Postoji procena da je tada, pred kraj vladavine kneza Zaharija Srbija imala vojsku koja je brojala oko 27.000 muškaraca, a površinu između 70.000 i 80.000 kilometara kvadratnih i oko 500.000 stanovnika.[28]
Osvajanja su bile pošteđene srpske primorske kneževine koje je od ostatka Srbije odvajao dinarski planinski masiv. Neretljani su se ponovo osamostalili>.[29]
Srbija kneza Časlava uredi
.png)
Stradanje Srbije nije dugo trajalo. Nakon Simeonove smrti (927), njegov naslednik Petar sklopio je mir sa Vizantijom. Bugarski car bio je pod jakim uticajem Romana Lakapina. U takvoj situaciji stvoreni su uslovi za oslobođenje Srbije. Časlav je pobegao iz Bugarske i vratio se u Srbiju. Priznao je vrhovnu vlast vizantijskog cara i od njega zatražio pomoć. Car Konstantin Porfirogenit piše da je Časlav „sredio i naselio zemlju i kao arhont se u njoj učvrstio“. Nije poznata teritorija na kojoj je Časlav vladao. Na zapadu se graničio sa Hrvatskom, a na zapadu i jugozapadu sa Zahumljem, Travunijom i Dukljom. U sastavu Srbije je zasigurno bio grad Salinas (kasnije Soli, današnja Tuzla) što navodi Porfirogenit kao jedan od naseljenih srpskih gradova. U okviru Časlavove Srbije bila je i Bosna koja je u 10. veku obuhvatala samo dolinu istoimene reke. Na severu, Srbija se prostirala najverovatnije do Save. U spisu cara Porfirogenita zabeleženo je da je Srbija tada imala osam gradova od kojih su dva bila u okvirima Bosne. Stanovništvo se bavilo zemljoradnjom, a gajili su i domaće životinje. Bilo je i neslobodnih ljudi koji se u izvorima iz 13. i 14. veka nazivaju otrocima. Časlav je bio savremenik Konstantina Porfirogenita te je i poslednji srpski vladar koji se spominje u spisu o narodima.[30] Kraj Časlavljeve vladavine poznat je samo po legendarnim kazivanjima u Barskom rodoslovu (Letopisu popa Dukljanina). U Bosnu je prodro mađarski knez Kiz pljačkajući i pustošeći zemlju. Časlav ga je porazio u drinskoj župi. Kiz je poginuo u bici. Željni osvete, Mađari su pokrenuli nov pohod. Ovoga puta borbe su vođene u sremskoj oblasti, u ravnicama južno od Save. U iznenadnom noćnom napadu Časlav je zarobljen. Po nagovoru udovice prethodnog mađarskog glavara, udavljen je u Savi. Sa Časlavom se prekida niz poznatih vladara iz najstarije srpske dinastije, ali ne zbog toga što je ona izumrla već zbog toga što o njoj nema vesti. Ono što se u Letopisu kazuje o navodnim Časlavljevim naslednicima fantastično je i ne odgovara opštim prilikama toga vremena[31].
Spisak kneževa Srbije uredi
Vladari Srbije:
- legendarni Selimir (oko 631-652)
- Višeslav (8. vek), knez, prvi po imenu poznati srpski vladar
- Radoslav Višeslavić (8-9. vek), knez
- Prosigoj (822-836), knez
- Vlastimir (836-863), knez
- Mutimir, Strojimir, Gojnik (863-891), kneževi
- Pribislav (891-892), knez
- Petar Gojniković (892-917), knez
- Pavle Branović (917-920), knez
- Zaharija Pribisavljević (920-924), knez
- Časlav Klonimirović (931-960), knez
- Tihomir (960-969), veliki župan
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Ćirković 1995.
- ^ Ćirković 1981a, str. 142.
- ^ Kovačević 1981, str. 109-124.
- ^ Ferjančić 1959, str. 46-47.
- ^ Ćirković 1981a, str. 144.
- ^ Ćirković 1981a, str. 145.
- ^ Blagojević & Medaković 2000, str. 19.
- ^ Blagojević & Medaković 2000, str. 20-22.
- ^ Blagojević & Medaković 2000, str. 22-25.
- ^ Blagojević & Medaković 2000, str. 38-44.
- ^ Logos 2017, str. 35-37, 75-77.
- ^ Ferjančić 1959, str. 50.
- ^ Ćirković 1981a, str. 146.
- ^ Blagojević & Medaković 2000, str. 49.
- ^ Ćirković 1981a, str. 148.
- ^ Ferjančić 1959, str. 52.
- ^ Ćirković 1981a, str. 149-150.
- ^ Maksimović 2009, str. 102.
- ^ Ferjančić 1959, str. 38.
- ^ Maksimović 1996, str. 160-164.
- ^ Ostrogorski 1949, str. 26.
- ^ Ćirković 1981b, str. 156.
- ^ Blagojević & Medaković 2000, str. 55.
- ^ Ostrogorski 1949, str. 27.
- ^ Ferjančić 1959, str. 56.
- ^ Ćirković 1981b, str. 159-160.
- ^ Živković 2007, str. 143-151.
- ^ Logos 2019, str. 13-15, 19-27, 38.
- ^ Ćirković 1981b, str. 159.
- ^ Ćirković 1981b, str. 160-166.
- ^ Letopis popa Dukljanina, str. 25
Izvori i literatura uredi
Izvori uredi
- Živković, Tibor (2009). Gesta Regum Sclavorum. 2. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog.
- Kunčer, Dragana (2009). Gesta Regum Sclavorum. 1. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog.
- Mijušković, Slavko, ur. (1988) [1967]. Ljetopis popa Dukljanina (2. izd.). Beograd: Prosveta & Srpska književna zadruga.
- Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies.
- Mošin, Vladimir, ur. (1950). Ljetopis popa Dukljanina. Zagreb: Matica hrvatska.
- Orbini, Mauro (1601). Il Regno de gli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni. Pesaro: Apresso Girolamo Concordia.
- Orbin, Mavro (1968). Kraljevstvo Slovena. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Ostrogorski, Georgije, ur. (1955). Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 1. Beograd: Vizantološki institut.
- Ostrogorski, Georgije; Barišić, Franjo, ur. (1966). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 3. Beograd: Vizantološki institut.
- Pertz, Georg Heinrich, ur. (1845). Einhardi Annales. Hanover.
- Scholz, Bernhard Walter, ur. (1970). Carolingian Chronicles: Royal Frankish Annals and Nithard's Histories. University of Michigan Press.
- Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98.
- Šišić, Ferdo, ur. (1928). Letopis Popa Dukljanina. Beograd-Zagreb: Srpska kraljevska akademija.
Literatura uredi
- Blagojević, Miloš (1983). „Pregled istorijske geografije srednjovekovne Srbije”. Zbornik Istorijskog muzeja Srbije. 20: 45—126.
- Blagojević, Miloš (1997). Državna uprava u srpskim srednjovekovnim zemljama. Beograd: Službeni list SRJ.
- Blagojević, Miloš (2011). Srpska državnost u srednjem veku. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU.
- Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2008). Srpske dinastije (2. izd.). Beograd: Službeni glasnik.
- Vlasto, Alexis P. (1970). The Entry of the Slavs into Christendom: An Introduction to the Medieval History of the Slavs. Cambridge: Cambridge University Press.
- Živković, Tibor (2000). Sloveni i Romeji: Slavizacija na prostoru Srbije od VII do XI veka (PDF). Beograd: Istorijski institut SANU.
- Živković, Tibor (2001). „O severnim granicama Srbije u ranom srednjem veku”. Zbornik Matice srpske za istoriju. 63-64: 7—17.
- Živković, Tibor (2002). Južni Sloveni pod vizantijskom vlašću (600-1025). Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik.
- Živković, Tibor (2004). Crkvena organizacija u srpskim zemljama: Rani srednji vek. Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik.
- Živković, Tibor (2006). Portreti srpskih vladara (IX-XII vek). Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
- Živković, Tibor (2007). „Contribution to the New Reading about the Constantine Porphyrogenitus` Statement on the Numbers of Croat Horsemen, Foot Soldiers and Sailors in Early 10th Century”. Byzantinoslavica. 65: 143—151.
- Živković, Tibor (2008). Forging unity: The South Slavs between East and West 550-1150. Belgrade: The Institute of History, Čigoja štampa.
- Živković, Tibor (2010). „O počecima Bosne u ranom srednjem vijeku” (PDF). Godišnjak Centra za balkanološka ispitivanja u Sarajevu. 39: 149—161. Arhivirano iz originala (PDF) 23. 09. 2015. g. Pristupljeno 26. 07. 2018.
- Živković, Tibor (2013). De conversione Croatorum et Serborum: Izgubljeni izvor Konstantina Porfirogenita. Beograd: Zavod za udžbenike.
- Kovačević, Jovan I. (1981). „Doseljenje Slovena na Balkansko poluostrvo”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 109—124.
- Komatina, Predrag (2009). „Moravski episkop Agaton na Fotijevom saboru 879/880. g.” (PDF). Srpska teologija danas. 1: 359—368.
- Komatina, Predrag (2010). „The Slavs of the mid-Danube basin and the Bulgarian expansion in the first half of the 9th century”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 47: 55—82.
- Komatina, Predrag (2015). „The Church in Serbia at the Time of Cyrilo-Methodian Mission in Moravia”. Cyril and Methodius: Byzantium and the World of the Slavs. Thessaloniki: Dimos. str. 711—718.
- Komatina, Predrag (2015). „O srpsko-bugarskoj granici u IX i X veku”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 52: 31—42.
- Maksimović, Ljubomir (1979). „O vremenu pohoda bugarskog kneza Borisa na Srbiju”. Zbornik Filozofskog fakulteta. Beograd. 14 (1): 69—76.
- Maksimović, Ljubomir (1982). „Struktura 32. glave spisa De administrando imperio”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 21: 25—32.
- Maksimović, Ljubomir (1996). „Pokrštavanje Srba i Hrvata”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 35: 155—174.
- Maksimović, Ljubomir (2009). Vizantijski svet i Srbi. Beograd: Istorijski institut.
- Mišić, Siniša (1996). Humska zemlja u srednjem veku. Beograd: DBR International Publishing.
- Mišić, Siniša (2014). Istorijska geografija srpskih zemalja od 6. do polovine 16. veka. Beograd: Magelan Pres.
- Ostrogorski, Georgije (1949). „Porfirogenitova hronika srpskih vladara i njeni hronološki podaci”. Istoriski časopis. 1 (1948): 24—29.
- Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta.
- Ostrogorski, Georgije (1970). Vizantija i Sloveni. Beograd: Prosveta.
- Pirivatrić, Srđan (1997). „Vizantijska tema Morava i "Moravije" Konstantina VII Porfirogenita”. Srpska teologija danas. 36: 173—201.
- Ćirković, Sima (1981a). „Obrazovanje srpske države”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 141—155.
- Ćirković, Sima (1981b). „Srbija između Vizantijskog carstva i Bugarske”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 156—169.
- Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea.
- Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium.
- Ćirković, Sima; Mihaljčić, Rade, ur. (1999). Leksikon srpskog srednjeg veka. Beograd: Knowledge.
- Ćorović, Vladimir (1933). Istorija Jugoslavije. Beograd: Narodno delo.
- Ćorović, Vladimir (1940). Historija Bosne. Beograd: Srpska kraljevska akademija.
- Ferluga, Jadran (1957). Vizantijska uprava u Dalmaciji. Beograd: Naučno delo.
- Fine, John Van Antwerp Jr. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
- Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge: Cambridge University Press.
- Logos, Aleksandar A. (2017). Istorija Srba I. Beograd. ISBN 978-86-85117-37-4.
- Logos, Aleksandar. Istorija Srba. 1, Dopuna 4 ; Istorija Srba. 5.
