Википедија

Ratovi u Jugoslaviji

Ovaj članak je o vojnim sukobima vezanim za raspad Jugoslavije. Za hronologiju događaja koji su doveli do njenog raspada pogledajte stranicu Raspad Jugoslavije.

Ratovi u Jugoslaviji su bili niz odvojenih, ali povezanih[12][13][14] etničkih sukoba, ratova za nezavisnost i pobuna koje su se vodile u bivšoj Jugoslaviji[A 2] između 1991. i 2001, što je dovelo do konačnog raspada Jugoslavije 1992. godine. Jugoslovenske konstitutivne republike proglasile su nezavisnost zbog nerešenih tenzija između etničkih manjina, što je podstaklo ratove. Većina ratova završila se mirovnim sporazumima, koje karakteriše punopravno međunarodno priznanje, ali sa ogromnim ljudskim gubicima i ekonomskom štetom za region.

Ratovi u Jugoslaviji
Deo revolucija 1989. i posthladnoratovskih sukoba

Odozgo, sleva nadesno:
Policija Slovenije odvodi zarobljene pripadnike Jugoslovenske narodne armije nazad u svoju jedinicu tokom rata u Sloveniji; uništeni tenk M-84 tokom bitke za Vukovar; vozilo UNPROFOR-a u sarajevskoj ulici tokom opsade Sarajeva; srpska protivtenkovska raketna postrojenja tokom opsade Dubrovnika; ponovno sahranjivanje žrtava masakra u Srebrenici
Vreme31. mart 1991 — 12. novembar 2001.
(10 godina, 7 meseci, 1 sedmica i 5 dana)
Rat u Sloveniji:
27. jun — 7. jul 1991.
(1 sedmica i 3 dana)
Rat u Hrvatskoj:
31. mart 1991 — 12. novembar 1995.[A 1]
(4 godine, 7 meseci, 1 sedmica i 5 dana)
Rat u Bosni i Hercegovini:
6. april 1992 — 14. decembar 1995.
(3 godine, 8 meseci, 1 sedmica i 6 dana)
Rat na Kosovu i Metohiji:
28. februar 1998 — 11. jun 1999.
(1 godina, 3 meseca i 2 sedmice)
Sukobi na jugu Srbije:
12. jun 1999 — 1. jun 2001.[5]
(1 godina, 11 meseci, 2 sedmice i 6 dana)
Sukobi u Makedoniji:
22. januar — 12. novembar 2001.
(9 meseci i 3 sedmice)
Mesto
Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Srbija, Crna Gora i Republika Makedonija
Ishod Raspad Jugoslavije i formiranje nezavisnih država naslednica
Sukobljene strane
1991.
 SFR Jugoslavija		 1991.
 Slovenija
1991—1995.
 SFR Jugoslavija (do aprila 1992)
 Republika Srpska Krajina
Republika Srpska Republika Srpska (1992—1995)
Podržava:
Savezna Republika Jugoslavija SR Jugoslavija (od aprila 1992)
AP Zapadna Bosna (1993—1995)		 1992—1995.
 Republika Bosna i Hercegovina (1992—1994)		 1991—1995.
 Hrvatska
 Hrvatska Republika Herceg-Bosna (1992—1995)
 Republika Bosna i Hercegovina (1992, 1994—1995)
NATO NATO (1995)
1998—2001.
 SR Jugoslavija		 1998—2001.
OVK (1998—1999)
OVPMB (1999—2001)
Podržava:
Albanija Albanija
NATO NATO (1999—2001)
2001.
Severna Makedonija Republika Makedonija
Podržava:
 Bugarska		 2001.
ONA
Podržava:
 Albanija
Komandanti i vođe
Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija Veljko Kadijević
Savezna Republika Jugoslavija Slobodan Milošević
Republika Srpska Radovan Karadžić
Republika Srpska Ratko Mladić
Republika Srpska Krajina Milan Martić
Republika Srpska Krajina Milan Babić
Fikret Abdić
Severna Makedonija Boris Trajkovski		 Republika Bosna i Hercegovina Alija Izetbegović Slovenija Milan Kučan
Hrvatska Franjo Tuđman
Hrvatska Republika Herceg-Bosna Mate Boban
Hrvatska Republika Herceg-Bosna Krešimir Zubak
Adem Jašari
Hašim Tači
Ramuš Haradinaj
Šefket Musliju[6]
Ridvan Ćazimi
Ali Ahmeti
Fadilj Nimani[7][8]
NATO Lejton V. Smit Mlađi
NATO Vesli Klark
Broj umrlih: oko 130.000—140.000[9][10]
Broj raseljenih: oko 4.000.000[11]

Jugoslovenska narodna armija (JNA) nastojala je da očuva jedinstvo čitave zemlje slamanjem secesionističkih vlada, ali je sve više dolazila pod uticaj režima Slobodana Miloševića, koji se zalagao za srpski nacionalizam umesto komunističkog sistema koji je tada slabio. JNA je zbog toga počela da gubi Slovence, Hrvate, Albance, Bošnjake i Makedonce, a time praktično postala vojska sačinjena isključivo od Srba.[16] Prema izveštaju Ujedinjenih nacija iz 1994. godine, srpska strana nije imala za cilj da obnovi Jugoslaviju, već da stvori Veliku Srbiju od delova Hrvatske i Bosne.[17] Drugi iredentistički pokreti su takođe dovedeni u vezu sa ratovima, kao što su Velika Albanija (sačinjena od Kosova i Metohije, ali korigovana posle međunarodne diplomatije)[18][19][20][21][22] i Velika Hrvatska (sačinjena od delova Hercegovine, ali napuštena 1994. kada je donet Vašingtonski sporazum).[23][24][25][26][27]

Često opisivani kao najsmrtonosniji sukobi u Evropi od Drugog svetskog rata, ratove su obeležili mnogi ratni zločini, uključujući elemente genocida, zločine protiv čovečnosti, etničko čišćenje i silovanja. Masakr u Srebrenici bio je prvi zločin u Evropi od Drugog svetskog rata koji pojedini političari klasifikuju kao genocid, a mnogi ključni pojedinci koji su ga počinili kasnije su optuženi za ratne zločine.[28] Ujedinjene nacije su osnovale Haški tribunal da procesuira ove zločine.[29] Prema podacima Međunarodnog centra za tranzicionu pravdu, ratovi u Jugoslaviji su doveli do smrti 140.000 ljudi,[9] dok Fond za humanitarno pravo procenjuje da je poginulo najmanje 130.000 ljudi.[10] Sukobi su takođe doveli do velikih izbegličkih i humanitarnih kriza.[30][31][32]

Termini uredi

Za ove ratove se takođe koriste nazivi:

  • „Ratovi na Balkanu”
  • „Ratovi/konflikti u Jugoslaviji”[9][33]
  • „Ratovi za jugoslovensko nasleđe”
  • „Treći balkanski rat”: termin koji je predložen u knjizi koju je napisao britanski novinar Miša Gleni, naslov njegove knjige aludira na dva prethodna balkanska rata koja su vođena između 1912. i 1913. godine.[34] Međutim, pojedini savremeni istoričari su ovaj termin primenili na Prvi svetski rat, jer veruju da je to direktan nastavak balkanskih ratova 1912—1913.[35]
  • „Građanski rat u Jugoslaviji”

Pozadina uredi

Za više informacija pogledajte: Stvaranje Jugoslavije i Raspad Jugoslavije
 
Mapa šest republika i dve autonomne pokrajine Jugoslavije između 1945. i 1992.[36]

Država Jugoslavija je nastala nakon Prvog svetskog rata, a njeno stanovništvo su uglavnom činili južnoslovenski hrišćani, iako je takođe bila prisutna značajna muslimanska manjina. Etnički sukob između naroda Jugoslavije povećao se tek u 20. veku, počevši od tenzija oko Ustava Kraljevine SHS početkom 1920-ih, eskalirajući u nasilje između Srba i Hrvata krajem 1920-ih nakon atentata na hrvatskog političara Stjepana Radića i atentata na kralja Aleksandra Karađorđevića.

Prva država naroda Jugoslavije trajala je od 1918. do 1941. godine, kada su je tokom Drugog svetskog rata napale sile Osovine, koje su pružile podršku hrvatskim fašističkim ustašama, čiji je režim izvršio genocid nad Srbima, Jevrejima i Romima, pogubljujući ljude u koncentracionim logorima i vršenju drugih sistematskih i masovnih zločina na teritoriji nacističke države NDH.[12]

Četnici, srpski nacionalistički i gerilski pokret protiv okupacije, počinili su masovne zločine nad Muslimanima i Hrvatima koji su bili na strani Nacističke Nemačke, boreći se za obnovu srpske monarhije i jugoslovenske federacije.[37][38] Jugoslovenski partizani, predvođeni komunistima, uspeli su da prikupe u svoje redove sve grupe, uključujući Srbe, Hrvate i Bošnjake, ali su takođe učestvovali u masovnim zločinima.[39] Godine 1945. Josip Broz Tito, predsednik KPJ između ostalih, osnovao je Demokratsku Federativnu Jugoslaviju (DFJ),[12] te zadržao snažno autoritarno rukovodstvo koje je gušilo nacionalizam.[40]

Nakon Titove smrti 1980. odnosi između komunističkih rukovodstava šest republika su se pogoršali. Slovenija, Hrvatska i Kosovo želeli su veću autonomiju u okviru konfederacije, dok je Srbija nastojala da ojača svoj uticaj. Kako je postalo jasno da ne postoji rešenje koje je prihvatljivo za sve strane, Slovenija i Hrvatska su krenule ka secesiji. Iako su tenzije u Jugoslaviji rasle s početka 1980-ih, događaji iz 1990. godine pokazali su se odlučujućim. Usred ekonomske krize, Jugoslavija se suočavala sa rastućim nacionalizmom među svojim različitim etničkim grupama, koji su podsticala komunistička rukovodstva. Do početka 1990-ih nije bilo efektivne vlasti na saveznom nivou. Predsedništvo su činili predstavnici šest republika, dve pokrajine i Jugoslovenska narodna armija (JNA), a rukovodstvo je bilo podeljeno po nacionalnosti.[41]

 
Rasprostranjenost Srba i Crnogoraca u Jugoslaviji (bez Makedonije i Slovenije), 1981.

Predstavnike Vojvodine, Kosova i Crne Gore zamenili su bliski kadrovi predsednika Srbije Slobodana Miloševića. Srbija je obezbedila četiri od osam glasova saveznih predsedništva,[42] te je mogla da utiče na donošenje odluka na saveznom nivou, pošto su sve ostale republike imale po jedan glas. Dok su Slovenija i Hrvatska želele da uspostave višepartijski sistem, rukovodstvo SK Srbije, na čelu sa Slobodanom Miloševićem, zahtevala je još centralizovaniju federaciju i dominantnu ulogu Srbije u njoj.[41]

Na 14. vanrednom kongresu Saveza komunista Jugoslavije u januaru 1990, Skupština u kojoj su dominirala članovi iz Srbije, pristala je da ukine jednopartijski sistem. Međutim, Slobodan Milošević, vođa Saveza komunista Srbije, iskoristio je svoj uticaj da blokira i nadglasa sve druge predloge hrvatskih i slovenačkih partijskih delegata. Ovo je dovelo do odlaska hrvatske i slovenačke delegacije, a time i do raspada partije,[43] što je simboličan događaj koji predstavlja kraj „bratstva i jedinstva”.

Anketa građana Jugoslavije sprovedena 1990. godine pokazala je da je etnički animozitet postojao u malim razmerama.[44] U poređenju sa rezultatima od pre 25 godina, došlo je do značajnog povećanja etničke distance među Srbima i Crnogorcima prema Hrvatima i Slovencima i obrnuto.[44]

Nakon proglašenja nezavisnosti Hrvatske i Slovenije 1991. godine, Savezno izvršno veće je pokušalo nasilno da zaustavi predstojeći raspad zemlje, a predsednik Veća Ante Marković je izjavio da su secesije Slovenije i Hrvatske nezakonite i suprotne Ustavu Jugoslavije, te izrazio podršku JNA u cilju obezbeđivanja integralnog jedinstva Jugoslavije, ali neuspešno.[45]

Prema Stivenu A. Hartu, autoru knjige Partizani: Rat na Balkanu 1941—1945, etnički mešoviti region Dalmacije održavao je bliske i prijateljske odnose između Hrvata i Srba koji su tamo živeli krajem 19. i početkom 20. veka. Mnogi prvobitni zagovornici ujedinjene Jugoslavije poticali su sa ovih prostora, poput Ante Trumbića, Hrvata iz Dalmacije. Međutim, do izbijanja ratova u Jugoslaviji došlo je do pada svih gostoljubivih odnosa između Hrvata i Srba u Dalmaciji, pri čemu su se Srbi borili na strani samoproglašene države Republike Srpske Krajine.

Iako se činilo da je politika tokom čitavog socijalističkog perioda Jugoslavije bila ista (da svi Srbi treba da žive u jednoj državi), Dejan Guzina tvrdi da su „različiti konteksti u svakom od perioda socijalističke Srbije i Jugoslavije dali potpuno različite rezultate (npr. u korist Jugoslavije, ili u korist Velike Srbije)”. On pretpostavlja da se politika komunista Srbije promenila od konzervativno-socijalističke na početku do ksenofobično-nacionalističke kasnije tokom 1980-ih i 1990-ih.[46]

U Srbiji i na teritorijama u kojima etničku većinu čine Srbi, došlo je do nasilnih sukoba, posebno između nacionalista i nenacionalista koji su kritikovali režim Srbije i srpske političke subjekte u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj.[47] Srbi koji su se javno suprotstavljali nacionalističkoj političkoj klimi tokom ratova u Jugoslaviji navodno su bili maltretirani ili ubijani.[47] Međutim, nakon Miloševićevog dolaska na vlast i izbijanja ratova, u Srbiji su se razvili brojni antiratni pokreti.[48][49] Održani su protesti protiv delovanja JNA, dok su demonstranti tražili referendum o objavi rata i prekidu vojne obaveze, što je dovelo do brojnih dezerterstava i emigracija.[50][51][52]

Sa eskalacijom krize, JNA je postala u velikoj meri pod dominacijom režima Srbije. Prema rečima bivšeg komandanta Pete armije u Zagrebu Martina Špegelja, 50% komandnih mesta zauzimali su Hrvati, dok su nekoliko godina kasnije, na početku rata, sve ključne položaje imali Srbi.[53]

Sukobi uredi

Rat u Sloveniji (1991) uredi

Za više informacija pogledajte: Rat u Sloveniji
 
Tenkovi JNA iz zasede kod Nove Gorice, na granici sa Italijom

Prvi od sukoba, poznat kao Desetodnevni rat, pokrenula je Jugoslovenska narodna armija (JNA) 26. juna 1991. nakon otcepljenja Slovenije od Jugoslavije 25. juna 1991. godine.[54][55]

U početku je Savezna vlada naredila JNA da obezbedi granične prelaze u Sloveniji. Policija i Teritorijalna odbrana Slovenije blokirale su kasarne i puteve, što je dovelo do sukoba na više mesta. Nakon nekoliko desetina žrtava, sukob je prekinut Brionskom deklaracijom 7. jula 1991. godine, kada su Slovenija i Hrvatska pristale na tromesečni moratorijum na otcepljenje. JNA se u potpunosti povukla iz Slovenije do 26. oktobra 1991. godine.

Rat u Hrvatskoj (1991—1995) uredi

Za više informacija pogledajte: Rat u Hrvatskoj
 
Šteta nakon bombardovanja Dubrovnika
 
Tenk JNA M-84 onesposobljen od mine koju su postavili hrvatski vojnici u Vukovaru, novembar 1991.

Sukobi u Hrvatskoj počeli su nekoliko sedmica pre rata u Sloveniji, kada su Srbi u Hrvatskoj, koji su se protivili nezavisnosti Hrvatske, objavili da se odvajaju.

Na parlamentarnim izborima u Hrvatskoj 1990. godine Franjo Tuđman je postao prvi predsednik Hrvatske. On je promovisao nacionalističku politiku sa uspostavljanjem nezavisne države Hrvatske kao primarnim ciljem. Nova vlada je predložila ustavne promene, vratila tradicionalnu zastavu i grb Hrvatske, te uklonila termin „Socijalistička” iz imena države.[56] U pokušaju da se suprotstave ustavnim promenama, lokalni srpski političari su u avgustu 1990. organizovali referendum o „srpskom suverenitetu i autonomiji”. Njihov bojkot je eskalirao u pobunu u oblastima naseljenim etničkim Srbima, u okolini Knina, poznatu kao Balvan revolucija.[57]

Lokalna policija u Kninu stala je na stranu rastuće pobune Srba, dok su mnogi državni službenici, uglavnom policajci u kojima su komandne funkcije uglavnom zauzimali Srbi i komunisti, ostali bez posla.[58] Novi Ustav Hrvatske je ratifikovan u decembru 1990. godine, a Srpsko narodno veće formiralo je SAO Krajinu, samoproglašenu autonomnu oblast Srba.[59]

Etničke tenzije su sve više rasle, podstaknute propagandom koja je bila prisutna i u Hrvatskoj i u Srbiji. Dana 2. maja 1991. dogodio se jedan od prvih oružanih sukoba između srpskih paravojnih formacija i hrvatske policije u Borovom Selu.[60] Dana 19. maja održan je referendum o nezavisnosti, koji su Srbi uglavnom bojkotovali, dok je većina ostalih stanovnika glasala za nezavisnost Hrvatske.[61][59] Hrvatska je proglasila nezavisnost 25. juna 1991. Zbog Brionske deklaracije, stavljen je tromesečni moratorijum na sprovođenje odluke koji je okončan 8. oktobra.[62]

Oružani incidenti tokom leta 1991. godine eskalirali su u sveopšti rat, nakon čega su formirani frontovi oko područja otcepljene SAO Krajine. JNA je razoružala teritorijalne jedinice Slovenije i Hrvatske pre proglašenja nezavisnosti, po nalogu predsednika Srbije Slobodana Miloševića.[63][64] Ovo je u velikoj meri otežano embargom na oružje, koji su UN uvele Jugoslaviji. JNA je bila naizgled ideološki unitaristička, ali su njen oficirski kor činili pretežno Srbi i Crnogorci (70 odsto).[65]

JNA se usprotivila nezavisnosti Hrvatske i stala na stranu srpskih pobunjenika. Pobunjenici nisu bili pogođeni embargom jer ih je podržavala i snabdevala JNA. Do sredine jula 1991. JNA je prebacila oko 70.000 vojnika u Hrvatsku. Borbe su ubrzo eskalirale, a kasnije se proširile i na stotine kvadratnih kilometara od Zapadne Slavonije preko Banije do Dalmacije.[66]

 
Uništena kuća Srba u Sunji. Većina Srba je pobegla tokom Operacije Oluja 1995.

Pogranični regioni su se suočili sa direktnim napadima snaga unutar Srbije i Crne Gore. U avgustu 1991. godine počela je bitka za Vukovar u kojoj su se vodile žestoke borbe sa oko 1.800 hrvatskih boraca koji su blokirali kretanje JNA ka Slavoniji. Krajem oktobra, grad je bio skoro potpuno razoren nakon kopnenog granatiranja i bombardovanja iz vazduha.[67]

Blokada Dubrovnika počela je u oktobru granatiranjem grada koji je tada bio pod zaštitom Uneska, kada je međunarodna štampa kritikovana da se usredsređuje na građevine i infrastrukturu ovog grada, umesto da izveštava o razaranju Vukovara u kojem je ubijeno mnogo civila.[68]

Bitka za Vukovar okončana je 18. novembra 1991. godine nakon što je u gradu ponestalo municije. Masakr na Ovčari dogodio se ubrzo nakon što je JNA zauzela Vukovar.[69] U međuvremenu, kontrolu nad centralnom Hrvatskom preuzele su snage Srba u sprezi sa korpusom JNA iz Bosne i Hercegovine, pod vođstvom Ratka Mladića.[70]

U januaru 1992. Vensov plan je uspostavio zone pod kontrolom UN (UNPA) za Srbe na teritoriji gde su srpski pobunjenici proglasili nezavisnu Republiku Srpsku Krajinu (RSK), te okončao velike vojne operacije, ali sporadični artiljerijski napadi na hrvatske gradove i povremeni upadi hrvatskih snaga u zone UNPA nastavljeni su do 1995. godine. Rat u Hrvatskoj okončan je sredinom 1995. godine, nakon operacija Bljesak i Oluja. Nakon ovoga, Hrvatska je povratila svu svoju teritoriju osim dela Slavonije koji se graniči sa Srbijom. Većina srpskog stanovništva na teritorijama koje je osvojila Hrvatska je proterana i prinuđena je da postanu izbeglice. Područja koja nisu bila pogođena hrvatskim vojnim operacijama, došla su pod upravu UN-a (UNTAES), a ponovo su postala deo Hrvatske 1998. godine pod uslovima Erdutskog sporazuma.[71]

Rat u Bosni i Hercegovini (1992—1995) uredi

Za više informacija pogledajte: Rat u Bosni i Hercegovini

Početkom 1992. godine sukob je zahvatio Bosnu i Hercegovinu pošto je ona takođe proglasila nezavisnost od Jugoslavije. Rat je bio pretežno teritorijalni sukob između Bošnjaka, koji su želeli da sačuvaju teritorijalni integritet nove nezavisne Republike Bosne i Hercegovine, samoproglašene države Srba Republike Srpske i samoproglašene države Hrvata Herceg-Bosne, koje su vodile i snabdevale Srbija, odnosno Hrvatska, navodno sa ciljem podele Bosne i Hercegovine, čime bi Bošnjacima ostao mali deo zemlje.[72] Generalna skupština Ujedinjenih nacija je 18. decembra 1992. godine izdala Rezoluciju 47/121 u kojoj je osudila srpske i crnogorske snage zbog pokušaja da silom prisvoje više teritorija.[73]

 
Ljudi čekaju u redu za vodu tokom opsade Sarajeva, 1992.

JNA se suprotstavila vladinoj agendi koju je predvodila većina u Bosni i Hercegovini za njenu nezavisnost, a zajedno sa drugim naoružanim nacionalističkim srpskim militantnim snagama pokušala je da spreči građane da glasaju na referendumu o nezavisnosti 1992. godine.[74] Međutim, nisu uspeli da ubede ljude da ne glasaju, a zastrašujuća atmosfera kombinovana sa bojkotom Srba rezultirala je ogromnom većinom od 99% glasova koja je podržala nezavisnost.[74]

Rat u Bosni i Hercegovini izbio je 19. juna 1992. godine, iako je opsada Sarajeva već počela u aprilu nakon što je proglašena nezavisnost. Sukob, obeležen višegodišnjom opsadom Sarajeva i masakrom u Srebrenici, bio je najkrvaviji i najšire izveštavan od svih ratova u Jugoslaviji. Frakcija Srba na čelu sa nacionalistom Radovanom Karadžićem obećala je oslobođenje svih područja u kojima većinu čine Srbi. Da bi povezao nepovezane delove teritorija naseljenih Srbima i oblasti na koje Srbi polažu pravo, Karadžić je poveo niz ratnih operacija koje su dovele do migracije muslimanskog stanovništva.[75] Prijavljeno je etničko čišćenje Prijedora, masakri u Višegradu, etničko čišćenje Foče, masakr u Doboju, masakr u Zvorniku, opsada Goražda i drugi.

 
Srpkinja tuguje na groblju u Sarajevu, 1992.

Krajem 1992. godine tenzije između Hrvata i Bošnjaka su porasle, a njihova saradnja se raspala. U januaru 1993. dva bivša saveznička naroda su se upustila u otvoreni sukob, što je dovelo do Bošnjačko–hrvatskog rata.[76] Godine 1994. potpisan je Vašingtonski sporazum između hrvatskih snaga i Armije BiH Republike Bosne i Hercegovine. Nakon dogovora u Karađorđevu usledile su operacija Bljesak i Oluja, Vojska Hrvatske i kombinovane hrvatske snage Bosne i Hercegovine izvele su u septembru 1995. operaciju kodnog naziva Maestral 2 kako bi potisnule Srbe.[77]

Napredak na terenu zajedno sa vazdušnim udarima NATO-a, uz velike ljudske žrtve, izvršio je pritisak na Srbe da sednu za pregovarački sto. Izvršen je pritisak na sve strane da se drže primirja i pregovaraju o okončanju rata u Bosni i Hercegovini. Rat je okončan potpisivanjem Dejtonskog sporazuma 14. decembra 1995. godine, te formiranjem Republike Srpske kao jednim od entiteta u okviru Bosne i Hercegovine.[78]

Centralna obaveštajna agencija (Cija) u aprilu 1995. izvestila je da su 90 odsto svih zločina u ratovima u Jugoslaviji do tog trenutka počinili srpski militanti.[79] Većina ovih zločina dogodila se u Bosni i Hercegovini.

Rat na Kosovu i Metohiji (1998—1999) uredi

Za više informacija pogledajte: Rat na Kosovu i Metohiji
 
Raketa Tomahok lansirana je sa krmene raketne palube američkog ratnog broda Gonzalez 31. marta 1999.
 
Dim u Novom Sadu nakon NATO bombardovanja 1999.

Nakon septembra 1990. godine, kada je Srbija jednostrano ukinula Ustav Jugoslavije iz 1974. godine, autonomija SAP Kosova je skoro ukinuta a sve značajnije odluke dolazile su iz Beograda, nakon čega su Albancima znatno smanjene privilegije i prava. S početka 1990-ih radio i televizija na albanskom jeziku bili su ograničeni, a novine ugašene. Albanci su u velikom broju otpušteni iz javnih preduzeća i institucija, uključujući banke, bolnice, poštu i škole.[80] U junu 1991. godine raspuštena je Skupština Univerziteta u Prištini i nekoliko saveta fakulteta, te njihovi članovi zamenjeni Srbima. Albanskim profesorima je onemogućen ulazak u školske prostorije za novu školsku godinu koja je počela u septembru 1991. godine, zbog čega su albanski učenici bojkotovali nastavu.[80]

Albanci su zatim započeli oružanu pobunu protiv Srbije, a za tu srvhu 1996. godine osnovana je i teroristička Oslobodilačka vojska Kosova (OVK). Oružani sukobi između dve strane izbili su početkom 1998. Primirje uz podršku NATO-a potpisano je 15. oktobra, ali su ga obe strane prekršile dva meseca kasnije, te su se borbe nastavile. Kada je u januaru 1999. godine prijavljeno ubistvo 45 Albanaca u slučaju Račak, NATO je odlučio da se sukob može rešiti samo uvođenjem vojnih snaga kojim će nasilno obuzdati Srbiju.[81] Zvaničnici SR Jugoslavije su odbili da potpišu sporazum iz Rambujea, koji je između ostalog zahtevao 30.000 trupa NATO-a na Kosovu i Metohiji, nesmetano pravo prolaza za NATO trupe na teritoriji SR Jugoslavije, imunitet za NATO i njegove agente, pravo na korišćenje lokalnih puteva, luka, železničkih pruga i aerodroma bez plaćanja, te korišćenje javnih objekata bez troškova.[82][83] NATO se tada pripremio da silom krene u akciju, koristeći ovo odbijanje da opravda bombardovanje.

Usledilo je NATO bombardovanje SRJ, intervencija protiv srpskih snaga, pod komandom generala Veslija Klarka. Ono je okončano nakon dva i po meseca, kada je potpisan Kumanovski sporazum. Kosovo i Metohija su stavljeni pod kontrolu Privremene administrativne misije Ujedinjenih nacija (UNMIK) i vojne zaštite od strane KFOR-a. Međutim, rat na Kosmetu koji je trajao 15 meseci ostavio je hiljade ubijenih civila i preko milion raseljenih.[81]

Sukobi na jugu Srbije (1999—2001) uredi

Za više informacija pogledajte: Sukobi na jugu Srbije (1999—2001)

Sukobi na jugu Srbije predstavljaju oružani sukob između Jugoslavije i albanskih pobunjenika[84][85] Oslobodilačke vojske Preševa, Medveđe i Bujanovca (OVPMB), počevši od juna 1999. godine, sa namerom izdvajanja ovih oblasti iz SR Jugoslavije.[86] Bilo je slučajeva tokom sukoba u kojima je Savezna vlada Jugoslavije tražila podršku KFOR-a u suzbijanju napada OVPMB-a, pošto je Vlada mogla da koristi samo lako naoružane vojne snage nametnute Kumanovskim sporazumom, koji je nakon povlačenja jedinica JNA, stvorio tampon zonu kako bi snagama Jugoslavije bio zabranjen povratak na ovu teritoriju.[87] Predsednik Jugoslavije Vojislav Koštunica upozorio je da će izbiti novi sukobi ako jedinice KFOR-a ne preduzmu mere da spreče napade.[88]

Sukobi u Republici Makedoniji (2001) uredi

Za više informacija pogledajte: Sukobi u Republici Makedoniji (2001)

Sukobi u Republici Makedoniji predstavljaju oružani sukob u Tetovu koji je počeo kada je militantna grupa etničkih Albanaca, pod nazivom Oslobodilačka nacionalna armija (ONA), počela s napadima na snage bezbednosti Republike Makedonije početkom februara 2001. godine, a sam sukob je okončan Ohridskim sporazumom. Cilj ONA je bio da se daju veća prava i autonomija albanskoj manjini u zemlji, koja je činila 25,2% stanovništva Republike Makedonije (54,7% u Tetovu).[89][90] Postojale su i tvrdnje da je grupa želela da se oblasti sa albanskom većinom otcepe od zemlje,[91] ali su pojedini visokorangirani pripadnici ONA to negirali.[89]

Embargo na oružje uredi

U septembru 1991. godine Savet bezbednosti Ujedinjenih nacija uveo je embargo na oružje.[92] Međutim, razne države su bile angažovane ili omogućavale prodaju oružja zaraćenim stranama.[93] Čile je 2012. godine osudio devet osoba, uključujući dvojicu penzionisanih generala, za učešće u prodaji oružja.[94]

Ratni zločini uredi

Genocid uredi

Za više informacija pogledajte: Tužba BiH protiv SRJ za genocid
 
Lobanja žrtve masakra u Srebrenici iz jula 1995. godine u ekshumiranoj masovnoj grobnici izvan Potočara, 2007.

Različito je mišljenje da su masovna ubistva Bošnjaka u Bosni i Hercegovini prerasla u genocid. Generalna skupština Ujedinjenih nacija je 18. decembra 1992. godine donela Rezoluciju 47/121 kojom se osuđuju „agresivni akti srpskih i crnogorskih snaga u cilju sticanja većeg broja teritorija silom”, te nazvala takvo etničko čišćenje „formom genocida”.[73] U svom izveštaju objavljenom 1. januara 1993. godine, Helsinki voč je bila jedna od prvih organizacija za građanska prava koja je upozorila da „razmere nasilja i njegova selektivna priroda po etničkim i verskim pripadnostima ukazuju na zločine genocidnog karaktera nad bošnjačkim i, u manjoj meri, hrvatskim stanovništvom u Bosni i Hercegovini”.[95]

U telegramu koji je Beloj kući 8. februara 1994. poslao američki ambasador u Hrvatskoj Piter Galbrajt, navodi se da se u tom trenutku dešava genocid. U telegramu se navodi „stalno i neselektivno granatiranje i pucnjava” u Sarajevu od strane srpskih snaga, uznemiravanje manjinskih grupa u Severnoj Bosni „u pokušaju da se [Bošnjaci i Hrvati] primoraju da odu”, te korišćenje zatočenika „da obavljaju opasan posao na linijama fronta” kao dokaz da je počinjen genocid.[96] Kongres Sjedinjenih Američkih Država je 2005. godine doneo Rezoluciju u kojoj se „srpska politika agresije i etničkog čišćenja ispunjava pojmovima koji definišu genocid”.[97]

Godine 1993. održano je suđenje pred Međunarodnim sudom pravde, nakon tužbe Bosne i Hercegovine protiv Srbije i Crne Gore za navodni genocid. Presudom Međunarodnog suda pravde od 26. februara 2007. godine indirektno je određena međunarodna priroda rata, ali je Srbija oslobođena direktne odgovornosti za zločine koji su počinile snage Republike Srpske u Srebrenici. Međutim, Sud je zaključio da Srbija nije sprečila zločine koji su počinile srpske snage u Srebrenici, te da nije kaznila odgovorne i privela ih pravdi.[98]

Ratne zločine su počinile različite srpske snage u nekoliko delova Bosne i Hercegovine, posebno u Bijeljini, Sarajevu, Prijedoru, Zvorniku, Višegradu i Foči. Međutim, sudije su zaključile da su kriterijumi za genocid sa specifičnom namerom (dolus specialis) da se iskorene Bošnjaci ispunjeni samo u Srebrenici 1995. godine.[98] Sud je zaključio da drugi zločini, van Srebrenice, počinjeni tokom rata 1992—1995, po međunarodnom pravu mogu biti okarakterisani jedino kao zločini protiv čovečnosti, ali da sama po sebi ne predstavljaju genocid.[99]

Zločin genocida u srebreničkoj enklavi potvrđen je u nekoliko osuđujućih presuda koje je izrekao Sud, a posebno u presudi vođi Srba u Bosni i Hercegovini, Radovanu Karadžiću.[100]

Etnično čišćenje uredi

 
Zatočenici logora Manjača, kod Banja Luke, 1992.

Etničko čišćenje je bilo uobičajena pojava u ratovima u Hrvatskoj, na Kosovu i Metohiji i u Bosni i Hercegovini kod svih zaraćenih strana. Podrazumevano je zastrašivanje, prisilno proterivanje ili teška ubistva nepoželjne etničke grupe, kao i uništavanje bogomolja, groblja i kulturno-istorijskih objekata te etničke grupe kako bi se sastav stanovništva nekog područja promenio u korist druge etničke grupe koja bi postala većinska. Ovi primeri teritorijalnog nacionalizma i teritorijalnih aspiracija deo su cilja jedne etnodržave.[101] Koncentracioni logori kao što su Omarska i Trnopolje takođe su označeni kao sastavni deo strategije etničkog čišćenja.[102]

Prema brojnim presudama i optužnicama Međunarodnog suda pravde, srpske[103][104][105] i hrvatske[106] snage izvršile su etničko čišćenje svojih teritorija na zahtev svog političkog rukovodstva koje je planiralo da stvori etnički čiste države (Republika Srpska i Republika Srpska Krajina od strane Srba, a Herceg-Bosna od strane Hrvata).

Prema Međunarodnom sudu pravde, srpske snage iz SAO Krajine deportovale su najmanje 80–100.000 Hrvata i drugih nesrpskih civila 1991–1992.[107] i najmanje 700.000 Albanaca na Kosovu i Metohiji 1999.[108] Stotine hiljada Bošnjaka je proterano iz svojih domova od strane srpskih snaga u Bosni i Hercegovini.[109] Prema jednoj proceni, srpske snage su proterale najmanje 700.000 Bošnjaka sa područja Bosne i Hercegovine pod njihovom kontrolom.[110]

Oni koji su preživeli etničko čišćenje ostali su traumatizovani što je usledilo kao posledica ove kampanje.[111]

Seksualno nasilje i silovanje uredi

Silovanje i seksualno nasilje su se dešavali po službenoj naredbi kao deo etničkog čišćenja, kako bi se raselila ciljana etnička grupa.[112] Prema podacima Ženske grupe Trešnjevka, više od 35.000 žena i dece držano je u takvim srpskim „kampovima silovanja”.[113][114][115] Dragoljub Kunarac, Radomir Kovač i Zoran Vuković osuđeni su za zločine protiv čovečnosti za silovanje, mučenje i porobljavanje tokom masakra u Foči.[116]

Dokazi o obimu silovanja u Bosni i Hercegovini naveli su Međunarodni sud pravde da se otvoreno pozabavi ovim pitanjem.[117] Izveštaji o seksualnom nasilju tokom rata u Bosni i Hercegovini (1992—1995) i na Kosovu i Metohiji (1998—1999), koje su počinile etničke regularne i neregularne snage, opisani su kao „posebno alarmantni”.[113] Kosovske bezbednosne snage, predvođene NATO-om, dokumentovale su silovanja Albanki, Romkinja i Srpkinja od strane Srba i pripadnika Oslobodilačke vojske Kosova (OVK).[118]

Drugi su procenili da je tokom rata u Bosni i Bercegovini silovano između 20.000 i 50.000 žena, uglavnom Bošnjakinja.[119][120] Malo je izveštaja o silovanju i seksualnom napadu između pripadnika iste etničke grupe.[121]

Silovanje u ratovima u Jugoslaviji često je okarakterisano kao zločin protiv čovečnosti. Silovanje koje su počinile snage jedne strane služilo je uništavanju kulturnih i društvenih veza žrtava i njihovih zajednica.[122] Politika Srbije, je navodno podsticala vojnike da siluju Bošnjakinje dok ne zatrudne, što je korišćeno kao pokušaj etničkog čišćenja.[123] Žene su često držane u zatočeništvu duži vremenski period i puštane tek nešto pre rođenja deteta začetog od silovanja. Sistematsko silovanje je možda imalo dalekosežnije posledice od početnog raseljavanja žrtava silovanja. Stres, uzrokovan traumom silovanja, zajedno sa nedostatkom pristupa reproduktivnoj zdravstvenoj zaštiti koji često doživljavaju raseljena lica, doveo je do ozbiljnih zdravstvenih rizika za žene.[124]

Tokom rata na Kosovu i Metohiji hiljade Albanki i Srpkinja postale su žrtve seksualnog nasilja. Silovanje je korišćeno kao ratno oružje i instrument sistematskog etničkog čišćenja, te za terorisanje civilnog stanovništva, iznuđivanje novca od porodica i prisiljavanje ljudi da napuste svoje domove. Prema izveštaju grupe Human Rights Watch iz 2000. godine, silovanje u ovom ratu može se podeliti u tri kategorije: silovanja u domovima žena, silovanja tokom bekstva i silovanja u pritvoru.[125][126] Većina počinilaca bili su srpske paravojne formacije, ali su među njima bili i pripadnici srpske specijalne policije i vojnici JNA. Praktično svi seksualni napadi koje je dokumentovao Human Rights Watch su bila grupna silovanja u koja su učestvovala najmanje dva počinioca.[125][126] Dokumentovana su mnoga silovanja Srpkinja, Albanki i Romkinja od strane etničkih Albanaca — često od strane pripadnika OVK.[125][126] Silovanja su se često dešavala u prisustvu i uz pristanak vojnih oficira. Vojnici, policajci i članovi paravojnih formacija često su silovali svoje žrtve pred očima brojnih svedoka.[112]

U izveštaju Programa Ujedinjenih nacija za razvoj u Hrvatskoj iz 2013. godine, pod nazivom „Procjena broja žrtava seksualnog nasilja tijekom Domovinskog rata na području Republike Hrvatske i optimalni oblici kompenzacije i podrške žrtvama”, procenjuje se da broj žrtava silovanja i drugih oblika seksualnog napada na obe strane broji približno 1.470 do 2.205 ili 1.501 do 2.437 ljudi, u najvećem broju Srpkinja.[127] Većina žrtava koje su Srbi napali nisu bili srpske etničke pripadnosti.[127] Po regionima, najveći broj silovanja i dela seksualnog nasilja dogodio se u Istočnoj Slavoniji, sa procenjenim 380—570 žrtava.[127] Prema ovom izveštaju, između 300 i 600 muškaraca (4,4%—6,6% zatvorenika) i između 279 i 466 žena (ili 30%—50% zatvorenika) pretrpelo je različite oblike seksualnog zlostavljanja dok su bili u pritvoru u srpskim logorima i zatvorima (uključujući i one u Srbiji).[127] Između 412 i 611 Hrvatica je silovano na teritorijama koje su okupirali Srbi, van logora, od 1991. do 1995. godine.[127] Takođe je poznato da su hrvatske snage počinile silovanja i akte seksualnog nasilja nad srpskim ženama tokom operacija Bljesak i Oluja, sa procenjenih 94—140 žrtava.[127] Seksualno zlostavljanje srpskih zatvorenika dešavalo se i u hrvatskim logorima Lora i Kerestinec.[127]

Posledice uredi

Žrtve uredi

 
Mirovne snage UN prikupljaju leševe nakon masakra u Ahmićima

Prema nekim procenama, broj poginulih u ratovima u Jugoslaviji iznosi 140.000.[9] Fond za humanitarno pravo procenjuje da je u sukobima u bivšim republikama Jugoslavije život izgubilo najmanje 130.000 ljudi.[10] Učešće Slovenije u sukobima bilo je kratko, čime su izbegnute veće žrtve, a u desetodnevnom sukobu poginulo je oko 70 ljudi. Procenjuje se da je u ratu u Hrvatskoj poginulo oko 22.000 ljudi, od čega 15.000 Hrvata i 7.000 Srba.[128]

Bosna i Hercegovina je podnela najteži teret borbi: u ratu je ubijeno između 97.207 i 102.622 ljudi, među kojima 64.036 Bošnjaka, 24.905 Srba i 7.788 Hrvata.[129] Po udelu, 65% ubijenih bili su Bošnjaci, 25% Srbi i 8% Hrvati.[130] U sukobu na Kosovu i Metohiji ubijeno je 13.535 ljudi, uključujući 10.812 Albanaca (80%) i 2.197 Srba (16%).[131] Najveći broj poginulih bio je u Sarajevu: sa oko 14.000 ubijenih tokom opsade,[132] grad je izgubio skoro onoliko ljudi koliko i čitav rat na Kosovu i Metohiji.

U relativnom i apsolutnom broju, najveće gubitke su pretrpeli Bošnjaci: u Bosni i Hercegovini je ubijeno 64.036 ljudi, što predstavlja broj poginulih od preko 3% ove etničke grupe.[129] Najteži položaj su doživeli u masakru u Srebrenici, gde je stopa smrtnosti muškaraca Bošnjaka (bez obzira na godine i civilni status) u julu 1995. dostigla 33%.[133] Udeo Bošnjaka među svim poginulim civilima tokom rata u Bosni i Hercegovini iznosio je oko 83%, dok se u Istočnoj Bosni popeo na skoro 95%.[134]

Tokom rata u Hrvatskoj, 43,4% poginulih na hrvatskoj strani bili su civili.[135]

Interno raseljena lica i izbeglice uredi

 
Bosanske izbeglice, 1993.
 
Albanske izbeglice, 1999.
 
Srpske izbeglice, 1999.

Ratovi u Jugoslaviji izazvali su jednu od najvećih izbegličkih kriza u istoriji Evrope. Procenjuje se da su ratovi u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu i Metohiji proizveli oko 2,4 miliona izbeglica i 2 miliona interno raseljenih lica.[136]

Rat u Bosni i Hercegovini izazvao je 2,2 miliona izbeglica ili raseljenih, od kojih su više od polovine bili Bošnjaci.[137] Do 2001. godine bilo je još 650.000 raseljenih Bošnjaka, dok je 200.000 trajno napustilo zemlju.[137]

Rat na Kosovu i Metohiji je izazvao 862.979 izbeglica albanske pripadnosti koje su ili proterane od strane srpskih snaga ili su pobegle sa fronta.[138] Pored toga, 500.000 do 600.000 lica je interno raseljeno,[139] što znači da je, prema podacima OEBS-a, skoro 90% svih Albanaca raseljeno iz svojih domova na Kosovu i Metohiji do juna 1999. godine.[140] Po završetku rata Albanci su se vratili, ali je preko 200.000 Srba, Roma i drugih nealbanaca izbeglo sa Kosova i Metohije. Tako je do kraja 2000. Srbija postala domaćin 700.000 srpskih izbeglica ili interno raseljenih sa prostora Kosova i Metohije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine.[141]

Iz perspektive azila za interno raseljena lica ili izbeglice, Hrvatska je preuzela najveći teret krize. Prema nekim izvorima, Hrvatska je 1992. godine bila domaćin skoro 750.000 izbeglica ili interno raseljenih, što predstavlja kvotu od skoro 16% njene populacije od 4,7 miliona stanovnika: ove brojke su uključivale 420 do 450.000 bosanskih izbeglica, 35.000 izbeglica iz Srbije (uglavnom iz Vojvodine i sa Kosova) dok je još 265.000 lica iz drugih delova same Hrvatske bilo interno raseljeno.[142]

Zvanični podaci Visokog komesarijata Ujedinjenih nacija za izbeglice pokazuju da je Hrvatska 1993. godine bila domaćin 287.000 izbeglica i 344.000 interno raseljenih. To je odnos od 64,7 izbeglica na 1.000 stanovnika.[143] U svom izveštaju iz 1992. Komesarijat je Hrvatsku stavio na 7. mesto na spisku 50 najopterećenijih zemalja izbeglicama: u njoj je registrovano 316 hiljada izbeglica, što je odnos 15:1 u odnosu na njenu ukupnu populaciju.[144] Zajedno sa interno raseljenima, Hrvatska je 1992. godine bila domaćin za najmanje 648.000 ljudi kojima je bio potreban smeštaj.[145] Poređenja radi, Republika Makedonija je 1999. godine imala 10,5 izbeglica na 1.000 stanovnika.[146]

Slovenija je 1993. godine bila domaćin 45.000 izbeglica, što je 22,7 izbeglica na 1.000 stanovnika.[147] Srbija i Crna Gora su 1993. godine bile domaćin 479.111 izbeglica, što je odnos od 45,5 izbeglica na 1.000 stanovnika. Do 1998. ovaj broj je porastao na 502.037 izbeglica (ili 47,7 izbeglica na 1.000 stanovnika). Do 2000. godine broj izbeglica je pao na 484.391 osobu, ali je broj interno raseljenih porastao na 267.500, odnosno ukupno 751.891 osoba koje su bile raseljene i kojima je potreban smeštaj.[148]

Broj izbeglih ili interno raseljenih (1991—2000)
Država, region Albanci Bošnjaci Hrvati Srbi Ostali (Mađari, Goranci, Romi)
Hrvatska — — 247.000[149] 300.000[150] —
Bosna i Hercegovina — 1.270.000[151] 490.000[151] 540.000[151] —
Kosovo i Metohija 1.200.000[152]–1.450.000[140] — 35.000[142]—40.000[153] 143.000[154] 67.000[154]
Vojvodina, Sandžak — 30.000—40.000[155] — 60.000[153]
Ukupno ~1.200.000—1.450.000 ~1.300.000—1.310.000 ~772.000—777.000 ~983.000 ~127.000

Materijalna šteta uredi

 
Ratna šteta na zgradi u Sarajevu

Materijalne i ekonomske štete koje su doneli sukobi bile su katastrofalne. Bosna i Hercegovina je pre rata imala BDP između 8—9 milijardi dolara. Vlada je procenila ukupnu ratnu štetu na 50—70 milijardi dolara. Takođe je zabeležila pad BDP-a od 75% nakon rata.[156] Oko 60% stambenih objekata u zemlji je ili oštećeno ili uništeno, što se pokazalo kao problem prilikom pokušaja da se sve izbeglice vrate svojim domovima.[157] Bosna i Hercegovina je takođe postala prva zemlja u Evropi po broju nagaznih mina: 1.820 km2 njene teritorije je kontaminirano ovim eksplozivima, što predstavlja 3,6% njene kopnene površine. Između 3 i 6 miliona nagaznih mina bilo je rasuto širom ove države. Od njih je umrlo pet hiljada ljudi, od kojih je 1.520 ubijeno posle rata.[158]

Hrvatski sabor je 1999. godine usvojio Zakon kojim se ratna šteta zemlje procenjuje na 37 milijardi dolara.[159] Navodi da je između 1991. i aprila 1993. godine otprilike 210.000 zgrada u Hrvatskoj (uključujući škole, bolnice i izbegličke kampove) bilo oštećeno ili uništeno granatiranjem od strane Republike Srpske Krajine i snaga JNA. Gradovi pogođeni granatiranjem su Karlovac, Gospić, Ogulin, Zadar, Biograd i drugi.[160] Vlada Hrvatske je takođe priznala da je 7.489 zgrada koje su pripadale Srbima u Hrvatskoj oštećeno ili uništeno eksplozivom, paljevinom ili drugim namernim sredstvima do kraja 1992. Od januara do marta 1993. godine oštećeno je ili uništeno još 220 zgrada. Protiv 126 Hrvata podnete su krivične prijave za takva dela.[161]

Sankcije SR Jugoslaviji stvorile su hiperinflaciju od 300 miliona odsto jugoslovenskog dinara. Do 1995. godine skoro milion radnika je ostalo bez posla, dok je BDP pao za 55 procenata od 1989. godine.[162] NATO bombardovanje SRJ dovelo je do dodatne štete. Jedno od najžešćih je bilo bombardovanje petrohemijske fabrike u Pančevu, koje je izazvalo ispuštanje 80.000 tona zapaljenog goriva u životnu sredinu.[163] Tokom ovog bombardovanja korišćeno je približno 31.000 metaka municije sa osiromašenim uranijumom.[164]

MKSJ/MKSR uredi

Za više informacija pogledajte: Haški tribunal i Međunarodni rezidualni mehanizam za krivične sudove
 
 
 
 
Nekoliko ljudi je osuđeno od strane MKSJ za zločine tokom ratova u Jugoslaviji, uključujući (sleva nadesno): Radovana Karadžića, Ratka Mladića, Milana Lukića i Slobodana Praljaka

Haški tribunal (MKSJ) bio je organ Ujedinjenih nacija osnovan da procesuira teške zločine počinjene tokom ratova u Jugoslaviji i sudi njihovim počiniocima. Tribunal je bio ad hoc sud sa sedištem u Hagu. Jedno od najistaknutijih suđenja odnosilo se na bivšeg predsednika Srbije Slobodana Miloševića, koji je 2002. godine optužen po 66 tačaka optužnice za zločine protiv čovečnosti, ratne zločine i genocid koji su navodno počinjeni u ratovima na Kosovu i Metohiji, u Bosni i Hrvatskoj.[165] Njegovo suđenje je ostalo nedovršeno s obzirom je preminuo 2006. godine, pre nego što je doneta konačna presuda.[166] Međutim, suđenje pred MKSJ je „pomoglo da se delegitimiše Miloševićevo vođstvo”, kako je to izjavio jedan naučnik.[167]

MKSJ i njegov naslednik, Međunarodni rezidualni mehanizam za krivične sudove (MKSR), izrekao je nekoliko osuđujućih presuda. Prva zapažena presuda kojom je potvrđen genocid u Srebrenici bio je slučaj protiv srpskog generala Radislava Krstića: osuđen je 2001. godine, dok je Žalbeno veće potvrdilo presudu 2004. godine.[168] Presuda je takođe doneta i bivšem vođi Srba u Bosni i Hercegovini Radovanu Karadžiću, koji je takođe osuđen za genocid.[169] General Ratko Mladić je 22. novembra 2017. osuđen na doživotnu robiju.[170]

Među drugim značajnim presudama su bile i one ultranacionaliste Vojislava Šešelja,[171][172] vođe paravojne formacije Milana Lukića,[173] političara Momčila Krajišnika,[174] generala Stanislava Galića, koji je osuđen za opsadu Sarajeva,[175] bivšeg pomoćnika ministra unutrašnjih poslova Srbije i načelnika Resora javne bezbednosti Vlastimira Đorđevića, koji je osuđen za zločine na Kosovu i Metohiji,[176] bivšeg komandanta JNA Mileta Mrkšića,[177][178] kao i obojice bivših predsednika Republike Srpske Krajine Milana Martića[179] i Milana Babića.[180]

Za zločine je osuđeno i nekoliko Hrvata, Bošnjaka i Albanaca, kao što su bivši vođa Hrvata Jadranko Prlić i komandant Slobodan Praljak,[181] vojni komandant Mladen Naletilić,[182] bivši komandant Armije BiH Enver Hadžihasanović[183] i bivši komandant OVK Haradin Balja.[184]

Godine 2012. hrvatski generali Ante Gotovina i Mladen Markač su oslobođeni po žalbi.[185]

Do 2019. godine, na osnovu svog statuta,[186] MKSJ je utvrdio da su srpski zvaničnici proglašeni krivim za progon, deportaciju i/ili prisilno premeštanje (zločini protiv čovečnosti, član 5) u Hrvatskoj,[187] Bosni i Hercegovini,[169] na Kosovu i Metohiji[188] i u Vojvodini.[171] Oni su takođe proglašeni krivima za teško ubistvo (zločini protiv čovečnosti, član 5) u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu i Metohiji; kao i teror (kršenje zakona i običaja ratovanja, član 3)[175] i genocid (član 4)[168][169] u Bosni i Hercegovini. Hrvatske snage nisu proglašene krivim ni za šta u Hrvatskoj, ali su proglašene krivim za deportaciju, druga nehumana dela (prisilno premeštanje), teška ubistva i progone (zločini protiv čovečnosti, član 5) u Bosni i Hercegovini.[181] Bošnjačke snage proglašene su krivim za nečovečno postupanje (teška povreda Ženevske konvencije, član 2), teško ubistvo, te okrutno postupanje (kršenje zakona i običaja ratovanja, član 3) u Bosni i Hercegovini.[189] Jedan albanski zvaničnik proglašen je krivim za mučenje, okrutno postupanje, ubistvo (kršenje zakona i običaja ratovanja, član 3) na Kosovu i Metohiji.[190]

Protok oružja uredi

Nakon završetka sukoba, milioni oružja su ostali kod civila koji su ih držali u slučaju da se nasilje ponovo pojavi. Neka od ovih oružja su se kasnije pojavili na crnom tržištu oružja u Evropi.[191]

Nema zvaničnih podataka o tome koliko vatrenog oružja nedostaje. U Srbiji vlasti procenjuju da je u opticaju od 250.000 do 900.000 različitih vrsta. U Bosni i Hercegovini, javni izveštaji navode brojku od 750.000. Krajem 2017. godine, muškarac je ušao u autobus u Banjoj Luci noseći dve torbe sa 36 ručnih bombi, tri jurišne puške, sedam pištolja, nagaznu minu i stotine metaka, a krajnja destinacija mu je bio Geteborg; zaustavljen je u Sloveniji. Na granici sa Hrvatskom zaustavljena je 26-godišnja žena sa tri protivtenkovska oružja i ručnom bombom. Policija je kod 79-godišnjeg muškarca pronašla četiri mitraljeza, tri puške, tri jurišne puške i veću količinu eksploziva. Prema zvaničniku UNDP-a, naterati civile da predaju oružje državnim vlastima je komplikovano jer su ljudi tada primorani da veruju da će ih vlasti zaštititi. Umesto toga, kriminalci sakupljaju oružje.[192] Deo nestalog oružja korišćen je u napadima u Parizu u novembru 2015. tokom kojih su džihadisti ubili 130 ljudi. Takođe su korišćene neszale jurišne puške u pucnjavi u pabu u Geteborgu 2015.[192]

Pokušaji vlada država naslednica da smanje rasprostranjenost ilegalnog oružja koordinisani su kroz Regionalni pristup smanjenju zaliha oružja koji se usredsređuje na smanjenje zaliha, premeštanje oružja i neobjašnjive eksplozije u Jugoistočnoj Evropi. Partnere čine Evropska unija, Kancelarija SAD za uklanjanje i smanjenje oružja, Agencija za smanjenje odbrambenih pretnji SAD i NATO-ova agencija za podršku i nabavku.[193] Aktivnosti koje finansira Vlada SAD su godišnje radionice kojima prisustvuju zvaničnici američke vlade iz Stejt departmenta i Ministarstva odbrane i predstavnici ministarstava odbrane iz jugoslovenskih država naslednica.[194]

Trgovina drogom uredi

Od početka neprijateljstava između zaraćenih strana u bivšoj Jugoslaviji, Oslobodilačka vojska Kosova (OVK), kao i srpska mafija, bili su umešani u ilegalnu trgovinu drogom, posebno sa zapadnoazijskim heroinom koji je ulazio u srednju i zapadnu Evropu. Početkom 1990-ih, oko 2.000 Albanaca sa Kosova i Metohije zadržano je u švajcarskim zatvorima pod optužbom za šverc oružja i droge. Tokom rata, Interpol i lokalni organi za provođenje zakona zaplenili su ukupno nekoliko tona heroina. Ilegalne operacije krijumčarenja droge takođe su dovele do dodatnih zločina širom Zapadne Evrope, uključujući pljačke banaka i iznude koje su počinile kriminalne grupe koje deluju iz istočne Evrope. Intenziviranje potrošnje heroina u Zapadnoj Evropi dovelo je do širenja tržišta droge na otvorenom, posebno u Švajcarskoj. Bosanskohercegovačke kriminalne bande i dalje imaju značajan uticaj na globalnu trgovinu drogom, a najpoznatije su po trgovini kokainom.[195][196][197]

Napomene uredi

  1. ^ Nije bilo zvanične objave rata. Prvi oružani sukob bio je okršaj u Pakracu 1. marta 1991,[1] nakon čega je usledio incident na Plitvičkim jezerima 31. marta 1991, kada je došlo do prvih žrtava.[2] Poslednja velika borbena operacija bila je Operacija Oluja, od 4. do 7. avgusta 1995.[3] Formalno, neprijateljstva su prestala potpisivanjem Erdutskog sporazuma 12. novembra 1995.[4]
  2. ^ Neki istoričari sužavaju samo na sukobe tokom 1990-ih u Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu i Metohiji.[15] Drugi takođe ubrajaju sukobe na jugu Srbije i sukobe u Republici Makedoniji 2001.

Reference uredi

Izvori uredi

  1. ^ Stephen Engelberg (3. 3. 1991). „Belgrade Sends Troops to Croatia Town”. The New York Times. Pristupljeno 11. 12. 2010. 
  2. ^ Chuck Sudetic (1. 4. 1991). „Deadly Clash in a Yugoslav Republic”. The New York Times. Pristupljeno 11. 12. 2010. 
  3. ^ Dean E. Murphy (8. 8. 1995). „Croats Declare Victory, End Blitz”. Los Angeles Times. Pristupljeno 18. 12. 2010. 
  4. ^ Chris Hedges (12. 11. 1995). „Serbs in Croatia Resolve Key Issue by Giving up Land”. The New York Times. Pristupljeno 18. 12. 2010. 
  5. ^ „Mine kills Serb police”. BBC News. 14. 10. 2000. Arhivirano iz originala 10. 8. 2014. g. 
  6. ^ „Rebel Albanian chief surrenders”. BBC News. 26. 5. 2001. Arhivirano iz originala 22. 2. 2014. g. 
  7. ^ "Komandantët e UÇK-së, disa të vrarë, disa në arrati, shumica në poste"[mrtva veza]. Lajm Maqedoni. 13 August 2010
  8. ^ „"Ubien Fadil Limani, komandant na teroristite za Kumanovo"”. Arhivirano iz originala 02. 10. 2013. g. . Vest. 28 May 2001
  9. ^ a b v g „Transitional Justice in the Former Yugoslavia”. International Center for Transitional Justice. 1. 1. 2009. Pristupljeno 8. 9. 2009. 
  10. ^ a b v „About us”. Humanitarian Law Center. Arhivirano iz originala 22. 5. 2011. g. Pristupljeno 17. 11. 2010. 
  11. ^ „Transitional Justice in the Former Yugoslavia”. ICJT.org. International Center for Transitional Justice. 1. 1. 2009. 
  12. ^ a b v Judah, Tim (17. 2. 2011). „Yugoslavia: 1918–2003”. BBC. Pristupljeno 1. 4. 2012. 
  13. ^ Finlan (2004), p.  8.
  14. ^ Naimark (2003), p. xvii.
  15. ^ Shaw 2013, str. 132.
  16. ^ Armatta, Judith (2010), Twilight of Impunity: The War Crimes Trial of Slobodan Milosević, Duke University Press, str. 121 
  17. ^ Annex IV – II. The politics of creating a Greater Serbia: nationalism, fear and repression
  18. ^ Janssens, Jelle (5. 2. 2015). State-building in Kosovo. A plural policing perspective. Maklu. str. 53. ISBN 978-90-466-0749-7. 
  19. ^ Totten, Samuel; Bartrop, Paul R. (2008). Dictionary of Genocide. with contributions by Steven Leonard Jacobs. Greenwood Publishing Group. str. 249. ISBN 978-0-313-32967-8. 
  20. ^ Sullivan, Colleen (14. 9. 2014). „Kosovo Liberation Army (KLA)”. Encyclopædia Britannica. 
  21. ^ Karon, Tony (9. 3. 2001). „Albanian Insurgents Keep NATO Forces Busy”. TIME. 
  22. ^ Phillips, David L. (2012). Liberating Kosovo: Coercive Diplomacy and U.S. Intervention. in cooperation with the Future of Diplomacy Project, Belfer Center for Science and International Affairs. The MIT Press. str. 69. ISBN 978-0-262-30512-9. 
  23. ^ International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (29. 5. 2013). „Prlic et al. judgement vol.6 2013” (PDF). United Nations. str. 383. 
  24. ^ Gow, James (2003). The Serbian Project and Its Adversaries: A Strategy of War Crimes. C. Hurst & Co. str. 229. ISBN 978-1-85065-499-5. 
  25. ^ van Meurs, Wim, ur. (11. 11. 2013). Prospects and Risks Beyond EU Enlargement: Southeastern Europe: Weak States and Strong International Support. Springer Science & Business Media. str. 168. ISBN 978-3-663-11183-2. 
  26. ^ Thomas, Raju G. C., ur. (2003). Yugoslavia Unraveled: Sovereignty, Self-Determination, Intervention. Lexington Books. str. 10. ISBN 978-0-7391-0757-7. 
  27. ^ Mahmutćehajić, Rusmir (1. 2. 2012). Sarajevo Essays: Politics, Ideology, and Tradition. State University of New York Press. str. 120. ISBN 978-0-7914-8730-3. 
  28. ^ Bosnia Genocide, United Human Rights Council, Arhivirano iz originala 22. 4. 2009. g., Pristupljeno 13. 4. 2015 
  29. ^ United Nations Security Council Resolution 827. S/RES/827(1993) 25 May 1993.
  30. ^ „The Balkan Refugee Crisis”. Crisis Group. jun 1999. Pristupljeno 2022-03-14. 
  31. ^ „Crisis in the Balkans”. Chomsky.info. Pristupljeno 2022-03-14. 
  32. ^ „Bosnia and Herzegovina: The Fall of Srebrenica and the Failure of UN Peacekeeping”. Human Rights Watch. 15. 10. 1995. Pristupljeno 2022-03-14. 
  33. ^ Tabeau, Ewa (15. 1. 2009). „Casualties of the 1990s wars in the former Yugoslavia (1991–1999)” (PDF). Helsinki Committee for Human Rights in Serbia. 
  34. ^ Glenny 1996, str. 250
  35. ^ Bideleux & Jeffries (2007), p. 429
  36. ^ „Serbia and Kosovo reach EU-brokered landmark accord”. BBC. 19. 4. 2013. Pristupljeno 13. 12. 2014. 
  37. ^ Tomasevich, Jozo (2001). War and Revolution in Yugoslavia: 1941–1945. Stanford University Press. str. 747, 152. ISBN 0-8047-7924-4. 
  38. ^ Redžić, Enver (2005). Bosnia and Herzegovina in the Second World War. London ; New York: Frank Cass. str. 155, 402. ISBN 978-0-7146-5625-0. 
  39. ^ Hart, Stephen A. (17. 2. 2011). „Partisans: War in the Balkans 1941–1945”. BBC History. Pristupljeno 11. 7. 2012. 
  40. ^ Annex III – The Balkan wars and the world wars
  41. ^ a b Annex IV – Prelude to the breakup
  42. ^ Brown & Karim (1995), p. 116
  43. ^ „Milosevic's Yugoslavia: Communism Crumbles”. Milosevic's Yugoslavia. BBC News. 
  44. ^ a b Perunovic 2015
  45. ^ Cohen & Dragović-Saso (2008), p. 323
  46. ^ Guzina 2003, str. 91.
  47. ^ a b Gagnon 2004, str. 5
  48. ^ Udovicki & Ridgeway 2000, str. 255–266
  49. ^ Fridman 2010
  50. ^ „Spomenik neznanom dezerteru”. Vreme. 2008. Pristupljeno 4. 5. 2020. 
  51. ^ Udovicki & Ridgeway 2000, str. 255–258
  52. ^ Powers 1997, str. 467
  53. ^ Lenard J. Cohen, Jasna Dragovic-Soso;: State Collapse in South-Eastern Europe: New Perspectives on Yugoslavia's Disintegration p. 309; Purdue University Press. 2007. ISBN 1-55753-460-8.
  54. ^ Race, Helena (2005). "Dan prej" – 26. junij 1991: diplomsko delo ["A Day Before" – 26 June 1991 (diploma thesis)] (PDF) (na jeziku: slovenački). Faculty of Social Sciences, University of Ljubljana. Pristupljeno 3. 2. 2011. 
  55. ^ Prunk, Janko (2001). „Path to Slovene State”. Public Relations and Media Office, Government of the Republic of Slovenia. Pristupljeno 3. 2. 2011. 
  56. ^ Tanner 2001, str. 229.
  57. ^ Tanner 2001, str. 233.
  58. ^ Ramet 2010, str. 262.
  59. ^ a b Goldstein 1999, str. 222.
  60. ^ Ramet 2010, str. 119.
  61. ^ Sudetic, Chuck (20. 5. 1991). „Croatia Votes for Sovereignty and Confederation”. The New York Times. Pristupljeno 12. 12. 2010. 
  62. ^ Goldstein 1999, str. 226.
  63. ^ Glaurdić, Josip (2011). The Hour of Europe: Western Powers and the Breakup of Yugoslavia. Yale University Press. str. 57. ISBN 978-0-300-16645-3. 
  64. ^ Annex III – The Conflict in Slovenia
  65. ^ Annex III – General structure of the Yugoslav armed forces
  66. ^ Annex III – Forces operating in Croatia
  67. ^ Tanner 2001, str. 256.
  68. ^ Pearson 2010.
  69. ^ Ramet 2010, str. 263.
  70. ^ „Profile: Ratko Mladic, Bosnian Serb army chief”. BBC News. 31. 7. 2012. Pristupljeno 11. 7. 2012. 
  71. ^ „The Erdut Agreement” (PDF). United States Institute of Peace. 12. 11. 1995. Pristupljeno 17. 1. 2011. 
  72. ^ Hayden, Robert M. (12. 3. 1993). „The Partition of Bosnia and Herzegovina, 1990–1993” (PDF). National Council for Eurasian and East European Research. str. ii. 
  73. ^ a b „Resolution 47/121, 91st plenary meeting, The situation in Bosnia and Herzegovina”. United Nations General Assembly. 18. 12. 1992. Pristupljeno 23. 4. 2011. 
  74. ^ a b Meštrović 1996, str. 36
  75. ^ Meštrović (1996), pg. 7.
  76. ^ „Prosecutor v. Rasim Delić Judgement” (PDF). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 15. 9. 2008. str. 24. 
  77. ^ CIA 2002, str. 379.
  78. ^ „Dayton Peace Agreement”. Organization for Security and Co-operation in Europe. 14. 12. 1995. Pristupljeno 7. 1. 2019. 
  79. ^ Meštrović 1996, str. 8
  80. ^ a b The Prosecutor vs Milan Milutinović et al. – Judgement, 26 February 2009, pp. 88–89
  81. ^ a b The Prosecutor vs Milan Milutinović et al. – Judgement, 26 February 2009, p. 416.
  82. ^ „The Rambouillet text - Appendix B”. The Guardian. 28. 4. 1999. Pristupljeno 5. 10. 2021. 
  83. ^ Suy, Eric (2000). „NATO's Intervention in the Federal Republic of Yugoslavia”. Leiden Journal of International Law. Cambridge University Press. 13: 193—205. S2CID 145232986. doi:10.1017/S0922156500000133. 
  84. ^ Perritt, Henry H. Jr. (18. 7. 2008). Kosovo Liberation Army: The Inside Story of an Insurgency. University of Illinois Press. ISBN 978-0-252-03342-1. 
  85. ^ Morton, Jeffrey S.; Bianchini, Stefano; Nation, Craig; Forage, Paul, ur. (17. 1. 2004). Reflections on the Balkan Wars: Ten Years After the Break-up of Yugoslavia. Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-4039-6332-1. 
  86. ^ Morton, Jeffrey S. (2004). Reflections on the Balkan Wars. Palgrave Macmillan. str. 57. ISBN 978-1-4039-6332-1. 
  87. ^ „Renewed clashes near Kosovo border”. BBC News. 28. 1. 2001. Pristupljeno 23. 4. 2015. 
  88. ^ „Kostunica warns of fresh fighting”. BBC News. 29. 1. 2001. 
  89. ^ a b Wood, Paul (20. 3. 2001a). „Who are the rebels?”. BBC News. 
  90. ^ „Census of Population, Households and Dwellings in the Republic of Macedonia, 2002 – Book XIII” (PDF). Skopje: State Statistical Office of the Republic of Macedonia. maj 2005. 
  91. ^ „Macedonia's 'Liberation' Army: A Learner's Lexicon”. World Press Review. 48 (9). septembar 2001. Pristupljeno 18. 4. 2012. 
  92. ^ „UN arms embargo on Yugoslavia (FRY)”. Stockholm International Peace Research Institute. Pristupljeno 28. 12. 2015. 
  93. ^ Blaz Zgaga; Surc, Matej (2. 12. 2011). „Yugoslavia and the profits of doom”. EUobserver. Pristupljeno 4. 12. 2011. 
  94. ^ „Chile generals convicted over 1991 Croatia arms deal”. BBC News. 20. 1. 2012. Pristupljeno 21. 1. 2012. 
  95. ^ „Human Rights Watch World Report 1993 – The former Yugoslav Republics”. Helsinki Watch. 1. 1. 1993. Pristupljeno 10. 7. 2017. 
  96. ^ Peter W. Galbraith. „Galbraith telegram” (PDF). United States Department of State. Arhivirano iz originala (PDF) 2021-02-25. g. Pristupljeno 2022-02-19. 
  97. ^ „A resolution expressing the sense of the Senate regarding the massacre at Srebrenica in July 1995”. Arhivirano iz originala 07. 01. 2016. g. Pristupljeno 25. 4. 2015. , thomas.loc.gov;,.
  98. ^ a b Marlise Simons (27. 2. 2007). „Court Declares Bosnia Killings Were Genocide”. The New York Times. Pristupljeno 10. 7. 2017. 
  99. ^ „Sense Tribunal: SERBIA FOUND GUILTY OF FAILURE TO PREVENT AND PUNISH GENOCIDE”. Arhivirano iz originala 30. 7. 2009. g. Pristupljeno 25. 4. 2015. 
  100. ^ Alexandra Sims (24. 3. 2016). „Radovan Karadzic guilty of genocide over Srebrenica massacre in Bosnia” . The Independent. Arhivirano iz originala 07. 05. 2022. g. Pristupljeno 10. 7. 2017. 
  101. ^ Wood 2001, str. 57–75.
  102. ^ Campbell 2002, str. 1.
  103. ^ „Prosecutor v. Vujadin Popovic, Ljubisa Beara, Drago Nikolic, Ljubomir Borovcanin, Radivoje Miletic, Milan Gvero, and Vinko Pandurevic” (PDF). „In the Motion, the Prosecution submits that both the existence and implementation of the plan to create an ethnically pure Bosnian Serb state by Bosnian Serb political and military leaders are facts of common knowledge and have been held to be historical and accurate in a wide range of sources.” 
  104. ^ „ICTY: Radoslav Brđanin judgement”. Arhivirano iz originala 14. 4. 2009. g. 
  105. ^ „Tadic Case: The Verdict”. „Importantly, the objectives remained the same: to create an ethnically pure Serb State by uniting Serbs in Bosnia and Herzegovina and extending that State from the FRY [...] to the Croatian Krajina along the important logistics and supply line that went through opstina Prijedor, thereby necessitating the expulsion of the non-Serb population of the opstina.” 
  106. ^ „Prosecutor v. Jadranko Prlic, Bruno Stojic, Slobodan Praljak, Milivoj Petkovic, Valentin Coric and Berislav Pusic” (PDF). „Significantly, the Trial Chamber held that a reasonable Trial Chamber, could make a finding beyond any reasonable doubt that all of these acts were committed to carry out a plan aimed at changing the ethnic balance of the areas that formed Herceg-Bosna and mainly to deport the Muslim population and other non-Croat population out of Herceg-Bosna to create an ethnically pure Croatian territory within Herceg-Bosna.” 
  107. ^ „Judgement Summary for Jovica Stanišić and Franko Simatović” (PDF). ICTY. 30. 5. 2013. str. 2. Pristupljeno 10. 7. 2017. 
  108. ^ „Five Senior Serb Officials Convicted of Kosovo Crimes, One Acquitted”. ICTY. 26. 2. 2009. Pristupljeno 10. 7. 2017. 
  109. ^ Campbell 2001, str. 58.
  110. ^ Geldenhuys 2004, str. 34.
  111. ^ Weine et al. 1998, str. 147.
  112. ^ a b de Brouwer (2005), p. 10
  113. ^ a b de Brouwer (2005), pp. 9–10
  114. ^ Robson, Angela (jun 1993). „Rape: Weapon of War”. New Internationalist (244). Arhivirano iz originala 17. 08. 2010. g. 
  115. ^ „Netherlands Institute for War Documentation”. Arhivirano iz originala 29. 09. 2007. g.  Part 1 Chapter 9
  116. ^ „Bosnia: Landmark Verdicts for Rape, Torture, and Sexual Enslavement – Criminal Tribunal Convicts Bosnian Serbs for Crimes Against Humanity”. Human Rights Watch. Human Rights Watch. 22. 2. 2001. 
  117. ^ Simons, Marlise (jun 1996). „For first time, Court Defines Rape as War Crime”. The New York Times. 
  118. ^ de Brouwer (2005), p. 11
  119. ^ Salzman 1998, str. 348–378.
  120. ^ Vesna Peric Zimonjic (20. 2. 2006). „Film award forces Serbs to face spectre of Bosnia's rape babies”. The Independent. Belgrade. Arhivirano iz originala 24. 9. 2009. g. Pristupljeno 26. 6. 2009. 
  121. ^ „United Nations Commission on Breaches of Geneva Law in Former Yugoslavia”, The International Fight Against Gender Inequality, 1997, Arhivirano iz originala 8. 8. 2009. g., Pristupljeno 14. 4. 2014 
  122. ^ Card 1996, str. 5–18.
  123. ^ Allen 1996, str. 77
  124. ^ McGinn 2000, str. 174–180.
  125. ^ a b v „Serb Gang-Rapes in Kosovo Exposed”. Human Rights Watch. Human Rights Watch. 20. 3. 2000. 
  126. ^ a b v Kosovo: Rape as a Weapon of "Ethnic Cleansing", Human Rights Watch, Pristupljeno 14. 4. 2015 
  127. ^ a b v g d đ e „Assessment of the Number of Sexual Violence Victims during the Homeland War of the Republic of Croatia and Optimal Forms of Compensation and Support to Victims” (PDF). UNDP. Arhivirano iz originala (PDF) 20. 01. 2022. g. Pristupljeno 22. 1. 2020. 
  128. ^ Bjelajac & Žunec 2009, str. 265.
  129. ^ a b Toal & Dahlman 2011, str. 136.
  130. ^ „Bosnia war dead figure announced”. BBC News. 21. 6. 2007. 
  131. ^ Visoka 2020, str. 385.
  132. ^ „General jailed for Sarajevo siege”. BBC News. 12. 12. 2007. Pristupljeno 12. 3. 2020. 
  133. ^ Brunborg, Lyngstad & Urdal 2003, str. 229–248.
  134. ^ Smajić 2013, str. 124.
  135. ^ Fink 2010, str. 469.
  136. ^ Watkins 2003, str. 10.
  137. ^ a b UNHCR 2003.
  138. ^ Human Rights Watch (2001). „Kosovo: Under Orders”. 
  139. ^ Iacopino et al. 2001, str. 2013–2018.
  140. ^ a b OSCE 1999, str. 13.
  141. ^ Rowland, Jacky (22. 3. 2000). „Bleak outlook for Serb refugees”. BBC News. Belgrade. Pristupljeno 4. 7. 2012. 
  142. ^ a b Council of Europe 1993, str. 9.
  143. ^ UNHCR 2002, p. 1
  144. ^ UNHCR 1993, str. 11.
  145. ^ UNHCR 1993, str. 8.
  146. ^ UNHCR 2000, p. 319
  147. ^ UNHCR 2002, p. 1
  148. ^ UNHCR 2002, p. 1
  149. ^ US Department of State (1994). „CROATIA HUMAN RIGHTS PRACTICES, 1993”. 
  150. ^ UNHCR 1997.
  151. ^ a b v Friedman 2013, str. 80.
  152. ^ Krieger 2001, str. 90.
  153. ^ a b Human Rights Watch 1994, str. 7.
  154. ^ a b Human Rights Watch (2001). „Under Orders: War Crimes in Kosovo”. 
  155. ^ Siblesz 1998, str. 10.
  156. ^ World Bank 1996, str. 10.
  157. ^ Meyers 2004, str. 136.
  158. ^ Jha 2014, str. 68.
  159. ^ Bicanic 2008, str. 158–173.
  160. ^ OHCHR 1993, str. 23.
  161. ^ OHCHR 1993, str. 19.
  162. ^ Erik Kirschbaum (13. 7. 1995). „YUGOSLAV ECONOMY FORECAST TO GROW ONCE EMBARGO ENDS INFLATION WHIPPED, CENTRAL BANKER SAYS”. JOC Group. Arhivirano iz originala 25. 9. 2022. g. Pristupljeno 7. 8. 2017. 
  163. ^ Jha 2014, str. 69.
  164. ^ Jha 2014, str. 72.
  165. ^ Magliveras 2002, str. 661–677.
  166. ^ „UN tribunal investigating death of accused genocide mastermind Slobodan Milosevic”. UN News. 12. 3. 2006. Pristupljeno 4. 5. 2018. 
  167. ^ Akhavan 2001, str. 7–31.
  168. ^ a b „Srebrenica massacre was genocide, UN tribunal for former Yugoslavia confirms”. UN News. 14. 4. 2004. Pristupljeno 7. 1. 2019. 
  169. ^ a b v „UN welcomes 'historic' guilty verdict against Radovan Karadžić”. UN News. 24. 3. 2016. Arhivirano iz originala 15. 1. 2019. g. Pristupljeno 15. 4. 2018. 
  170. ^ „UN hails conviction of Mladic, the 'epitome of evil,' a momentous victory for justice”. UN News. 22. 11. 2017. Pristupljeno 23. 11. 2017. 
  171. ^ a b „APPEALS CHAMBER REVERSES ŠEŠELJ'S ACQUITTAL, IN PART, AND CONVICTS HIM OF CRIMES AGAINST HUMANITY”. United Nations Mechanism for International Criminal Tribunals. 11. 4. 2018. Pristupljeno 11. 4. 2018. 
  172. ^ „Serbia: Conviction of war criminal delivers long overdue justice to victims”. Amnesty International. 11. 4. 2018. Pristupljeno 11. 4. 2018. 
  173. ^ „UN genocide tribunal affirms life sentence of Serb paramilitary leader”. UN News. 4. 12. 2012. Pristupljeno 15. 4. 2018. 
  174. ^ „UN tribunal transfers former Bosnian Serb leader to UK prison”. UN News. 8. 9. 2009. Pristupljeno 15. 4. 2018. 
  175. ^ a b „UN war crimes tribunal sentences Bosnian Serb general to life in jail”. UN News. 30. 11. 2006. Pristupljeno 4. 5. 2018. 
  176. ^ „UN tribunal convicts former Serbian police official for crimes in Kosovo”. UN News. 23. 2. 2011. Pristupljeno 4. 5. 2018. 
  177. ^ „Mile Mrksic, a Serb Army Officer Convicted of War Crimes, Dies at 68”. The New York Times. 17. 8. 2015. Pristupljeno 15. 4. 2018. 
  178. ^ „UN war crimes tribunal sentences two former senior Yugoslav officers”. UN News. 27. 9. 2007. Pristupljeno 4. 5. 2018. 
  179. ^ „UN tribunal upholds 35-year jail term for leader of breakaway Croatian Serb state”. UN News. 8. 10. 2008. Pristupljeno 15. 4. 2018. 
  180. ^ „Convicted Croatian Serb ex-leader commits suicide before he was to testify at UN court”. UN News. 6. 3. 2006. Pristupljeno 7. 1. 2019. 
  181. ^ a b „Prlić et al., Case Information Sheet” (PDF). International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia. Pristupljeno 14. 1. 2019. 
  182. ^ „Bosnian Croat commander convicted by UN tribunal to serve jail term in Italy”. UN News. 25. 4. 2008. Pristupljeno 4. 5. 2018. 
  183. ^ „UN tribunal partially overturns convictions of two Bosnian Muslim commanders”. UN News. 22. 4. 2008. Pristupljeno 4. 5. 2018. 
  184. ^ „Kosovo prison guard convicted by UN tribunal to serve rest of jail term in France”. UN News. 2008-05-15. Pristupljeno 15. 4. 2018. 
  185. ^ „Appeals Judgement Summary for Ante Gotovina and Mladen Markač” (PDF). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 16. 11. 2012. Pristupljeno 12. 1. 2013. 
  186. ^ „Updated Statute of the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia” (PDF). International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia. septembar 2009. Pristupljeno 14. 1. 2019. 
  187. ^ „Leader of breakaway Croatian Serb state convicted and jailed by UN tribunal”. UN News. 12. 6. 2007. Pristupljeno 15. 4. 2018. 
  188. ^ „Šainović et al., Case Information Sheet” (PDF). International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia. 2014. Pristupljeno 11. 1. 2019. 
  189. ^ „Mucić et al., Case Information Sheet” (PDF). International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia. Pristupljeno 14. 1. 2019. 
  190. ^ „Limaj et al., Case Information Sheet” (PDF). International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia. Pristupljeno 14. 1. 2019. 
  191. ^ „Paris terror attack: Why getting hold of a Kalashnikov is so easy” . The Independent. 23. 11. 2015. Arhivirano iz originala 07. 05. 2022. g. Pristupljeno 28. 11. 2015. 
  192. ^ a b „GP granskar: Vapnens väg till Göteborg”. gp.se (na jeziku: švedski). 7. 12. 2018. Pristupljeno 2018-12-10. 
  193. ^ „Regional Approach to Stockpile Reduction – RASR – Partners”. www.rasrinitiative.org. Pristupljeno 2019-02-16. 
  194. ^ Survey, Small Arms (5. 7. 2015). Small arms survey 2015 : weapons and the world. [Cambridge, England]. ISBN 978-1-107-32363-6. OCLC 913568550. 
  195. ^ Drozdiak, William (November 6, 1993). „"Balkan War Victor: Heroin"”. Pristupljeno 3. 5. 2021. . The Washington Post..
  196. ^ „"Kosovo PM is head of human organ and arms ring, Council of Europe reports"”. Pristupljeno 3. 5. 2021. . theguardian.com..
  197. ^ „"Balkan Cartel Trafficking Cocaine Around the Globe in Private Planes Busted"”. Pristupljeno 3. 5. 2021. . Europol..

Opšti i citirani izvori uredi

Knjige uredi

Naučni članci u časopisima uredi

Ostali izvori uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Ratovi u Jugoslaviji na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ратови_у_Југославији&oldid=27798526”