Википедија

Ratko Pavlović Ćićko

комунистички револуционар, шпански борац, партизански командант и народни херој

Ratko Pavlović Ćićko (Berilje, kod Prokuplja, 1. mart 1913 — Strezimirovci, kod Surdulice, 26. april 1943) bio je revolucionar i pesnik, učesnik Španskog građanskog rata i Narodnooslobodilačke borbe i narodni heroj Jugoslavije.

ratko pavlović ćićko
Ratko Pavlović Ćićko
Lični podaci
Datum rođenja(1913-03-01)1. mart 1913.
Mesto rođenjaBerilje, kod Prokuplja, Kraljevina Srbija
Datum smrti26. april 1943.(1943-04-26) (30 god.)
Mesto smrtiStrezimirovci, kod Surdulice, Kraljevina Bugarska
Profesijastudent prava i ekonomije
Delovanje
Član KPJ od1933.
Učešće u ratovimaŠpanski građanski rat
Narodnooslobodilačka borba
SlužbaInternacionalne brigade
NOVJ
Činkapetan
U toku NOBkomandant Drugog južnomoravskog odreda
Heroj
Narodni heroj od9. maja 1945.
Odlikovanja
jugoslovenska odlikovanja:
Orden narodnog heroja
sovjetska odlikovanja:
Orden otadžbinskog rata prvog stepena
Orden otadžbinskog rata prvog stepena

Poticao je iz crnogorske ratničke porodice i potomak je vojvode Peka Pavlovića. Odrastao je sa majkom i sestrom, jer mu je otac poginuo na Solunskom frontu. Studirao je na Pravnom fakultetu u Beogradu, od 1932. godine, a od 1933. je bio član ilegalne KPJ. Godine 1935, kao stipendista Češke banke je otišao na studije u Prag. Tamo je bio veoma aktivan među jugoslovenskim studentima i bio je predsednik Udruženja jugoslovenskih studenata i sekretar jedne od dve partijske ćelije KPJ.

Zajedno sa Veljkom Vlahovićem, bio je organizator odlaska jugoslovenskih studenta iz Praga u Španiju, gde su se u Španskom građanskom ratu borili protiv fašizma. Ubrzo po dolasku u Španiju, bio je teško ranjen. Nakon oporavka bio je najpre politički komesar u Oficirskoj školi, a potom je bio u 129. internacionalnoj brigadi. Nakon sloma Španske republike, tokom 1939. i 1940. godine, bio je zatočen u logoru u Francuskoj. Ovde je takođe, bio biran za sekretara partijske ćelije KPJ. Godine 1940. vratio se u Jugoslaviju.

Aprilski rat 1941. godine zatekao ga je na odsluženju vojnog roka. Nakon okupacije, vratio se u rodni kraj, gde je aktivno radio na organizovanju ustanka u Toplici. Bio je jedan od osnivača Topličkog partizanskog odreda, avgusta 1941. godine. U toku Narodnooslobodilačkog rata odigrao je značajnu ulogu u organizovanju i uspešnom rukovođenju Narodnooslobodilačke borbe na jugu Srbije, zbog čega je još u toku rata postao legendarna ličnost. Poginuo je u borbi s Bugarima, na jugoslovensko-bugarskoj granici, krajem aprila 1943. godine, kao komandant Drugog južnomoravskog odreda.

Još u mladosti bavio se pisanjem pesama, a tokom boravka u Španiji, napisao je pesmu Drugovima iz Andaluzije i Asturije, koja je 1938. godine bila objavljena u knjizi „Krv i život za slobodu“, u Barseloni. U posebnom sećanju, ostale su njegove pesme pisane u pismima upućenim majci i devojci.

Za narodnog heroja proglašen je 9. maja 1945. godine. U njegovu čast selo Parabuć, kod Odžaka, 1948. godine ponelo je naziv Ratkovo.

Biografija uredi

Porodica uredi

Rođen je 1. marta 1913. godine u selu Berilju, kod Prokuplja.[1]

Poticao je iz stare crnogorske ratničke porodice Nikolić sa Čeva, koja se u tek oslobođenu južnu Srbiju, doselila 1880. godine.[2] Njegov predak bio je crnogorski vojvoda Peko Pavlović, koji se nakon Hercegovačkog ustanka, 1875. godine sukobio sa knjazom Nikolom, pa je 1880. napustio Kneževinu Crnu Goru i sa porodicom se nastanio u Kneževini Srbiji, gde mu je knez Milan Obrenović dodelio penziju i kuću u Toplici, kod Prokuplja. Ne dugo potom, Peko je 1883. godine, nakon Timočke bune, poremetio odnose sa tada već kraljem Milanom, pa je napustio Srbiju i otišao najpre u Kneževinu Bugarsku, a potom u Rusiju.[3]

Ratko nije bio direktni potomak Peka Pavlović, već praunuk njegovog rođenog brata Krsta Pavlovića. Ratkovi roditelji bili su Veljko i Petrana. Veljko je bio rođen u Berilju, dok je Petrana, bila iz sela Kosor, kod Podgorice, iz plemena Kuča. Ratko je rođen u toku Prvog balkanskog rata, dok su njegov otac i stričevi bili u srpskoj vojsci. Godine 1915, u toku Prvog svetskog rata, rođeni su njegovi sestra i brat blizanci — Vera i Vitomir[a]. Za vreme Topličkog ustanka, 1917. godine, kuća Pavlovića u Berilju je bila važno uporište ustanika. Ratkov stric Boža Petrović je bio pisar kod vojvode Koste Vojinovića, a u njihovoj štali je bio zakopan vojvodin arhiv. Nakon sloma ustanka, Bugari su zapalili kuću Pavlovića i sve pomoćne zgrade, pa je tako stradala i vojvodina arhiva. Tom prilikom, Bugari su ubili Ratkovog dedu Lazara i strica Petra, koji je imao svega 16 godina. Otac Veljko, borac Drugog pešadijskog gvozdenog puka, kao teški ranjenik sa Solunskog fronta, umro je 1918. godine tokom boravka srpske vojske u Bizerti, u Tunisu, dok je stric Krsto umro tokom boravka srpske vojske na Krfu. Rat su preživeli samo stričevi Ljuba[b] i Božo.[6][7]

Posleratni period bio je izuzetno težak za Ratkovu majku Petranu, koja je ostala sama sa troje dece. Noću je šila, a preko dana su muževi žena kojima je šila obrađivali njihovu zemlju. Kasnije je morala zemlju da da u zakup odnosno „napolicu”. Godine 1925, kao udovica solunskog borca je od ratnih obveznica dobila kuću i imanje u Kočanu, u Makedoniji. Stric Ljubomir-Ljuba, kao solunski borac takođe je dobio imanje u Makedoniji i tamo se kolonizirao. Petrana nije želela da se sa decom seli u Makedoniju, pa je ostala u selu, a Ljuba, koji je tamo bio upravnik jedne fabrike pirinča, vodio je brigu njenoj kući i imanju. Ona je jednom godišnje odlazila tamo da uzme kiriju, proda seno i dr.[7]

Školovanje i Prag uredi

 
Ratko Pavlović tokom studentskih dana u Pragu.

Kada je Ratko 1920. godine stasao za polazak u osnovnu školu, njegova majka Petrana nije želela da je on pohađa u obližnjem selu Vlahovu ili Žitorađi, već u Prokuplju. Iako nepismena, ona je želela da njeno dvoje dece steknu dobro obrazovanje. Poslala je molbu u Ministarstvo prosvete i vera u Beograd i dobila odobrenje da njena deca Ratko i Vera osnovnu školu pohađaju u Prokuplju.[7]

Nakon završene osnovne škole i pet razreda gimnazije u Prokuplju, Ratko je otišao u Beograd. Tamo je živeo kod strica Bože Pavlovića i pohađao gimnaziju i završio šesti razred.[v] Početkom 1932. godine je prešao u Leskovac, gde je živeo kod majčine sestre. Tu je završio sedmi i osmi razred gimnazije i 1933. godine maturirao.[7] Nakon mature, ponovo odlazi u Beograd gde upisauje Pravni fakultet. Još kao gimnazijalac, Ratko se izdvajao od svojih vršnjaka. Odlično je poznavao istoriju i književnost, pa mu je direktor gimnazije u Leskovcu omogućio da na Školskom univerzitetu drži predavanja za đake i profesore. U vreme Šestojanuarske diktature, bila je isticana ideja jugoslovenstva, pa je jedno Ratkovo predavanje bilo posvećeno Josipu Juraju Štrosmajeru. Takođe, Ratko se uključio u napredni đački pokret i bio izabran za predsednika napredne đačke družine. Kao student je izučavao strane jezike i uključio se revolucionarni studentski pokret na Beogradskom univerzitetu.[6][1][8]

Iste godine, kada je upisao fakultet, izdao je u Leskovcu zbirku pesama Okovi i bez okova. Takođe, svoje tekstove političke i socijalne sadržine objavljivao u listu „Glas“ u Leskovcu. Na samom početku studija, 1933. godine, bio je primljen u članstvo tada ilegalne Komunističke partije Jugoslavije (KPJ).[1] Za svega dve godine, Ratko je apsolvirao na Pravnom fakultetu i prijavio se na konkurs za studije finansija u Čehoslovačkoj. U okviru programa razmene studenata između Češke banke i Narodne banke Jugoslavije, Ratko je školske 1935/36. godine otišao u Prag. Kao stipendista, stanovao je studentskom domu „Aleksandar koledž”, koji je izgradila čehoslovačka vlada u znak prijateljstva s Kraljevinom Jugoslavijom. U njemu je tada živelo oko 120 studenata iz Jugoslavije i oko 60 čeških studenata. Neki od tadašnjih jugoslovenskih studenata, bili su kasnije poznati revolucionari — Branko Krsmanović, Mirko Kovačević, Veljko Vlahović, Ahmet Fetahagić i dr.[9]

Tokom boravka u Pragu, Ratko se sprijateljio s mnogim jugoslovenskim studentima, a pre svega sa Lazarom Udovičkim, s kojim je zajedno stanovao. Tadašnji jugoslovenski studenti u Pragu, imali su čak devet udruženja, ali je glavna podela bila na nacionaliste i komuniste. Ratko se isticao u grupi studenata-komunista. Dosta je čitao, pre svega dela iz marksizma, pa je u to vreme već bio izgrađeni marksista, koji je skoro napamet znao „Komunistički manifest”. Juna 1936. godine, na kraju školske godine, studenti-komunisti su organizovali veliki zbor protiv fašizma, koji su podržali svi jugoslovenski studenti, a Ratko je bio jedan od govornika na mitingu.[10] U toku leta 1936, pred otvaranje Svetskog omladinskog kongresa u Ženevi, Ratko i Veljko Vlahović su radili na sastavljanju brošure „Svi za mir — mir za sve”.[1] Ratko se sa Veljkom Vlahovićem sprijateljio još u Beogradu, a on je u Prag došao bežeći od jugoslovenske policije. Septembra 1936. godine, Ratkovi drugovi Veljko Vlahović i Lazar Udovički su učestvovali na Svetskom omladinskom kongresu, kao deo jugoslovenske delegacije, koju je predvodio Ivo Lola Ribar.[11]

Početkom oktobra 1936, održana je godišnja skupština Akademskog društva „Jugoslavija”, koje je okupljalo sva stručna i zavičajna udruženja jugoslovenskih studenata u Pragu, kojih je tada bilo oko 200. Na ovoj skupštini bio je izabran novi Upravni odbor za čijeg je predsednika bio izabran Ratko Pavlović, a jedan od članova Upravnog odbora je bio i Branko Krsmanović.[1]

Odlazak u Španiju uredi

Jula 1936. godine u Španiji je došlo do vojne pobune, koja je prerasla u građanski rat, a već u septembru Vlada Španske republike je pozvala sve antifašiste da se u redovima Internacionalnih brigada pridruže španskom narodu u borbi protiv fašizma. Takođe, u novembru 1936. godine u listu „Proleter“ je bio objavljen članak Josipa Broza Tita, koji je u ime Centralnog komiteta KP Jugoslavije (CK KPJ) pozvao sve komuniste i antifašiste da se uključe u odbranu Španske republike. Nakon toga, među jugoslovenskim studentima-komunistima u Pragu, javila se želja da odu u Španiju, pa su se obratili CK KPJ, s željom da im odobri odlazak.[12]

Kako bi uspostavili vezu sa CK KPJ, koji je trebalo da im dozvoli i omogući odlazak u Španiju, Ratko Pavlović Ćićko je decembra 1936. godine otputovao u Pariz, gde se tada nalazilo sedište CK KPJ. Po dolasku u Pariz Ćićko je došao u knjižaru „Horizont”, gde se javio na vezu Živojinu Pavloviću. Tokom kratkotrajnog boravka u Parizu, Ćićko je od Živojina Pavlovića saznao mnoge tada nepoznate stvari o stanju u KPJ — da se u Centralnom komitetu vode oštre borbe, da je Kominterna optužila sekretara KPJ Milana Gorkića da radi na osamostaljivanju KPJ od Kominterne i da je u Pariz došao specijalni izaslanik Kominterne sa zadatkom da sredi stanje u Centralnom komitetu.[13]

 
Grupa španskih boraca iz Praga, 1938. godine. Sleva nadesno, stoje: Mirko Kovačević, Ratko Pavlović, Lazar Udovički, nepoznati borac, Jože Breskvar i Ilija Engel; sede: Slavko Čolić, Veljko Vlahović, nepoznati borac i Branko Krsmanović.

Još na početku školske 1936/37. godine, jugoslovenski studenti-komunisti u Pragu su formirali dve partijske ćelije. Prvu ćeliju su sačinjavali studenti iz „Aleksanadr koledža” — Veljko Vlahović, Branko Krsmanović, Lazar Udovički, Marko Spahić i Ratko, kao sekretar, dok su drugu ćeliju sačinjavali studenti van ovog doma, među kojima su bili — Ilija Engel, Oskar Danon, Ivo Vejvoda, Adela Bohunicki i Zora Gavrić. Za to vreme u Moskvi su počinjali sudski procesi na kojima su u toku „velike čistke” osuđeni mnogi revolucionari, koje je Staljin ocenio kao svoje neprijatelje. Među prvim žrtvama čistki bili su stari boljševici i Lenjinovi bliski saradnici — Lav Kamenjev i Grigorij Zinovjev. Iako se u KPJ u to vreme razvijao duh „neprikosnovenog verovanja” u Staljina, Ratko je među svojim drugovima otvoreno istupao i kritikovao ove procese, sumnjajući da se radi o suđenjima izdajnicima, kako je to predstavljao sovjetski režim, već o uklanjanju Staljinove opozicije. Njegovi drugovi su bili začuđeni ovakvim njegovim stavovima, ali su ga i pored toga Lazar Udovički i Branko Krsmanović podržali, dok su Marko Spahić i Veljko Vlahović ćutali. Ipak, ovakva gledišta u drugoj partijskoj ćeliji nisu bila primljena sa ravnodušnošću. Posebno ga je bila napala Adela Bohunicki,[g] koja ga je čak i prijavila Kominterni.[10] [11][13]

Na ovakve Ratkove stavove nije uticala samo priča Živojina Pavlovića o stanju u KPJ, već je on tokom boravka u Pragu razradio Staljinovo delo „Pitanja lenjinizma” i smatrao ga za udaljavanje od marksizma. Zbog otvorenog istupa protiv Staljina Ratko je još u Pragu dobio epitet „trockiste”. U to vreme svi komunisti koji nisu odobravali Staljinove čistke proglašavani su trockistima, iako mnogi od njih nisu imali nikave veze sa Lavom Trockim i njegovom teorijom komunizma.[13]

Nakon saglasnosti rukovodstva KPJ da se na Praškom univerzitetu organizuje akcija za dobrovoljni odlazak jugoslovenskih komunista i antifašista u Španiju, za ovu akciju bili su zaduženi Veljko Vlahović i Ratko Pavlović. Oni su znali da je put za Španiju veoma dug i opasan i da se ova akcija mora veoma dobro i planski organizovati. Glavni deo agitacije izveli su za vreme zajedničkog odmora na Krkonošama, od 20. do 30. decembra, kome je prisustvovalo oko tridesetak jugoslovenskih studenata. Veljko i Ratko razgovarali su ponaosob sa svakim od studenata, pa je većina učesnika ovog odmora, kao i deo drugova iz Praga, prihvatila poziv za odlazak u Španiju i ubrzo je bila formirana grupa od 25 ljudi.[12] Studenti iz Praga su u Španiju otišli u tri grupe. Prva grupa je otišla početkom januara, u vreme božićnog raspusta, a druga najbrojnija grupa je otišla 25. januara. Kako ne bih bili sumnjivi, jer je tada vladala zabrana odlaska u Španiju, oni su putovali su preko turističke agencije, kao studentska ekskurzija za Pariz, na studentsku izložbu. Putovanje kroz Nacistička Njemačka je bilo veoma riskantno, jer je Gestapo na svakoj stanici motrio na „sumnjive putnike“ koji bi možda mogli putovati u Španiju. Po dolasku u Pariz, obratili su se „partijskoj vezi” odnosno Labudu Kusovcu, koji je radio u sedištu francuskih sindikata, gde je bio centar za dobrovoljce.[d] Iz Pariza su vozom krenuli za Perpinjan, grad na jugu Francuske odakle su se autobusima prebacili do granice, gde su ih prihvatili pripadnici Narodne republikanske armije.[14][10]

U grupi studenata iz Praga, koja je došla u Španiju januara 1937. godine, pored Ratka Pavlovića, bili su — Veljko Vlahović, Branko Krsmanović, Mirko Kovačević, Ivan Turk, Lazar Latinović, Ilija Engel, Anđelko Radošević, Mirko Horvat, Sigbert Bastijančić, Ahmet Fetahagić, Rudolf Janhuba, Matija Šiprak, Lazar Udovički i Ratko Vujović Čoče.[14]

Španski građanski rat uredi

Po dolasku u Španiju, Ratko i njegovi drugovi su nekoliko dana boravili u Figerasu, gradiću na špansko-francuskoj granici. Za to vreme su izvodili vojničku obuku, pošto većina njih nije služila vojsku i nije imala nikakvo vojno iskustvo. Potom su prvih dana februara pošli za Albasetu, gde se nalazio centar Internacionalnih brigada. Tu su bili uključeni u sastav Internacionalog bataljona „Georgi Dimitrov“ i posle par dana krenuli na front u prve borbe. Šest dana su putovali do fronta, usput izvodeći vojnu obuku.[10][14]

Majko!

Vidim te kako sediš sama

i tužiš u dnu šljivika.

Misliš: ubili su ga negde

ko zna kod kog vrbaka

Španija? Gde je ta zemlja?

Da prodam sve do kože,

da li bih za njega saznala?

On je tako slabunjav i žut

i rov za njega nije.

Neprijatelj je surov i ljut,

a on ne ume da se krije...

deo iz pesme poslate u pismu majci, [15]

U to vreme frankove snage su preduzele veliku ofanzivu na Madrid, pokušavši da ga opkole s juga i preseku železničku prugu Madrid—Valensija. Teške borbe vođene su od 6. do 28. februara 1937. godine, na reci Harami, desnoj pritoci reke Taho. Bataljon „Dimitrov” je ujutro 12. februara stigao na front, a već sutradan su otpočele najžešće borbe koje su se smenjivale i danju i noću. Zbog jakog napada artiljerije, borci bataljona „Dimitrov” morali su se povlačiti. Prilikom povlačenja, bila su ranjena trojica praških studenata — Veljko Vlahović, Mirko Horvat i Ratko Pavlović. Vlahović je bio teško ranjen i izgubio je nogu, dok je Ratko Pavlović bio ranjen u stomak.[10][14]

Nakon ranjavanja, Ratko je bio prebačen u brigadnu bolnicu u gradić Činčon. Posle ozdravljenja, upućen je u Oficirsku školu u Rozo Rubio, kod Albasete. Tu je nakon završene škole, bio izabran za političkog komesara Slovenske grupe slušalaca i u njoj je kao nastavnik držao politička predavanja. Kasnije je bio izabran i za političkog komesara Oficirske škole, ali je neprekidno imao želju da ide na front. Gotovo svojevoljno je napustio školu i otišao je u 129. internacionalnu brigadu, gde je bio politički komesar jedne čete. Tokom rata dobio je čin kapetana Španske republikanske armije.[9]

Tokom boravka u bolnici, Ratko je napisao pesmu Nisam sam, koju je posvetio Drugovima iz Andaluzije i Asturije. Ova pesma je 1938. godine bila objavljena u knjizi „Krv i život za slobodu“, koja je bila štampana u Barseloni, u izdanju Federalne unije španskih studenata. Ova knjiga bila je posvećena učešću jugoslovenskih studenata u borbi španskog naroda.[16]

Za vreme Ratkovog boravka u Španiju, u rukovodstvu Komunističke partije Jugoslavije se vodila borba za vlast. Kominterna je početkom 1937. godine opozvala generalnog sekretara Milana Gorkića i pozvala ga u Moskvu. Za nezvaničnog generalnog sekretara KPJ bio je imenovan Valter, odnosno Josip Broz Tito, ali su se pored njega u borbu za mesto generalnog sekretara KPJ uključila još dvojica istaknutih komunista — Blagoje Parović, koji je bio organizator prebacivanja dobrovoljaca u Španiju i Petko Miletić, politički-zatvorenik na izdržavanju kazne u Sremskoj Mitrovici. Kako bi se održao na poziciji generalnog sekretara KPJ Josip Broz je odmah sproveo čistku svih Gorkićevih kadrova u Centralnom komitetu, a među prvima je stradao Živojin Pavlović, koji je sredinom 1937. godine bio oslobođen svih dužnosti. Svi komunisti koji su bili u vezi sa smenjenim rukovodiocima pali su u nemilost i proglašeni su „trockistima”. Ratkove veze sa Živojinom Pavlovićem i Blagojem Parovićem, prilikom prebacivanja grupe studenata iz Praga u Španiju, samo su probudile sumnju prema njemu.[13]

U jeku borbe za mesto generalnog sekretara KPJ, grupa od oko 15 jugoslovenskih komunista je u Barseloni održala tajni sastanak, koji se četo naziva i Barselonski kongres KPJ. Na ovom sastanku, kome je učestvovao i Ratko Pavlović Ćićko, upućeno je pismo Kominterni u kome se protestovalo protiv — imenovanja anonimusa Valtera za privremenog generalnog sekretara KPJ i potiskivanja Milana Gorkića i drugih kadrova iz rukovostva KPJ. Takođe na sastanku je dat predlog da za novog generalnog sekretara KPJ bude izabran Petko Miletić, politički-zatvorenik rodom iz Crne Gore. Nakon dobijanja etikete „trockiste” u Pragu, zbog otvorenog kritikovanja „staljinovih čistki”, kao i povezanosti sa smenjenim rukovdiocem KPJ Živojinom Pavlovićem, ovo je bio novi Ratkov „prestup” iz perspektive novog rukovodstva KPJ na čelu sa Josipom Brozom.[đ][13]

Povratak u Jugoslaviju uredi

Posle napuštanja Španije, marta 1939. godine, s grupom jugoslovenskih interbrigadista prešao je u Francusku. Tu su najpre tri meseca bili zatočeni u logoru San Seprijen, a zatim su bili prebačeni u logor Girs, gde se nalazilo preko 300 Jugoslovena. Tokom boravka u logoru San Seprijen, Ratko je bio sekretar partijske ćelije KPJ. Nakon prelaska u Girs, Ratko je od strane drugih interbrigadista bio izabran za partijskog sekretara, ali je odlukom partijskog komiteta u celom logoru za sekretara bio postavljen Ivan Gošnjak.[10]

 
Ratko sa grupom interbrigadista u logoru u Francuskoj, 1939. godine.

Kraljevina Jugoslavija nije želela da primi nazad u zemlju jugoslovenske dobrovoljce, pa su oni bili primorani da ostanu u Francuskoj. Jedan broj dobrovoljaca, među kojima i Ratko, imao je uticajne rođake i prijatelje u Jugoslaviji, preko kojih je mogao da dobije dozvolu za povratak u zemlju. Pošto je Komunistička partija Jugoslavija dala direktivu da niko pojedinačno ne napušta logor i da se ne vraća u zemlju, kako bi se zbog većeg broja dobrovljaca u Francuskoj, izvršio pritisak javnosti na vlast u Jugoslaviji da dozvoli povratak svima. Ratkov stric Boža, koji je živeo u Beogradu, bio je u vreme Topličkog ustanka 1917. godine sekretar vojvode Koste Vojinovića zbog čega je imao veliki uticaj u vladajućim krugovima i mogao je lako da izdejstvuje odobrenje za Ratkov povratak. Ipak, Ratko je prihvatio direktivu KPJ i skoro godinu dana je ostao u logoru, sa svojim drugovima. Početkom 1940. godine, kada je u Evropi već izbio Drugi svetski rat, KPJ je donela odluku da se iz logora svako izvlači i vraća u zemlju kako god može. Ratko je tada uz pomoć strica dobio dozvolu za povratak i vratio se u Jugoslaviju, aprila 1940. godine.[17]

U Jugoslaviji uredi

Nakon povratka u zemlju, 1940. godine, Ratko je došao u rodno selo Berilje. Borbeni narod Toplice je u godinama pred Drugi svetski rat bio ponosan da su se u Španiji protiv fašizma borila i trojica Topličana — Svetislav Đorđević iz Prokuplja, Ratko Vukićević iz Pretežana, kod Blaca, koji je poginuo kao komesar čete u Španiji i Ratko Pavlović Ćićko. Od ove trojice najpopularniji je bio Ratko, čija su pisma iz Španije organizovano bila nošena i čitana na određenim partijskim i skojevskim skupovima. Ta pisma, posebno zbog pesama pisanih u njima, imala su veliki uticaj na opredeljivanje omladine.[18]

Kuća Ratkove majke Petrane u Berilju, nakon njegovog dolaska, pretvorila se u okupljalište ljudi iz sela, studenata, radnika i drugih, koji su dolazili sa željom da vide Ratka i čuju njegove priče iz rata i borbe španskog naroda. U to vreme, vlasti Kraljevine Jugoslavije su poznate komuniste, revolucionare i bivše španske borce hapsile u upućivale u koncentracione logore, od kojih je najpoznatiji bio logor u Bileći. Kako bi se što pre rešile prisustva Ratka u narodu, vlasti su ga krajem godine uputile na odsluženje kadrovskog vojnog roka. Verovato bi on bio zatvoren u nekom od logora, ali je na to uticao njegov stric Boža Pavlović, pa je pozvan u vojsku. Bio je upućen u Makedoniju, u Štip.[19]

U Jugoslovenskoj vojsci, tokom odsluženja vojnog roka Ratka je posebno ismevao jedan kapetan, komandir njegove jedinice, kada je saznao da je Ratko imao čin kapetana Španske republikanske armije. Početak Aprilskog rata, 1941. godine zatekao ga je na jugoslovensko-bugarskoj granici, na planini Osogovo.[20] Bio je u jedinici u sastavu Treće grupe armije, pod komandom generala Milana Nedića. Usled jakog prodora nemačke 12. armije, ova armijska grupacija je doživela brz slom, a Vermaht je već 7. aprila zauzeo Skoplje. Brzi slom vojske, skoro bez pružanja otpora neprijatelju, nije demoralisao Ratka i on je odmah oko sebe okupio grupu vojnika iz južne Srbije i s njima krenuo iz Makedonije u Toplicu.[19]

Za vreme boravka u logorima u Francuskoj, Ratko je od pojedinih jugoslovenskih komunista bio označen kao „trockista”. Ovome je umnogome doprinelo njegovo slobodno izlaganje u vezi političkih procesa za vreme Staljinove „velike čistke”.[9] Zbog ovakve osude, po povratku u Jugoslaviju, Ratko nije uspostavljao zvanične veze sa organizacijom Komunističke partije Jugoslavije u Toplici, koja je bila obnovljena tokom 1939. i 1940. godine. Glavni organizatori obnavljanja organizacija KPJ u Prokuplju bili su inženjer Vojkan Jeremić, koji je tih godina gradio prugu Kuršumlija—Priština i Razumenka Popović Zuma profesor Učiteljsko-domaćičke škole u Prokuplju. Pošto je obnovljena partijska organizacija bila malobrojna, nije bio formiran okružni ili sreski, već Mesni komitet KPJ za Toplicu i on je bio povezan sa Okružnim komitetom KPJ za Niš. Od leta 1942. godine partijska organizacija Toplice bila je vezana za Okružni komitet KPJ za Leskovac, a u toku 1944. godine je bio formiran zasebni Okružni komitet KPJ za Toplicu.[21]

Narodnooslobodilački rat uredi

Organizovanje ustanka uredi

Prilikom povratka iz Makedonije u Toplicu, Ratko nije otišao kući, već je najpre svratio u selo Konjarnik, kod Žitorađe, gde se sreo sa svojim školskim drugom i komunistom Vojinom Bajovićem Vukom. Ovde su proveli nekoliko dana u zgradi osnovne škole, jer je lokalni učitelj bio član KPJ. Tokom boravka, oni su održali sastanak sa lokalnim komunistima i simpatizerima, na kome ih je Ratko upoznao sa novonastalom vojnom i političkom situacijom.[22] Potom je otišao kod rođaka u selo Petrovac, gde je boravio u kući Dragoljuba Petrovića Radeta. Tu je ostavio oružje koje poneo sa sobom iz vojske i posle nekoliko dana otišao u rodno Berilje.[23]

Kao španski dobrovoljac i antifašista, Ratko je već od prvih dana okupacije znao da će biti na udaru okupacionih vlasti, pa je prešao u ilegalnost. Na dan napada Sila osovine na Sovjetski Savez, 22. juna 1941. godine, počeo je otvoreni progon i hapšenje komunista. Istog dana policija iz Prokuplja je došla u Berilje sa zadatkom da uhapsi Ratka, ali je on pre toga napustio kuću i otišao u šumu. Par dana potom se skrivao kod rođaka, a onda je zajedno sa braćom Popović — Svetislavom Tiletom i Novicom napravio jednu kolibu u šumi kod sela Rastovnica. Ovde je Ratko imao svakodnevne aktivnosti usmerene ka organizovanju pokreta otpora. Tada je došlo i do prvih kontakata između njega i zvaničnih predstavnika KPJ. Među prvima je došao Vasa Smajević, član Okružnog komiteta KPJ za Niš, koji je s Ratkom vodio razgovre o pripremama za organizovanje partizanskog odreda u Toplici. Pored zvaničnih predstavnika KPJ, kontakt s Ratkom su održavali i drugi komunisti iz Toplice — Radoš Jovanović Selja, Rade Đorđević Balonče, Vojin Bajović Vuk, Vidak Milović i dr.[19]

 
Ratko sa drugovima u Španiji. Stoje Lazar Latinović i Branko Krsmanović, a sede Mirko Kovačević, Ratko Pavlović Ćićko i Braco Vajs

Ubrzo nakon 22. juna, Ratku su se pridružila dvojica drugova — Radivoj Uvalić Bata i Čeda Kruševac. Radivoj je bio španski dobrovoljac, a Čeda partijski emigrant iz Pariza. Kao saradnici Mustafe Golubića, agenta sovjetske obaveštajne službe NKVD, nakon njegovog hapšenja, početkom juna 1941. godine, oni su napustili Beograd i otišli na Pasjaču, gde je Čeda imao rođake. Po dolasku u Toplicu, stupili su u kontakt sa Ratkom, koga je Radivoj poznavao još iz Španije. Gotovo u isto vreme, u Toplicu je došao i odmah se povezao sa Ratkom advokat Rajko Jovanović, raniji funkcioner KPJ, koga je Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju nakon 22. juna uputio kao ispomoć Okružnom komitetu KPJ za Niš, a ovaj ga kao svog delegata uputio u Toplicu. Prema Bati i Čedi vladalo je veliko nepoverenje partijske organizacije, jer su od višeg rukovodstva bili ocenjeni kao „trockisti”, dok je Rajko bio ocenjen kao „frakcionaš” pa nije imao velikog uticaja u rukovođenju partijskom organizacijom.[21]

Iako je prema Ratku Pavloviću vladalo određeno nepoverenje od strane partijske organizacije KPJ — koje je bilo zasnovano na stavu viših partijskih foruma da je samovoljno napustio logor u Francuskoj i time prekršio partijsku disciplinu, Ćićko je imao veliki ugled među narodom i omladinom u Toplici, a posebno među članovima KPJ i SKOJ i njihovim simpatizerima. Članovi Mesnog komiteta KPJ za Toplicu, a pre svega Radoš Jovanović Selja i Rade Đorđević Balonče, preneli su Okružnom komitetu KPJ za Niš stav da je bez Ćićka nemoguće pokrenuti ustanak u Toplici. Kako bi se prevazišle određene nesuglasice između Ratka i KPJ, Vasilije Buha, instruktor Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju u južnoj Srbiji, krajem jula 1941. godine, je pozvao Ratka da dođe u okupirani Niš na razgovor. Iako je ovaj put do Niša, kao i sam odlazak u Niš, predstavljao određenu opsanost za Ćićkovu bezbednost, on je odlučio da pođe na razgovor. Na putu ka Nišu, Ratko je zajedno sa Seljom Jovanovićem, bio zarobljen od strane četnika Koste Pećanca, ali ga je lokalni vojvoda oslobodio znajući koliki ugled Ratko ima među narodom. Nakon incidenta sa četnicima, Ratko i Selja su odustali od daljeg puta u Niš i vratili se na Pasjaču. Nakon neuspelog dolaska u Niš, sekretar Okružni komitet KPJ za Niš Sreten Mladenović Mika i instruktor Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju Vasilije Buha doneli su odluku da se Ratko Pavlović Ćićko vrati u članstvo KPJ.[21]

Formiranje Odreda i prve akcije uredi

U blizini manastira Ajdanovac, nedaleko od Prokuplja, 3. avgusta 1941. godine formiran je Toplički partizanski odred. Odred je bio formiran po odluci Okružnog komiteta KPJ za Niš, ali je njegov organizator bio Ratko Pavlović Ćićko. Na dan formiranja imao je svega 30 boraca, uglavnom članova KPJ i SKOJ-a iz Prokuplja i okoline. Privremeni komandant odreda bio je Ratko, a nedugo potom bio je formiran Štab Odreda u kome je Ratko postavljen za zamenika komandanta, dok je na mesto komandanta bio postavljen Elisije Popovski, takođe španski dobrovoljac. On je po partijskom zadatku bio upućen u Makedoniju, ali se na putu duže zadržao u Toplici, pa je tu i ostao. Bio je poznat pod nadimkom Marko Španac, a u južnoj Srbiji je ostao sve do aprila 1943. godine kada je otišao u Makedoniju. Za političkog komesara Odreda bio je određen Vasa Smajević, član OK KPJ za Niš, a za njegovog zamenika Nikodije Stojanović Tatko, učitelj. Iako Ćićko formalno nije bio komandant Odreda, on je planirao i rukovodio svim akcijama koje je Odred vršio. Stanovništvo Toplice doživljalo je Ratka kao komandanta partizana i vođu ustanka.[24]

Ubrzo po formiranju Odred je otpočeo sa prvim akcijama — razoružavanjem žandarmerijskih stanica 13. avgusta u Velikoj Plani, 22. avgusta u Žitorađi i 9. septembra u Aleksandrovu. Đićko je rukovodio svim ovim akcijama u kojima su žandarmi bili razoružani i pušteni kućama. Nakon ovih uspešnih akcija žandarmi iz Žitnog Potoka i Beloljina, su sami napustili ova sela i otišli u Prokuplje. Ove akcije korišćene su i za održavanje zborova na kojima je seljacima govoreno o ciljevima Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) i pozivanu su da ga podrže i da mu se pridruže. Naročito je bio masovan zbor u Žitnom Potoku, gde je tog dana bio vašar, pa je bilo i dosta ljudi iz okolnih sela. Na ovom skupu govorili su Ratko i Rajko Jovanović.[25]

 
Spomenik u centru Prokuplja, posvećen poginulima u ratovima 1912—1918 i žrtvama u Narodnom ustanku 1917.

U toku septembra 1941. godine, Odred je narastao na preko 60 boraca, pa je bio podeljen na dve čete — Jastrebačku i Pasjačku. Za komandira Jatrebačke čete je bio postavljen Kiril Mihajlovski, a za komandira Pasjačke čete je bio postavljen Ratko, dok je mu je zamenik bio njegov drug Vojin Bajović Vuk. Iako su četnici Koste Pećanca počeli otvoreno da sarađuju sa okupatorom, rukovodstvo Topličkog odreda je na Ratkovo zalaganje, činilo sve da jedan deo vojvoda i njihovih četnika privoli na saradnju. Ova saradnja je u početku bila ostvarena sa nekoliko vojvoda iz okoline Prokuplja, ali je u drugoj polovini septembra u selu Gornja Draguša došlo do otvorenog sukoba između partizana i četnika Koste Pećanca.[25]

Napad na Prokuplje i četnička ofanziva uredi

Polovinom septembra, nemačke okupacione snage su povukle iz Prokuplja, Kuršumilije i Blaca i skoro celu Toplicu predale na upravljanje Kosti Pećancu. Iz Prokuplja, Nemci su se povukli 11. septembra, a za komandanta grada Kosta je imenovao popa Rašu Kneževića. Nakon stvaranja slobodne teritorije ispod Jastrebca i oko Pasjače, rukovodstvo NOP-a u Toplici je donelo odluku da se izvrši napad na Prokuplje. Partijska organizacija iz Prokuplja je prikupila podatke o brojnosti četnika i žandarma u gradu i početkom oktobra ih prosledila partizanima. Na osnovu prikupljenih podataka, Ćićko je napravio plan napada. Toplički odred je tada imao preko 70 boraca, a kako bi akcija bila sigurnije izvedena, iz Kukavičkog partizanskog odreda je bila upućena jedna četa, pa su snage za napad na Prokuplje iznosile preko 120 boraca.[25][26]

Napad na Prokuplje izveden je u noći 8/9. oktobra 1941. godine. Tri partizanske čete su sa tri strane napale grad, a iznenađeni četnici i žandarmi, njih oko 100, uglavnom su se predali bez borbe. Jedino je manji otpor bio pružen u Sokolani, ali je i on bio brzo slomljen. Tokom borbi je poginulo 10 žandarma i četnika, dok su partizani imali samo jednog lakše ranjenog borca. Partizani su zaplenili veliku količinu naoružanja i druge vojne opreme, spalili policijsku arhivu i arhivu sreskog načelstva i iz zatvora oslobodili 28 zatvorenika, od kojih su osmorica bili zarobljeni partizani. Dok su partizani boravili u Prokuplju, iz pravca Kuršumlije je naišao putnički voz, pa su svi putnici izašli i Kiril Mihajlovski Grujica im je održao govor. Partizani su tada streljali šefa policije Acu Kamperlića i dvojicu ljotićevaca. Neki od partizana tada su predlagali da sednu u voz i odu u Kuršumliju i izvrše iznenadni napad na „prestonicu” Koste Pećanca, ali je Ratko takav predlog odbio, ne želeći da vrši rizični napad pre napravljenog plana. Na njegov predlog partizani su ujutro 9. oktobra napustili Prokuplje i pošli u pravcu Vidojevice, vodeći sa sobom deo zarobljenih četnika i žandarma, koji su bili zaduženi da nose zaplenjeni plen, a potom su pušteni kućama. Ćićko je izuzetno bio zadovoljan akcijom u Prokuplju, jer tokom nje nije stradao nijedan borac, a bio je i svestan koliki će odjek ona imati na narod Toplice.[26]

Kosta Pećanac je bio iznenađen napadom partizana na Prokuplje i u strahu da Nemci ponovo ne okupiraju teritoriju koju su mu dali na upravljanje, naredio je opštu mobilizaciju. Mobilizacija se nije odnosila samo na njegove četnike, već i na sve vojne obveznike, pa je većina seljaka mobilisana pod pretnjom. Svojim vojvodama, Kosta je naredio da sve mobilisane snage jačine oko 3.000 ljudi usmere ka Pasjači i Vidojevici, a on je svoj Štab smestio u Žitnom Potoku, odakle je rukovodio operacijom napada na partizane. Štab Topličkog odreda, a pre svega Ćićko i Marko Španac, koji su bili kapetani Španske republikanske armije, znali su da iako brojniji četnici nemaju borbenu snagu i u susret njima poslali su znatno manje partizanske jedinice. Četnička ofanziva trajala je od 12. do 14. oktobra 1941. godine, ali je doživela opšti neuspeh. Svi četnički pravci napada bili su odbijeni znatno manjim partizanskim snagama. Najpre su razbijeni četnici vojvode Ilije, koji se kretao od sela Bučince, a potom i četnici vojvode Banjca na Jovinim Livadama. Najmasovniji četničke snage popa Mike Popovića iz Blaca i Mike Kuštrimovića iz Donje Konjuše, brojale su više od 1.000 ljudi, ali su i one bile razbijene. U stvari, prilikom napada partizana većina nasilno mobilisanih četnika se razbežala i nastao je opšti metež, koji je demoralisao i one koji su bili voljni za borbu. Deo mobilisanih četnika koji nije pobegao, ali nije želeo ni borbu, partizani su podelili u tri grupe, kojima su Ratko, Nikodije Stojanović Tatko i Kiril Mihalovski Grujica održali govore i upoznali ih sa ciljevima Narodnooslobodilačkog pokreta. Pošto je većina ovih četnika bila iz sela oko Kuršumlije i Blaca, oni su nakon toga otišli kućama. Po dolasku u svoja sela ovi bivši četnici bili su pravi agitatori NOP-a jer su ljudima pričali o partizanima i njihovoj borbi, uveličavajući njihovo brojno stanje, a posebno o njihovom vođi Ratku Pavloviću Ćićku.[27]

U toku ofanzive, vojvoda Jovan Babović iz Kruševice odbio je da napadne partizane, jer mu se sin Vukoje nalazio u partizanima.[e] Zbog ovoga, on je došao u sukob sa vojvodom Milanom Pećancem, Kostinim sinom, koji se vratio u štab svoga oca. Čuvši za poraze na Pasjači, Jovinim Livadama, Belom kamenu i Đurovcu, Kosta Pećanac je u toku noći 13/14. oktobra napustio Žitni Potok i otišao u Kuršumliju, čime je ova ofanziva i definitivno bila završena.[27]

Komandir Kosaničke čete uredi

Početkom novembra 1941. godine u Topličkom partizanskom odredu je bila formirana Treća kosanička četa. Ova četa je bila formirana od boraca izdvojenih iz Pasjačke čete, kao i novopridošlih boraca. Zamisao Štaba Odreda, kao i rukovodstva NOP-a u Toplici, bilo je da ova četa ode na teren Sokolovice i Rgajske planine, gde bi bila stvorena nova baza Narodnooslobodilačkog pokreta i gde bi ova četa prerasla u Kosanički odred. Kosanica je bila baza četnika Koste Pećanaca i računalo se da će se pojavom partizana na ovom terenu razobličiti izdajnička politika Koste Pećanca. Zbog složenog zadataka koji se nalazio pred ovom četom, za njenog komandira je bio postavljen Ratko Pavlović, a za političkog komesara Vojkan Jeremić, koji je 1940. godine obnovio partijsku organizaciju u Kuršumliji. Takođe ovoj četi je bila priključena i grupa hrabrih i odlučnih boraca, među kojima je bio Ljubisav Roganović, Sava Eraković Strahinja i dr.[29]

 
Toplički kraj i okolina. Zvezdicom su označena mesta na koja su partizani vršili napade u toku 1941. godine.

Ubrzo po formiranju Kosaničke čete, ona je zajedno sa Pasjačkom četom krenula prema Radan planini, gde su 7. novembra zajedno sa borcima Jablaničkog partizanskog odreda proslavili Dan Oktobarske revolucije, a potom su učestvovali u napadima na Lebane i rudnik Lece. Napad na rudnik izvela je Kosanička četa u sadejstvu sa jednom četom iz Jablaničkog odreda. U ovom napadu je bilo zaplenjeno dosta robe, a najvažiniji je bio dinamit koji je kasnije poslužio za miniranje železničke pruge prema Skoplju i Solunu. Nakon ovoga Kosanička četa je prešla na teritoriju Kosanice, oblasti naseljenom Srbima koji su decenijama živeli u ratu sa Arnautima i Turcima na nekadašnjoj srpsko—turskoj granici. Nakon okupacije, ovde je došao i veliki broj proteranih kolonista sa Kosova, tako da je Kosta Pećanac ovde imao jako uporište. Krajem novembra Ćićko sa četom obilazi sela Kosanice — Dobri Dol i Svinjište, gde drži zborove na kojima seljacima govori o ciljevima partizanske borbe i razobličava izdajničku politiku Pećanca. Tokom boravka partizana u Dobrom Dolu, oni su pokušali da spreče šverc duvana iz Hercegovine, a u jednom sukobu sa partizankom patrolom stradao je švercer, sin Srđana Đurovića uglednog seljaka i četovođe u selu, koji je prethodno prihvatio saradnju sa partizanima. Nakon ovog ubistva nastao je sukob između partizana i Srađana Đurovića, koji je tražio krvnu osvetu. Kako bi se izbegao dalji sukob, Ćićko donosi odluku da sa četom krene dalje ka Ivan kuli. Na ovom putu, grupa Srđana Đurovića iz zasede napada partizane i ubija borca Miju Filipovića. Nakon ovoga Ćićko donosi odluku da sa četom napusti teren Kosanice i vrati se na partizansku teritoriju.[29][30]

Posle napuštanja Kosanice, krajem novembra 1941. godine, Ćićko je sa svojom četom krenuo prema Kruševici, obilazeći okolna sela. Nakon toga je u Kruševici održao veliki zbor, kome su prisustvovali meštani iz okolinih sela. Tu im se pridružio i bivši Pećančev vojoda Jovan Babić. Nakon toga je bio organizovan zbor u Širokim Njivama, posle čega je od novopridošlih boraca bila formirana mesna desetina. Kosanička četa se nije dugo zadražala na ovom terenu jer je Ćićko 3. decembra 1941. dobio zadatak od Štaba odreda da odmah krene prema Toplici u pravcu Blaca. Razlog ove naredbe je bila priprema napada na Blace s ciljem da se iz njega oslobodi zarobljena grupa partizana, koju su 29. novembra u blizini sela Zdravinje zarobili četnici Koste Pećanca i predali vojvodi popu Miki Popoviću.[31]

Ćićkova Kosanička četa je pojačana mesnim četama iz Gojinovca, Šišmanovca i Prekadina u zoru 5. decembra 1941. godine stigla pred Blace, gde je sa ostalim snagama Topličkog i Rasinoskog partizanskog odreda učestvovala u napadu na ovo mesto. U brzom naletu partizanskih snaga bilo je zauzeto čitavo mesto izuzev dvospratne zgrade domaćičke škole u kojoj se utvrdila grupa četnika. Oni su pružali jak otpor, pa su bili opkoljeni, a njihovo uništenje je bezuspešno pokušano i uz pomoć bombaša. Oko podneva se jedan deo četnika iz škole predao, dok se drugi deo povukao u potkorvlje i odatle nastavio da pruža otpor. Nakon što su oslobođeni zarobljeni partizani, među kojima je bio i Ćićkov drug iz Španije Radivoj Uvalić Bata, Štab Odreda je doneo odluku o povlačenju iz Blaca. Prilikom napada bila je zaplenjena veća količina naoružanja i opreme, ali su i pretrpljeni gubici od četiri poginula borca. Nakon napada Toplički partizanski odred se smestio na terenu sela Gojinovac, Šišmanovac, Prekadin, Gornja i Donja Toponica. Sutradan nakon napada, Ćićko je u Gornjoj Toponici prisustvovao sahrani poznatog partizanskog borca Svetislava Mirkovića Nenada, studenta medicine i održao oproštajni govor.[32]

Nakon napada na Blace, Štab Topličkog odreda je vodio uspešne pregovore sa četničkim komandantom Prokuplja oficirom Acom Popovićem i postigao sporazum da jedna četa partizana uđe u grad i drži vlast. Kako se ne bi privukla pažnja Koste Pećanca i Nemaca, partizanska četa je u gradu boravila ilegalno kao četnička jedinica. Za ovaj zadatak u Topličkom odredu je bila formirana posebna četa na čijem je bio komandant Dimitrije Pisković Trnavac, a politički komesar Milić Rakić. Ova četa držala je vlast u Prokuplju uz pomoć tamošnje partijske organizacije KPJ i mesne čete pod komandom Ljubinka Nestorovića Ozrena, sve do ulaska Bugara u Prokuplje 9. januara 1942. godine.[33]

Sredinom decembra 1941. godine održane su partijske konferencije — članova KPJ u Topličkom odredu, održana na Belom Kamenu i političkih radnika koji su delovali u pozadini, održana na Pasjači. Ovo je bila Druga partijska konferencija[ž] Topličkog partizanskog odreda i održana je 14. decembra 1941. godine na Belom Kamenu. Konferencijom je predsedavao sekretar Okružnog komiteta KPJ za Niš Sreten Mladenović Mika i na njoj je Ratko Pavlović Ćićko bio kritikovan zbog „slabog rukovođenja i neaktivnosti”, razrešen sa dužnosti komandira Kosaničke partizanske čete i vraćen u Štab Odreda.[35]

Dolazak Bugara i smenjivanje Štaba Odreda uredi

Na osnovu dogovora između nemačkih i bugarskih okupacionih snaga na okupiranom području Srbiji, 1. januara 1942. godine Prvi bugarski okupacioni korpus je otpočeo smenu nemačke 717. posadne divizije u jugoistočnoj Srbiji.[z] Do 20. januara Prvi bugarski korpus sastavaljen od 6, 17. i 21. divizije završio je smenu nemačkih snaga na području ograničenom linijom Rgotina—Zlot—Despotovac—Jasenovo—Mileševo sa severa, Kragujevac—Kraljevo—Kosovska Mitrovica sa zapada i ranijom demarkacionom linijom između nemačke i bugarske okupacione zone sa istoka. Štab bugarskog korpusa bio je smešten u Nišu, a Štab 17. bugarske pešadijske divizije u Prokuplju.[36][37]

Dolazak bugarskih snaga u Toplicu, kod većine stanovništva je probudio strah i podsećanje na užasne zločine koje su Bugari vršili za vreme okupacije u Prvom svetskom ratu, a posebno tokom gušenja Topličkog ustanka 1917. godine. Uznemireni seljaci odlazili su pojedinačno ili u grupama na Pasjaču s ciljem da se sastanu sa Ćićkom i od njega traže objašnjenje novonastale situacije. Mnogi od njih, u strahu od terora, davali su savete da partizani prvi ne započinju borbu s Bugarima. Ne dugo po dolasku Bugara, partizani su na Pasjači i Belom Kamenu u noći 13/14. januara organizovali doček Nove godine po starom kalendaru, kome je prisustvovao veliki broj seljaka iz okolnih sela. Odmah nakon toga Štab Odreda je doneo odluku da se jedan broj boraca otpusti iz Odreda, a ostatak podeli u manje grupe. Ova odluka doneta je samostalno, bez saglasnosti Okružnog komiteta KPJ za Niš, jer se njegov sekretar Sreten Mladenović Mika tada nalazio na Ozrenu. On se odmah po dobijanju informacije o razbijanju Odreda vratio u Toplicu i poveo inicijativu za povratak boraca u Odred, nazivajući ovakvu odluku rukovodstva Odreda za oportunizam.[38]

Pogibija uredi

 
Spomenik u Ratkovu

Ratko Pavlović Ćićko je poginuo kao komandant Drugog južnomoravskog partizanskog odreda u borbi protiv bugarskih jedinica kod sela Strezimirovci 26. aprila 1943. godine, na jugoslovensko-bugarskoj granici.

Nekoliko dana nakon Ratkove pogibije, 12. maja 1943. godine Štab Drugog južnomoravskog odreda je uputio pismo Ratkovoj majci Petrani u kojem je obavestio o pogibiji njenog sina. Deo iz ovog pisma glasi:


Narodni heroj uredi

 
Orden narodnog heroja

Odlukom Predsedništva Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), a na predlog maršala Jugoslavije Josipa Broza Tita, na dan kapitulacije Trećeg rajha 9. maja 1945. godine za osvedočena herojska dela na bojnom polju Ratko Pavlović Ćićko proglašen je za narodnog heroja Jugoslavije.[40] Odlukom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta SSSR-a, kao istaknuti borac protiv fašizma, odlikovan je Ordenom otadžbinskog rata prvog stepena.

U vreme kolonizacije Vojvodine, u selo Parabuć, u opštini Odžaci u Bačkoj, naseljeni su kolonisti iz Toplice i Leskovca, pa je ovo selo 1948. godine preimenovano u Ratkovo. U centru sela mu je 29. novembra 1961. godine otkirvena spomen-bista, rad vajara R. Budisavljevića. Na postamentu ovog spomenika citiran je deo pisma koje je iz Albasete napisao majci — Budi ponosna majko jer krv koju sam prolio, nije prolivena uzalud. Ona će natopiti zemlju iz koje će nići novi svet.[41]

Pored spomenika u Ratkovu, narodnom heroju Ratku Pavloviću Ćićku podignuto je još nekoliko spomen-obeležja. U Prokuplju se nalaze dve spomen-biste — u centru grada, gde su 1955. godine preneti i sahranjeni njegovi posmrtni ostaci i u krugu kasarne Vojske Srbije koja nosi njegovo ime, podignuto 1966. godine.[42] U njegovom rodnom selu Berilju, na zgarištu njegove rodne kuće 1958. godine je podignuta spomen-bista, rad vajara Sretena Stojanovića.[43]

Njegovo ime nosi preko 30 ulica na teritoriji Republike Srbije, a neki od gradova, sa ulicom koja nosi njegovo ime, su — Vranje, Beograd, Zrenjanin, Kragujevac, Kraljevo, Kuršumlija, Leskovac i Niš.[44] Pored ulica, ime Ratka Pavlovića nose i dve osnovne škole — u Prokuplju, koja je ovo ime dobila 1956. godine[45] i u Ratkovu, koja je ovo ime dobila 1959. godine.[46]

O životu Ratka Pavlovića Ćićka snimnjeno je i nekoliko dokumentarnih filmova. Godine 1973. reditelj Božidar Kalezić snimo je dokumentarni film „Legenda o Ćićku”, u kome je Ratkov lik tumačio glumac Boško Puletić. Godine 1980. reditelj Zoran Predić je u okviru serijala „Likovi revolucije”, na Televiziji Beograd, snimo dokumentranu emisiju o Ratku Pavloviću Ćićku.[47]

Životni put i tragična sudbina Ratka Pavlović bila je tema mnogih književnih autora. Godine 1958. književnik i Ćićkov saborac Milivoje Perović napisao je knjigu „Hronika o Ćićku”. Nakon toga napisana su dva romana, u kojima su glavni likovi ovih romana bili bazirani na ličnosti Ratka Pavlovića Ćićka. Prvi takav roman pod nazivom „Varnice pod pepelom”, autora Radisava Veličkovića, prvoborca iz Toplice, objavljen je 1970. godine. U ovom romanu Ćićkov lik se pojavio pod imenom Milan Orlović Veljko, ali je i pored toga bio lako prepoznatljiv. Ovaj roman pokrenuo je polemiku u „Topličkim novinama”, ali nije izazvao veće reakcije društveno-političkih organizacija. Drugi roman o Ćićku pod nazivom „Knez tame”, autora Radoslava Vojvodića, objavljen je 1971. godine. U ovom romanu glavni lik Mićun Maćinac piše scenario za film o revoluciji u Toplici i tom prilikom pokreće pitanje pogibije partizanskog komandanta Baće Jugovića, lika koji je baziran na ličnosti Ratka Pavlovića. Pored priče o Ćićku, Vojvodić u svom romanu pokreće još jednu tadašnju tabu temu — trockizam u Toplici i piše o ubistvu Čede Kruševca, koji je u romanu prikazan kroz lik Ratka Koraća. Za razliku od prethodne, ova knjiga je izazvala oštre reakcije društveno-političkih organizacija i bila je ocenjena kao kleveta na račun Saveza komunista Jugoslavije i Narodnooslobodilačke borbe.[48]

Napomene uredi

  1. ^ Vitomir Pavlović, Ratkov mlađi brat, umro je kao dete od teškog zapaljenja pluća.[4]
  2. ^ Ljubomir Ljuba Pavlović bio je u toku Drugog svetskog rata partizanski borac i poginuo je 1943. godine. Zajedno sa njim u partizanima su se borila i njegova dva sina Aca i Vladimir.[5]
  3. ^ O Ratkovom prekidu školovanja u Prokuplju i boravku u Beogradu, kod strica Bože, malo se zna. Neki autori Ratkovih biografija ovaj period preskaču, ali ga pominju njegova sestra Vera u izjavi koju je dala za knjigu „Ratko Pavlović Ćićko” autora Borka Gvozdenovića,[7] kao i Ivan Ivanović u svom feljtonu u magazinu „Tabloid”, oslanjajući se na zapise Milivoja Perovića, Ćićkovog druga iz gimnazije. Milivoje Perović smatra da je Ratkov prekid školovanja u gimnaziji u Prokuplju povezan sa uvođenjem Šestojanuarske diktature i uredbom ministra prosvete Božidara Maksimovića da se suzbije komunistički pokret među učenicima. Pravilnik o vladanju učenika srednjih škola, koji je doneo ministar Maksimović zabranjivao je učenicima da se bave politikom i naređivao dikrektorima škola da striktno vode računa koje knjige čitaju učenici. Tada se na udaru posebno našla levičarska literatura, koju je Ratko dosta čitao. Perović pretpostavlja da je Ratkov stric Boža Pavlović, koji je bio na državnom položaju, odlučio da svog bratanca prebaci u Beograd, kako ne bi došao pod udar školskih vlasti.[8]
  4. ^ Zbog svojih staljinističkih stavova Adela Bohunicki, je 1949. godine bila uhapšena i do 1954. je bila zatvorena u zatvoru na Golom otoku, odnosno zatvoru za žene na obližnjem ostrvu Sveti Grgur.
  5. ^ Prema svedočenjima Milivoja Perovića Ratko se tokom borvaka u Parizu, na putu za Španiju, posredstvom Živojina Pavlovića susreo sa Valterom, odnosno Josipom Brozom Titom, sa kojim je razgovarao o prilikama na studijama u Pragu.[13]
  6. ^ Prema svedočenju španskog dobrovoljca Svetislava Tile Đorđevića Ratko Pavlović je tokom borvaka u Šapniji, u sovjetskoj Oficirskoj školi u društvu sovjetskog generala Aleksandra Orlova, šefa NKVD za Španiju video Josipa Broza Tita. Iako zvanična istoriografija poriče Titov boravak u Španiji, tokom građanskog rata, postoje indicije da je on tamo tajno boravio.[13]
  7. ^ Vojvoda Jovan Babić se kasnije pridružio partizanima i sa njima ostao do kraja rata[28]
  8. ^ Prva partijska konferencija Topličkog odreda bila je održana 2. 3 . novembra 1941. godine na Pasjači.[34]
  9. ^ Prema sporazumu između Trećeg rajha i Kraljevine Italije potpisanog 21. aprila 1941. godine u Beču, Kraljevina Bugarska je okupirala jugoistočni deo Srbije — vranjski i pirotski okrug, teritoriju severozapadno od Zaječara i manje područije Kosova.[36]

Foto-galerija uredi

Reference uredi

  1. ^ a b v g d Narodni heroji Jugoslavije 1982, str. 79.
  2. ^ Mrdaković 1998, str. 8.
  3. ^ Mrdaković 1998, str. 4.
  4. ^ Gvozdenović 1983, str. 7.
  5. ^ Mrdaković 1998, str. 9.
  6. ^ a b Mrdaković 1998, str. 8–9.
  7. ^ a b v g d Gvozdenović 1983, str. 7–9.
  8. ^ a b Ivan Ivanović „Došljak iz Prokuplja” magazin-tabloid
  9. ^ a b v Gvozdenović 1983, str. 9—18.
  10. ^ a b v g d đ Gvozdenović 1983, str. 9–18.
  11. ^ a b Udovički 1997, str. 76—78.
  12. ^ a b Korbutovski 1990, str. 21–24.
  13. ^ a b v g d đ e Ivan Ivanović „Ko je preživeo Španiju, ubila ga je Revolucija” magazin-tabloid
  14. ^ a b v g Korbutovski 1990, str. 27–30.
  15. ^ Tadić 1984, str. 153.
  16. ^ Gvozdenović 1983, str. 18–20.
  17. ^ Mrdaković 1998, str. 10–26.
  18. ^ Mrdaković 1998, str. 10—26.
  19. ^ a b v Mrdaković 1998, str. 27—29.
  20. ^ tadić 1985, str. 151—157.
  21. ^ a b v Mrdaković 1998, str. 30—48.
  22. ^ Gvozdenović 1983, str. 23—26.
  23. ^ Gvozdenović 1983, str. 20—22.
  24. ^ Mrdaković 1998, str. 30–48.
  25. ^ a b v Mrdaković 1998, str. 49–59.
  26. ^ a b Mrdaković 1998, str. 59–60.
  27. ^ a b Mrdaković 1998, str. 61–69.
  28. ^ Mrdaković 1998, str. 64.
  29. ^ a b Mrdaković 1998, str. 70–76.
  30. ^ Mrdaković 1998, str. 77–82.
  31. ^ Mrdaković 1998, str. 83–92.
  32. ^ Mrdaković 1998, str. 93–96.
  33. ^ Mrdaković 1998, str. 97–99.
  34. ^ Mrdaković 1998, str. 101.
  35. ^ Mrdaković 1998, str. 100–104.
  36. ^ a b Hronologija NOB 1964, str. 189.
  37. ^ Nikolić 1979, str. 107–114.
  38. ^ Nikolić 1979, str. 115–122.
  39. ^ Mrdaković 1998, str. 185–186.
  40. ^ Zbornik NOR 1949, str. 638.
  41. ^ Popović 1981, str. 272.
  42. ^ Popović 1981, str. 145.
  43. ^ Popović 1981, str. 146.
  44. ^ „Ulice ’Ratka Pavlovića Ćićka’ na mapi”. planplus.rs. Arhivirano iz originala 7. 8. 2017. g. Pristupljeno 7. 8. 2017. 
  45. ^ OŠ „Ratko Pavlović Ćićko” Prokuplje
  46. ^ OŠ „Ratko Pavlović Ćićko” Ratkovo
  47. ^ RTS Trezor:Dve emisije u slavu španskog borca Ratka Pavlovića Ćićka
  48. ^ Ivan Ivanović „Iz Crne Gore do Crne Trave” magazin-tabloid

Literatura uredi

  • Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom II, knjiga I — Bilten Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije 1941—1945. Beograd: Vojno-istorijski institut Jugoslovenske armije. 1949. 
  • Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije 1941—1945. Beograd: Vojno-istorijski institut. 1964. 
  • Nikolić, Živojin (1979). Jugositočna Srbija u Narodnooslobodilačkom ratu i Revoluciji 1941—1945. Beograd: „Narodna knjiga”. 
  • Narodni heroji Jugoslavije tom II. Beograd: Narodna knjiga. 1982. 
  • Popović, Razumenka Zuma (1981). Spomenici Narodnooslobodilačke borbe i revolucije SR Srbije 1941—1945. Beograd: Narodna armija. 
  • Gvozdenović, Borko (1983). Ratko Pavlović Ćićko. Beograd: „Narodna armija. 
  • Tadić, Aleksandar (1984). Majke heroja pričaju. Vinkovci: „Iskra”. 
  • Korbutovski, Nikola (1990). Narodni heroj Branko Krsmanović. Beograd: „Vojno izdavački centar”. 
  • Udovički, Lazar (1997). Španija moje mladosti — Pismo mojoj deci. Beograd: „Čigoja”. 
  • Mrdaković, Radomir (1998). Ratko Pavlović Ćićko. Beograd: „Klub NT”. 

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ратко_Павловић_Ћићко&oldid=27554187”