Filip Filipović

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Filip Filipović (višeznačna odrednica).

Filip Filipović (Čačak, 21. jun 1878 — Moskva, april 1938) bio je jugoslovenski političar i revolucionar, jedan od osnivača Komunističke partije Jugoslavije i njen prvi sekretar.

filip filipović
Filip Filipović
Lični podaci
Datum rođenja	(1878-06-21)21. jun 1878.
Mesto rođenja	Čačak, Kneževina Srbija
Datum smrti	april 1938.(1938-04-00) (59 god.)
Mesto smrti	Moskva, Ruska SFSR, Sovjetski Savez
Profesija	profesor matematike
Delovanje
Član KPJ od	aprila 1919.
prvi sekretar Izvršnog odbora CPV SRPJ(k)
Period	april 1919 — jun 1920.
Prethodnik	niko
Naslednik	Pavle Pavlović i Jakov Lastrić
sekretar CPV KPJ
Period	jun 1920 — avgust 1921.
Prethodnik	niko
Naslednik	Triša Kaclerović
predsednik Beogradske opštine
Period	25 — 26. avgust 1920.
Prethodnik	Kosta Jovanović
Naslednik	Đoka Kara-Jovanović

Još kao gimnazijalac, pod uticajem Svetozara Markovića i Dimitrija Tucovića zainteresovao se za socijalizam. Studije matematike započeo je u Beogradu, a završio u Petrogradu, u Rusiji, gde je 1902. postao član Ruske socijaldemokratske partije i priključio se boljševičkoj frakciji unutar nje. Radio je kao profesor matematike, ali je učestvovao i u revolucionarnom radu učestvujući u borbi ruskih radnika, marksističkim kružocima i Ruskoj revoluciji 1905. godine.

Godine 1912. vratio se u Srbiju, gde je postao član Glavne partijske uprave Srpske socijaldemokratske stranke i sekretar Radničke komore. Tokom Prvog svetskog rata je uhapšen i od 1916. se nalazio u internaciji u Beču, gde se povezao sa boljševicima i politički delovao. Početkom 1919. vratio se u Jugoslaviju i radio na organizovanju Kongresa ujedinjenja na kome je stvorena Socijalistička radnička partija Jugoslavije, a on postao sekretar Izvršnog odbora Centralnog partijskog veća.

Na Vukovarskom kongresu, održanom 1920. predvodio je revolucionarnu struju u partiji, koja je odnela prevagu nakon čega je partija preimenovana u Komunističku partiju Jugoslavije. Zajedno sa Simom Markovićem tada je izabran za sekretara Centralnog partijskog veća. Aktivno je radio na propagiranju ideja socijalizma i na popularisanju i odbrani revolucija u Mađarskoj i Rusiji, zbog čega je više puta hapšen i proganjan. Avgusta 1920. izabran je za predsednika Beogradske opštine, ali je državna vlast Kraljevine SHS suspendovala njegov izbor za predsednika. Potom je izabran za narodnog poslanika Ustavotvorne skupštine.

Zajedno sa ostalim članovima rukovodstva KPJ uhapšen je i na Vidovdanskom procesu, 1922. osuđen na dve godine zatvora, koje je izdržao u Požarevcu. Godine 1923. učestvovao je u organizovanju Nezavisne radničke partije Jugoslavije, koja je predstavljala legalni oblik rada tada ilegalne KPJ, ali je nakon njene zabrane 1924. morao da ode u emigraciju. Kao predstavnik KPJ radio je u Balkanskoj komunističkoj federaciji i Izvršnom komitetu Kominterne. Kao predstavnik Kominterne učestvovao je u radu Trećeg i Četvrtog kongresa KPJ. Takođe, bio je učesnik nekoliko kongresa Kominterne. Godine 1929. u Beču je izabran u zagranično rukovodstvo KPJ.

Živeo je u Moskvi, gde u vreme Staljinovih čistki, februara 1938. uhapšen, a potom osuđen i pogubljen, zajedno sa nizom istaknutih jugoslovenskih revolucionarnih kadrova KPJ. Rehabilitovan je oktobra 1957. od strane Vrhovnog suda SSSR. Napisao je niz teorijskih i drugih članaka, kao i dela — Razvitak društva u ogledalu istorijskog materijalizma (1922), Balkan i međunarodni imperijalizam (1936), kao i stručno delo Pedagogija matematike (1910) sa V. Mračekom.

Biografija

Porodica i školovanje

Filip Filipović je rođen u Čačku 9. juna po starom, a 21. juna po novom kalendaru, 1878. godine. Njegov otac Vasa Filipović bio je poreklom iz Velikog Gradišta iz porodice Filipa Pajkića, pa mu otuda prezime Filipović. Završio je Pravni fakultet na Velikoj školi u Beogradu i nakon toga bio praktikant i pisar u sudu, najpre u požarevačkom, a potom podrinjskom okrugu, da bi kasnije bio postavljen za suplenta gimnazije u Požarevcu. Godine 1871. je postavljen za suplenta, a potom i za profesora gimnazije u Čačku. Predavao je matematiku, kao i nemački i francuski jezik, a kasnije je bio direktor gimnazije. Vasa se u Čačku oženio Jelenom Bošković, ćerkom Vasilija Boškovića bivšeg pisara u srezu trnavskom, sa kojom je dobio sedmoro dece. Pored Filipa, koji je bio najstariji, imali su još četvoricu sinova — Boška, Stevana, Savu i Jovana, kao i ćerke Daru i Savku. Sva deca Vase i Jelene su se školovala. Boško je završio prava i postao novinar, dok su Stevan, Sava i Jovan završili gimnaziju, ali su kasnije umrli kao mladići. Sestre Savka i Dara su se takođe školovale. Savka je nakon gimnazije i studirala filozofiju, ali je umrla 1922, dok je Dara završila nižu gimnaziju. Obe sestre su kasnije pripadale revolucionarnom radničkom pokretu i pomagale Filipu u političkom radu.

Pored oca, Filip je stekao solidno obrazovanje. Osnovnu školu i sedam razreda gimnazije, završio je u rodnom mestu, a pošto Čačak tada nije imao osmorazrednu gimnaziju, dalje školovanje je morao da nastavi u Beogradu, gde je maturirao 1897. godine. Bio je odličan đak i vrlo muzikalan, pa je naučio da svira violinu. Njegova želja bila je da studira matematiku pa se upisao na građevinsko-inžinjerijski odsek Tehničkog fakulteta Velike škole u Beogradu. Nakon dve godine studija, 1899. otišao je na dalje školovanje u Petrograd, tada glavni grad Ruske Imperije. Tu je nastavio studije na Fizičko-matematičkom fakultetu Univerziteta u Petrovgradu. Na studije u Rusiju otišao je mimo volje svoga oca, koji je želeo da studije nastavi u Nemačkoj. Na Filipovu odluku da školovanje nastavi u Petrovgradu uticaj je imao njegov drug iz Čačka, Mihailo Sretenović koji je tamo studirao medicinu. Dolaskom u Rusiju, kao odličan student dobio je stipendiju od Petrovgradskog slavenskog blagotvornog društva i Azijatskog departmenta. Zbog velike udaljenosti i slabe saobraćajne veze, nakon odlaska u Rusiju, njegov prvi povratak u Srbiju bio je za vreme raspusta 1902. godine. Posetio je tada svoju porodicu, koja je živela u Užicu, gde je njegov otac bio direktor jedne privatne gimnazije.

Na Tehničkom fakultetu je završio studije i 12. jula 1904. dobio diplomu prvog stepena. Nakon toga, ostao je u Rusiji i septembra iste godine postao nastavnik matematike Demidovskom ženskom trgovačkom učilištu u Petrovgradu. U ovoj školi je radio do kraja boravka u Rusiji, 1912. godine, ali je uporedo predavao i u drugim školama — u Žensko gimnaziji, u Preobraženskoj novoj školi, kao i u Petrvovgradskoj visokoj učiteljskoj školi. Takođe, predavao je i u pojedinim narodnim i radničkim školama, koje su naročito bile otvarane nakon revolucije 1905. godine. Veoma se interesovao za prosvetno-pedagoške probleme i unapređivanje nastave, koja je bila opterećena izvesnim slabostima. Učestvovao je i na Prvom sveruskom kongresu nastavnika matematike.

Zajedno sa svojim prijateljem Poljakom V. Mročekom, Filip je napisao knjigu „Pedagogija matematike”, koja je izazvala veliko interesovanje ne samo u Rusiji, već i u inostranstvu. U ovoj knjizi oni su izložili osnovna načela nastave matematike, kako bi se materija učinila što dostupnijom učenicima. Oni su u knjizi kao glavne krivce naveli nastavnike matematike, koji neadekvatnim metodama stvaraju od matematike najveći „školski bauk”.

Političko delovanje u Rusiji

Još kao gimnazijalac Filip Filipović se zainteresovao za marksizam i socijalističke ideje. U to vreme u Beogradu se među velikoškolcima razvio intenzivan idejnopolitički rad, koji je zahvatio i više razrede gimnazije, koje su tada pohađali kasnije poznati socijalisti — Dimitrije Tucović, Radovan Dragović, Triša Kaclerović, a kasnije i Dušan Popović. Svi oni bili su pod uticajem prvih srpskih socijalista Svetozara Markovića i Vase Pelagića. Godine 1897. godine se učlanio u Radničko društvo i Klub socijalista velikoškolaca u Beogradu, gde je stekao socijalističko obrazovanje i prva iskustva iz revolucionarne borbe. Ovde se upoznao i družio sa Dragišom Lapčevićem, jednim od osnivača radničkog pokreta u Srbiji.

Ruska revolucija u Petrovgradu 1905. godine.

Za vreme studija u Petrovgradu, pristupio je ruskom radničkom pokretu, a 1902. godine je bio učesnik studentskih demonstracija u Petrovgradu. Nakon toga postao je član Ruske socijaldemokratske radničke partije (RSDRP) i učestvovao je u radu marksističkih kružoka, proučavajući dela Marksa, Engelsa, Kautskog, Plehanova i drugih marksista. učestvovao i u radničkim demonstracijama i drugim akcijama, kao i u Ruskoj revoluciji 1905. godine, koja je imala buržoasko-demokratski karakter. Po direktivi direktivi Petrogradskog socijaldemokratskog komiteta, u jesen 1905. godine je trebalo da počne da politički radi sa mornarima vojne flote u Kronštatu, ali je septembra iste godine bio uhapšen, usled policijske provale u Petrovgradski komitet. Tada je bio zatvoren u petrovgradskom zatvoru „Kresti”, ali je nakon mesec dana 17. oktobra 1905. godine bio oslobođen usled Manifesta cara Nikolaja.

Prilikom dolaska na raspust u Srbiju 1902. godine, Filip je posetio svoju porodicu koja je tada živela u Užicu, gde se bliže upoznao sa Dimitrijem Tucovićem i nakon povratka u Rusiju nastavio da sa njim održava stalnu vezu. Na nagovor Tucovića, Filip je počeo da sarađuje u listu „Radničke novine”, čiji je Tucović bio urednik, a od 1910. godine i u listu „Borba”, koji je bio teorijski list Srpske socijaldemokratske stranke. Njegovi članci odnosili su se uglavnom na ruski revolucionarni pokret, borbu proleterijata u Rusiji i na značaja koji je revolucija iz 1905. godine imala za buđenje radnih masa, kao i o „inkvizicijskim” mučenjima revolucionara.

Povratak u Srbiju

Na poziv Dimitrija Tucovića, Filipović se 1912. godine vratio u Kraljevinu Srbiju. Ovde se odmah uključio u politički život postavši član Glavne partijske uprave Srpske socijaldemokratske stranke (SSDP) i sekretar Radničke komore. Došavši u Beograd nastanio se u Takovskoj ulici broj 24 u kući svojih roditelja, koji su se u međuvremenu preselili u Beograd. Kasnije je prešao u broj 35 (danas broj 37) gde je živeo do kraja svog boravka u Beogradu 1924. godine. Za sekretara Upravnog odbora Radničke komore u Beogradu, Filipović je bio izabran na sednici Upravnog odbora 13. februara 1912. godine zamenjujući Dimitrija Tucovića koji se posvetio partijskim zadacima. Nakon prihvatanja nove dužnosti, on je u početku vodio računa da pridobije poverenje pojedinih sindikalnih funkcionera, koji mu prvobitno nisu bili naklonjeni, jer su pojedinci u njemu gledali stranog čoveka. Filip je nepoverenje brzo savladao svojim upornim radom, aktivnošću i zalaganjem na sprovođenju brojnih zadataka, kojima se štite prava radnika. Strogo je vodio računa o sprovođenju u život Zakona o radnjama, kao i o zaštiti ugroženih prava radnika. Nešto kasnije dobio je poziv od moskovskog lista „Pravda” da bude njen saradnik kako bi njihovi čitaoci mogli pratiti događaje na Balkanu.

Početak Balkanskih ratova privremeno je prekinuo rad Filipa Filipovića, jer je deo kadrova Srpske socijaldemokratske stranke bio mobilisan u vojsku. Dimitrije Tucović je upućen na front u Makedoniju, a nešto kasnije je mobilisan i Filip, ali je ostao u Beogradu, gde je vršio dužnost ađutanta komande mesta. Nakon završetka ratova ponovo se posvetio radničkom pokretu i obnavljanju partijskih organizacija. Posebno je bio aktivan u borbi protiv kršenja Zakona o radnjama, jer su pojedini poslodavci u trci za profitom radno vreme produžili na po 12, 14 i 16 časova, dok su nadnice bile smanjene, a jedno vreme nisu bile ni isplaćivane. Juna 1913. godine Filipović je ponovo otišao u Rusiju, gde je u Petrovgradu posetio Higijensku izložbu. Tokom boravka u Rusiji objavio je dva članka u tamošnjoj radničkoj štampi o događajima na Balkanu. Po povratku u Beograd, u septembru je govorio je na velikom protestnom zboru u Socijalističkom narodnom domu na Slaviji, na kome su radnici usvojili „Rezoluciji o nedeljivosti Balkana i potrebi mira”. Iako zauzet poslovima u Radničkoj komori, stizao je i na zborove u drugim mestima po Srbiji — u Smederevskoj Palanci, Jagodini, Leskovcu i dr.

Veliki rat i internacija

Početak Prvog svetskog rata, 1914. Filipovića je zatekao kao sekretara Radničke komore i člana redakcije „Radničkih novina”, gde je sarađivao sa ostalim članovima partijskog rukovodstva — Dušanom Popovićem, Trišom Kaclerovićem, Pavlom Pavlovićem i Mihailom Todorovićem. Još pre izbijanja rata, Srpska socijaldemokratska stranka je ostala verna svojim principima i stavovima, pa su njeni predstavnici u Narodnoj skupštini Kraljevine Srbije glasali protiv ratnih kredita, a njen lider Dimitrije Tucović predočio je sve strahote rata. Prvu ratnu godinu proveo je u Beogradu, a posle pada glavnog grada septembra 1915, zajedno sa nemobilisanim delom rukovodstva SSDP, krenuo je po dogovoru u Jagodinu. Međutim, zajedno sa Dušanom Popovićem, umesto u Jagodinu došao je u Kruševac, gde ga je zatekla austrougarska okupacija. Najpre je uhapšen, ali je ubrzo pušten, nakon čega je izvesno vreme živeo u okupiranom Beogradu. Godine 1916. izražavajući internacionalistički i revolucionarni stav, odbio je saradnju sa okupatorom, nakon čega je ponovo uhapšen i odveden u zarobljenički logor Ašah.

Beč 1917. godine

U teškim uslovima logora, u kome su vladali glad i oskudica, Filipović je oko sebe okupio grupu socijaldemokrata iz Srbije, a kako bi prekratio vreme sa Savom Maksimovićem i Nikolom Popovićem je organizovao kurs učenja stranih jezika. Preko okupljene grupe socijaldemokrata poveo je agitaciju među logorašima protiv odlaska na rad, na koji su logorske vlasti terale logoraše. Novembra 1916, preko članova Socijaldemokratske stranke Austrije, koji su radili u ovom zarobljeničkom logoru, uspeo je da pošalje pismo Dušanu Popoviću u Beograd i zamolio ga da se preko austrijskih socijaldemokrata zauzme za njegovo oslobođenje iz logora. Nakon ovoga Viktor Adler, istaknuti austrijski socijaldemokrata je uspeo da izdejstvuje oslobađanje Filipovića i grupe socijaldemokrata iz logora. U toku leta 1917. oni su iz logora prebačeni u Beč, gde su konfinirani. Ovde je uspeo i da nađe zaposlenje u Bolesničkoj blagajni, ali je svake nedelje morao da se javlja policiji.

Tokom boravka u Beču, povezao se sa austrijskim socijalistom Francom Koričonerom, predstavnikom grupe levih radikala, preko koga je stupio u kontakt sa ruskim boljševicima, koji su kao politički emigranti ostali da žive u Austriji, nakon izbijanja Velikog rata. Zajedno sa ruskim boljševicima, Filipović je 12. decembra 1917. u Beču osnovao ilegalnu organizaciju, koja se smatrala delom organizacije ruskih boljševika. Takođe, povezao se i sa bosanskohercegovačkim socijaldemokratom Jovom Jakšićem, koji je nekoliko puta krajem 1917. i početkom 1918. dolazio u Beč. Preko Jakšića, uspostavio je saradnju sa listom „Glas slobode", koji je izlazio y Sarajevu, kao organ Socijaldemokratske stranke Bosne i Hercegovine. U ovom listu objavljivao je članke u kojima je iznosio stavove boljševika o nacionalnom pitanju, a novembra 1917. napisao je članak posvećen trogodišnjici smrti Dimitrija Tucovića.

Početkom marta 1918. u Beč je došla delegacija Ruskog crvenog krsta koja se povezala sa boljševičkom grupom, a Filipović je značajno doprineo povezivanju ove delegacije sa revolucionarno orijentisanim pripadnicima austrijskog, mađarskog i češkog radničkog pokreta. Boljševička grupa i Filipović imali su značajnu ulogu i u osnivanju Komunističke partije Austrije 3. novembra 1918. godine. Potom su učestvovali u revolucionarnim događajima, koji su nastupili u Beču 11. novembra 1918. na dan proglašenja Republike Nemačke Austrije. Nakon ovoga, zajedno sa ostalim članovima boljševičke grupe, izvesno vreme je proveo u zatvoru, a krajem 1918. je proteran iz Austrije. Početkom decembra došao je u Budimpeštu, gde se odmah povezao sa Komunističkom partijom Mađarske, kao i jakom grupom jugoslovenskih komunista povratnika iz Sovjetske Rusije. Filipović je 18. decembra 1918. izvestio Centralni komitet Ruske komunističke partije (boljševika) o stvaranju organizacije jugoslovenskih komunista u Budimpešti, kao i političkim prilikama u radničkom pokretu Jugoslavije i planovima za osnivanje Komunističke partije.

Osnivanje Komunističke partije

Spomen-ploča Prvom kongresu SRPJ(k) na Slaviji, u Beogradu

Našavši se u centru političkih zbivanja, neposredno pred izbijanja Mađarske revolucije marta 1919. godine, Filip Filipović je u razgovorima sa Bela Kunom i drugim rukovodiocima KP Mađarske analizirao političke prilike u Mađarskoj i na Balkanu. Pošto su se već počele javljati inicijative za ujedinjenje jugoslovenskog proleterijata, početkom januara 1919. godine se vratio u tada novoformiranu Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Najpre je došao u Zagreb, gde je zajedno sa Dragišom Lapčevićem kao delegat SSDP prisustvovao Konferenciji Socijaldemokratske stranke Hrvatske i Slavonije. Odatle je započeo obilazak zemlje vršeći popularizaciju Oktobarske revolucije i razgovarajući sa predstavnicima socijaldemokratskih stranaka o ujedinjenju u novu jedinstvenu partiju. Obišao je Sarajevo, Slavonski Brod i Ljubljanu, a na ovom putu ga je pratio i Moša Pijade, novinar lista „Slobodna reč”.

Zbog velike političke aktivnosti, Filip Filipović je bio stalno proganjan od policije, pa se često sklanjao pod tuđim imenom i bio snabdeven lažnim ispravama. Kako bi se dogovorili o stvaranju nove jedinstvene partije, u Beogradu je 28. marta 1919. godine, na inicijativu Srpske socijaldemokratske partije bila održana Konferencija sa svim vođama jugoslovenskih socijaldemokratskih stranaka. Na Konferenciji su bili dogovoreni zajednički stavovi i procedura budućeg kongresa ujedinjenja za koji je odlučeno da se održi u Slavonskom Brodu, ali pošto Vlada nije to dozvolila pod izgovorom da se radi o „ratnom području” kongres je održan u Beogradu.

Na osnovu stečenih revolucionarnih iskustava, Filipović je usmeravao ujedinjenje jugoslovenskog radničkog pokreta. Analizirajući političko stanje u zemlji, bila je prihvaćena njegova ideja o ujedinjenju svih levičarskih grupa u jednu partiju na principima klasne borbe, iz koje bi postepeno otpadale pojedine grupe i pojedinci koji ne bi do kraja prihvatali komunistički program. Za razliku od Austrije i Mađarske, gde su organizovani komunisti odmah stvarali komunističke partije, na osnovu Filipovićeve ideje, u Jugoslaviji je na Kongresu ujedinjenja y Beogradu od 20. do 23. aprila 1919. godine bila osnovana Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista) kao politička, a Centralno radničko sindikalno veće Jugoslavije kao sindikalna organizacija revolucionarnog proletarijata. Na Kongresu je bio izabran za člana Centralnog partijskog veća, koje ga je imenovalo za prvog sekretara Izvršnog odbora CPV SRPJ(k). Pored Filipovića, za članove Centralnog partijskog veća bili su izabrani — Živko Topalović, Sima Marković, Dušan Čekić, Jovo Jakšić, Mitar Trifunović, Lazar Vukičević, Vlada Marković, Đuro Cvijić, Vladimir Ćopić i dr.

Prvi progoni i hapšenje

Prateći revolucionarne događaje u Rusiji i Mađarskoj, vlast novoformirane Kraljevine SHS se plašila organizovanja revolucionarnog radničkog pokreta, pa je na sve načine želela da omete njegovo funkcionisanje. Svega nekoliko dana nakon „Kongresa ujedinjenja” Filip Filipović je 30. aprila 1919. godine bio mobilisan i sproveden preko Zaječara i Skoplja u Solun, a odatle je preko Ohrida i Debra odveden u Piškopeju, zabačeno selo na granici sa Kneževinom Albanijom. Nalazio u Trećoj četi Prvog bataljona Desetog puka i ostao je puna dva meseca. Ovde je bio potpuno odsečen od svih političkih zbivanja informišući se jedino iz novina, koje su sa velikim zakašnjenjem ponekad stizale. Takođe, ovde je primio i vest o smrti svog tada jedinog brata Boška.

Kada se krajem jula 1919. godine vratio u Beograd, Filipović je nastavio sa političkom aktivnošću. Dana 21. jula 1919. godine je bio organizovan generalni štrajk „proleterske solidarnosti“ sa sovjetskim republikama u Rusiji i Mađarskoj. Vlasti su pokušale da spreče održavanje ovog štrajka, ali se uprkos zabrani on održao u svim većim mestima Jugoslavije. Na radničkim zborovima, koji su bili održani usvojene su rezolucije protiv strane intervencije u Sovjetskoj Rusiji i Sovjetskoj Mađarskoj. Ovaj štrajk, kao i nepovoljno raspoloženje javnosti, Vlada Stojana Protića iskoristila je kao izgovor da Jugoslovensku vojsku ne šalje na intervenciju u Mađarsku. Tog dana Filip Filipović je na radničkom zboru na Slaviji u Socijalističkom narodnom domu govorio o socijalističkoj revoluciji u Rusiji.

Kako bi u javnosti kompromitovala prvake revolucionarnog radničkog i komunističkog pokreta, vlast Kraljevine SHS je organizovala njihovo hapšenje pod optužbom da su agenti Bele Kuna i Moskve i da su pripremali boljševički prevrat u Jugoslaviji. Najpre su polovinom jula 1919. godine u Zagrebu bili uhapšeni Simo Miljuš i Vladimir Ćopić, a potom početkom avgusta u Beogradu Sima Marković i Filip Filipović. Proces protiv njih vodio je pukovnik Vasović, koji je bio tužilac na Solunskom procesu 1917. godine, a pošto je „krunski svedok“ vlasti bio Alfred Dijamantštajn, ovaj slučaj je dobio naziv „afera Dijamantštajn“. Zbog nedostataka dokaza, ali i formiranja nove Vlade Ljube Davidovića, sredinom avgusta, kao i sloma mađarske revolucije, svi optuženi su u toku novembra bili oslobođeni optužbe i pušteni na slobodu.

Drugi kongres KPJ

Zgrada „Radničkog doma“ u Vukovaru, u kojoj je održan Drugi kongres KPJ.

Posebno interesovanje, Filip Filipović je pokazao za organizovanje jugoslovenske komunističke omladine. Na Osnivačkoj konferenciji Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ), 10. oktobra 1919. godine u Zagrebu, odlučeno je da ova organizacija bude potpuno samostalna i nezavisna, koja će uporedo sa SRPJ(k) stajati sa njom u vezi preko svojih delegata. Pošto je bio politički formiran među boljševicima, Filip je bio jedan od retkih partijskih rukovodilaca koji je nastojao da Lenjinova gledanja o ulozi omladine u revolucionarnoj borbi prenese i na ostale članove Centralnog partijskog veća. Pošto je na omladinu gledao kao na rezervu partije, koja se mora osposobiti za revolucionarni rad kroz samostalnu političku aktivnost, insistirao je na socijalističkom vaspitanju i obrazovanju omladine. Kada je u toku priprema za Drugi kongres SRPJ(k), došlo do ozbiljnijih nesuglasica između Izvršnog odbora Centralnog partijskog veća i rukovodstva SKOJ-a i kada je Oblasni sekretarijat SKOJ-a za Hrvatsku doneo odluku da ne učestvuje u predizbornoj kampanju za opštinske izbore, Filip Filipović je uspeo da ubedi rukovodioce SKOJ-a da ne stvaraju otpor rukovodstvu partije. Njegov ugled i autoritet, koji je imao kod mladih komunista prevagnuo je na Drugom kongresu SKOJ-a, održanom od 10. do 14. juna 1920. godine u Beogradu, kada je uspeo da ubedi delegate Kongresa da odustanu od glasanja za Rezoluciju, u kojoj se zahtevalo da SRPJ(k) da ne učestvuje na izborima za Ustavotvornu skupštinu.

Pripremajući se za Drugi kongres SRPJ(k), Filip Filipović je uložio sav svoj autoritet u borbi protiv centralističke struje u radničkom pokretu i partiji. Tom cilju je bila posvećena i njegova rasprava „Partija, sindikati i Sovjeti”, objavljena u Beogradu sredinom 1920. godine. Idejna i politička borba između komunista s jedne i socijaldemokrata i centrumaša s druge strane vodila se i na samom Kongresu, održanom od 20. do 24. juna 1920. godine u Vukovaru. Filip Filipović je u predloženom Programu partije izložio stavove komunista, čije su osnovne linije bile — borba za Sovjetsku Republiku Jugoslaviju; stvaranje narodne crvene vojske; eksproprijacija i socijalizacija proizvodnje i trgovine; zaštita rada; rekvizicija zgrada i stanova; socijalizacija apoteka, bolnica i sanatorijuma; obavezno školovanje omladine oba pola; razdvajanje crkve od države i ukidanje dugova i oslobođenje od poreza. On je polazio od činjenice da se kapitalističko društvo nalazi u imperijalističkoj fazi razvitka i da je situacija u kojoj su se našli epoha socijalističke revolucije, pa je insistirao da partija treba da se bori za sovjetsku republiku, što je u praksi značilo rušenje buržoaske države sa kapitalističkim društvenim uređenjem. Učešće na izborima za buržoaski parlament on je prihvatio samo kao sredstvo za propagandu pokreta, razotkrivanje klasnih suprotnosti i razvijanje revolucionarnih snaga, uz održavanje trajne veze između radničkih masa i Partije u parlamentu. Pošto je revolucionarna frakcija, predvođena komunistima odnela pobedu na Kongresu, bio je usvojen novi Program i promenjen naziv partije u Komunistička partija Jugoslavije (KPJ). Na ovom Kongresu zajedno sa Simom Markovićem, bio je izabran za sekretara Izvršnog odbora Centralnog partijskog veća KPJ.

Opštinski izbori

Još u toku priprema za drugi partijski kongres, Filip Filipović je marta 1920. godine bio izabran za predsednika mesne partijske organizacije u Beogradu. Pošto su se bližili opštinski izbori on je bio istican kao kandidat za predsednika Beogradske opštine. Vlast Kraljevine SHS je opštinske izbore doživela kao probu pred izbore za Ustavotvornu skupštinu, pa nisu održani istovremeno u čitavoj državi. Najpre su u martu bili sprovedeni opštinski izbori na teritoriji koja je bila pod austrougarskom vlašću — Sloveniji, Hrvatskoj, Slavoniji, Dalmaciji, Vojvodini i Bosni i Hercegovini, kao i na teritoriji nekadašnje Kraljevine Crne Gore, a potom u avgustu na teritoriji nekadašnje Kraljevine Srbije. Tokom izbora vršeni su razni pritisci na birače, ucene i zastrašivanja, krađe glasova, falsifikovanja glasova od strane biračkih odbora koje su imenovale stare opštinske uprave ili policijski organi i dr. Npr na teritoriji Hrvatske, Slavonije i Vojvodine glasanje je vršeno javno. Ipak na ovim izborima su predstavnici sa liste Socijalističke radničke partije Jugoslavije osvojili dobar rezultat. Komunisti su dobili većinu u Zagrebu, Karlovcu i Slavonskom Brodu, a dobar rezultat je bio ostvaren u Osijeku, Vukovaru, Križevcima, Virovitici i dr.

Pošto su komunisti osvojili najviše odbornika u Zagrebu, za gradonačelnika Zagreba je 15. aprila 1920. godine sa 27 od 45 glasova bio izabran Svetozar Delić, predsednik Kluba komunističkih gradskih zastupnika Zagreba. Ipak Pokrajinska vlada ga je smenila i postavila svog poverenika, a zatim 26. aprila poništila zakletve komunističkih zastupnika i zaključke o njegovom izboru za gradonačelnika. Gotovo ista situacija dogodila se u Beogradu, nakon izbora održanih 22. avgusta 1920. godine. Na ovim izborima, komunisti su pored Beograda dobar rezultat i većinu osvojili u sledećim mestima — Nišu, Kragujevcu, Valjevu, Pirotu, Šapcu, Leskovcu, Užicu, Ubu, Đakovici, Kavadarcima i Velesu.

Konzervirani grafit iz 1920. godine, sa sloganom Glasajte za Filipa Filipovića, u Sremskoj ulici u Beogradu

Predizborna aktivnost komunista u Beogradu bila je veoma živa — održavani su brojni zborovi i konferencije, kao i drugi oblici propagandnog rada. Posebnu aktivnost ispoljila je partijska organizacija u Beogradu, uz pomoć Centralnog partijskog rukovodstva. Filip Filipović, koji je bio kandidat za predsednika Beogradske opštine pojavljivao se na zborovima u naseljima, sindikalnim organizacijama, gradskim kvartovima i svuda je govorio ističući da su predstojeći izbori od izuzetnog značaja za radničku klasu. Završni skup komunista bio je održan 19. avgusta 1920. godine na Slaviji ispred Socijalističkog narodnog doma i na njemu se pored Filipovića govorili — predsednik Mesne organizacije KPJ za Beograd Aleksa Rebić, sekretar Radničke komore Mihailo Mika Todorović, novinari Kosta Novaković i Živko Jovanović, kao i Draga Stefanović u ime žena-komunista.

U vreme održavanja opštinskih izbora 1920. godine Beograd je imao oko 30.000 birača, dok je u biračke spiskove bilo upisano svega 13.500 birača. Na izbor je izašlo i glasalo ukupno 10.435 lica, a lista KPJ je dobila 3.628 glasova. Lista KPJ predložena za opštinsku upravu bila je u sledećem sastavu — predsednik Filip Filipović, potpredsednik Mihailo Todorović i kmetovi—pravnici: Živko Jovanović, Zdravko Todorović, Relja Đorđević i kmetovi: Vladimir Mirić, Aleksa Rebić, Mihailo Perović, Petar Cvetković, Jovan Davidovac, Janko Nikolić, Milan Prodanović i Stevan Marković. Komunisti su tada dobili 30 odbornika, a neki od njih su bili — Pavle Pavlović, Sima Marković, Laza Stefanović, Kosta Novaković, Dragutin Bukvić, Miloš Trebinjac, Moša Pijade i dr.

Uvče na dan izbora 22. avgusta 1920. godine na Slaviji ispred Socijalističkog narodnog doma se okupila velika grupa radnika kojoj je Filip Filipović saopštio rezultate izbora, nakon čega je velika povorka počela da manifestuje od Slavije do Kalemegdana, a zatim se spustila na trg ispred železničke stanice, gde su se učesnicima manifestacija obratili Filip Filipović i Pavle Pavlović. Tri dana kasnije 25. avgusta izabrani opštinski odbornici su došli da kolektivno u opštinsku zgradu na svoju prvu sednicu. Danilo Živaljević, potpredsednik dotadašnje Beogradske opštine je najpre pročitao rezultate izbora, a potom pozvao novoizabrane odbornike da polože zakletvu. Pre polaganja zakletve, Pavle Pavlović je u ime komunističkih odbornika izjavio: „Naše komunističko gledište na polaganje zakletve je vrlo dobro poznato. Ali pozvani da u interesu širokih slojeva radnog naroda Beograda primimo opštinsku upravu, mi pristupamo polaganju zakonom propisane zakletve”. Nakon položene zakletve potpredsednik Živaljević je saopštio sa su izvršene sve potrebne formalnosti i pozvao novog predsednika Filipovića da preuzme dužnost.

Sutradan nakon prve sednice, 26. avgusta 1920. godine trebalo je da se izvrši primopredaja opštinske uprave, ali je od ujutru zgrada Beogradske opštine bila blokirana od strane policije i žandarmerije. Po naređenju policije u zgradu su pušteni jedino Filip Filipović, Mika Todorović i izabrani kmetovi, kojima je upravnik grada Beograda Manojlo Lazarević saopštio odluku ministra unutrašnjih dela Milorada Draškovića o suspenziji novoizabrane opštinske uprave. U aktu o suspenziji navedeno je da nova uprava nije položila zakletvu onako kako zakon nalaže, jer je odbornik Pavle Pavlović dao izjavu koja se može smatrati kao ograđivanje od zakletve.

Ministar unutrašnjih dela primio je na sebe jednu tešku odgovornost. Sprečivši ulazak komunističke uprave u opštinu, one je povredio jedan pozitivan zakon i uz to, možda, učinio jednu tešku političku pogrešku. Zakon je povređen, jer su komunisti ispunili sve formalnosti koje zakon traži. Njihova je zakletva punovažna i nikakva je ograda pre nje, ili posle nje, ne može zakonski obesnažiti. Koliko je notornih ateista i posle svojih ateističkih spisa birano u svetu na slične položaje i polagalo zakletvu. Nigde nije ni pokušano da se njihova zakletva obesnaži njihovim intimnim uverenjem o zakletvi i veri...

— deo iz članka „Akt g. Draškovića” objavljenog 28.08.1920. u listu „Politika”,

Izbori za Ustavotvornu skupštinu

Naslovne strane novina iz 1920. godine sa vešću o dobrom uspehu komunista.

Nekoliko meseci nakon opštinskih izbora, održani su 28. novembra 1920. godine izbori za Ustavotvornu Skupštinu, na kojima je su komunisti takođe osvojili dobar rezultat. Nakon Jugoslovenske demokratske stranke i Narodne radikalne stranke, treća po snazi je bila lista Komunističke partije Jugoslavije je osvojila skoro 200.000 glasova i 58 poslaničkih mandata. Godine 1914. u Kraljevini Srbiji su bili raspisani parlamentarni izbori, koji je trebalo da se održe u avgustu, ali je izbijanje Prvog svetskog rata omelo njihovo održavanje. Za ove izbore Filip Filipović se kandidovao na listi Srpske socijaldemokratske partije za vranjski okrug. Na izborima 1920. godine Filipović se ponovo kandidovao za narodnog poslanika u vranjskom okrugu i bio izabran u izbornom srezu Pirot.

Komunistička partija je pridavala veliki značaj izborima za Ustavotvornu skupštinu jer je ona trebalo, donoseći Ustav, da odluči o obliku države i njenog unutrašnjeg uređenja. Pošto se KPJ zalagala za Sovjetsku Republiku Jugoslaviju razvila je veoma živu predizbornu aktivnost — objašnjavajući svoje poglede na uređenje države i ističući svoje zahteve za poboljšanje socijalnog položaja radničke klase i siromašnog seljaštva. Plašeći se se dobrog rezultata komunista, kakav su ostvarili na opštinskim izborima, vlast Kraljevine SHS je na sve načine ometala izborne pripreme komunista i njihove kandidature za narodne poslanike, pa su mnogi bili hapšeni. I sam Filipović je neposredno pred izbore bio hapšen.

Nakon izbora nastala je još jedna Filipovićeva obaveza — rad u Komunističkom poslaničkom klubu, koji je bio formiran 29. novembra 1920. godine. Krajem 1920. godine i početkom 1921. godine Filip je bio teže bolestan, pa je s proleća 1921. morao ići na lečenje u Beč, gde je operisan. Potom je boravio na Hrvatskom primorju na oporavku. Iako odsutan nije prekidao rad u rukovodstvu Komunističke partije, ostajući i dalje jedan od njenih najistaknutijih funkcionera.

Donošenje Obznane

Aktivnost revolucionarnog radničkog pokreta i Komunističke partije Jugoslavije tokom 1920. godine je bila veoma zapažena. Od 15. do 29. aprila trajao je generalni štrajk železničara Jugoslavije, u kome je učestvovalo više od 50.000 zaposlenih na železnicama. U cilju sprečavanja štrajka Vlada Kraljevine SHS je upotrebila žandarmeriju i vojsku, kao i druga sredstva kako bi naterala železničare da se vrate na posao, a štrajk je ugušen krajem aprila. Tokom ovog štrajka došlo je do mnogih sukoba radnika s policijom, a u Subotici je u toku noći 19/20. aprila došlo do izolovane oružane pobune koju je vlast lako suzbila. U Trbovlju su rudari delimično preuzeli vlast, na šta je vlast odgovorila brutalnim terorom, a u Ljubljani na Zaloškoj cesti žandarmerija je 24. aprila pucala na okupljene radnike i tom prilikom ubila 14, a ranila 30 lica. Od 2. do 15. septembra, u Bjelovaru i okolini izbio je talas seljačkih pobuna, koji se ubrzo proširio na varaždinsku i zagrebačku županiju, a najžešći okršaj između seljaka i vlasti se dogodio u okolini Siska, gde seljaci porušili deo pruge. U ovim nemirima poginulo je 14, a ranjeno 50 seljaka, dok je stradalo 10 žandarma i činovnika.

Spomenik husinskim rudarima u Tuzli

Od 21. do 29. decembra trajao je generalni štrajk rudara u Bosni i Hercegovini i u njemu je učestvovalo 7.000 rudara. Vlast je pokušala da štrajk uguši silom — iz državnih stanova su iseljavane porodice rudara-štrajkača, a rudari iz drugih delova zemlje su proterivani u svoje krajeve. Na kraju vlasti je donela odluka o militarizaciji rudarskih radnika, što je dovelo do sukoba između rudara i žandarmerije u pojedinim mestima. Do najžešćih sukoba između rudara i policije došlo je u Tuzli i okolini, gde je izbila tzv „Husinska buna“, u kojoj je bilo sedmoro mrtvih i više desetina ranjenih rudara i seljaka. Policija i žandarmerija su vrlo oštro postupali sa štrajkačima, štrajk je okončan 29. decembra.

Nakon dobrog izbornog rezultata, koji su komunisti postigli na opštinskim i parlamentarnim izborima, kao i raznih radničkih štrajkova, tokom kojih je često dolazilo do sukoba sa žandarmerijom, vlast Kraljevine SHS se plašila izbijanja socijalističke revolucije, poput onih koje su izbile u Rusiji i Mađarskoj. Kako bi to sprečila 29. decembra 1921. godine se odlučila na donošenje Odluke o privremenoj zabrani rada Komunističke partije Jugoslavije do donošenja Ustava. Ovom odlukom, znanom kao „Obznana“, zabranjena je svaka vrsta komunističke organizacije i propagande, a njen inicijator je bio ministar unutrašnjih dela Milorad Drašković. Ovo je otvorilo period tzv „belog terora“ u Jugoslaviji — hapšeni su komunisti, zatvarani radnički domovi, zabranjivano izlaženje listova, zaplenjivana arhiva komunističkih i sindikalnih organizacija i dr. Pored svih policijskih mera, „Obznana“ nije imala autoritet zakona, pa su po njoj komunisti mogli biti samo hapšeni i držani u pritvoru, ali ne i osuđivani.

Nakon donošenja „Obznane” rukovodstvo Komunističke partije Jugoslavije pokazalo je izvesnu kolebljivost, koja nije bila u skladu sa javno izraženim stavovima. Rukovodstvo je imalo iluzija da će parlamentarnim putem isterati pravdu. Ovom stavu priklonio se i Filip Filipović, koji je ranije pisao da „radnička klasa bira sredstva borbe prema situaciji u kojoj se bori”. Za razliku od drugih rukovodilaca KPJ, Filipović je kao iskusan revolucionar predviđao da bi Partija mogla doći u oštre sukobe sa režimom, pa je predlagao da se formira ilegalno rukovodstvo KPJ. Klub komunističkih poslanika je prilikom diskusije o „Obznani” odlučio da se umesto otpora na ulicama stupi u pregovore sa vlašću. Ovo je izazvalo dvostruka tumačenja među partijskim članstvom, pa su jedni kritikovali rukovodstvo jer je izostala revolucionarna akcija, dok su se drugi pasivizirali, a bilo je i pojedinaca koji su se odlučili za individualni teror, kao vid borbe protiv vladajućeg režima.

Nakon ozdravljenja Filip Filipović se uključio u parlamentarnu borbu protiv „Obznane”. Na sednici Ustavotvorne skupštine 11. juna 1921. godine u ime Kluba komunističkih poslanika dao je opširnu izjavu povodom predstavke komunističkih poslanika od 5. juna, u kojoj je traženo da se povuče „Obznana”, kojom je nezakonito oduzeto pravo slobodnog delovanja KPJ kroz njene organizacije, štampu i zborove; da se sve sindikalne organizacije odmah otvore, kao i svi radnički domovi i socijalističke štamparije i knjižara „Tucović” i da se na slobodu puste svi uhapšeni, koji su uhapšeni na osnovu „Obznane”. Pošto se skupština i vlada nisu htele obazirati na ove zahteve, Filip Filipović je istog dana izjavio da je u takvim uslovima opstanak i rad poslanika KPJ u Ustavotvornoj skupštini postao nemoguć i zbog toga su oni odlučili na napuštanje Ustavotvornu skupštinu do donošenja Ustava.

Borba režima protiv komunista

Spomenik „Radniku” u Gradskom parku u Zemunu.

Nakon donošenja „Obznane” jedan deo, uglavnom mlađih članova KPJ, zalagao se za revolucionarnu borbu protiv buržoaskog režima Kraljevine SHS, a kao vid borbe izabrali su tzv „individualni teror“. Ovo je rađeno mimo znanja i odobrenja rukovodstva KP Jugoslavije, koje je smatralo da borbu protiv „Obznane” treba voditi legalnim putem u parlamentu. Takođe, u Moskvi je od 22. juna do 12. jula 1921. godine bio održan Treći kongres Kominterne na kom je doneta odluka da se u vreme „nesumnjive oseke revolucije“ obustavi svaka oružana akcija, a da glavni cilj postane borba za stvaranje „jedinstvenog fronta radničke klase“. U toku februara 1921. godine u Zagrebu je bila osnovana ilegalna organizacija „Crvena pravda“, čije su rukovodstvo sačinjavali Rudolf Hercigonja, Rodoljub Čolaković i Janko Mišić. Nakon toga Rodoljub Čolaković je u Bijeljini formirao „bijeljinsku grupu”, koja je aktivno radila na pripremi atentata na ministra unutrašnjih dela i autora „Obznane” Milorada Draškovića.

Početkom marta 1921. godine u Labinu, u Istri, koja je tada bila u sastavu Kraljevine Italije izbio je veliki štrajk rudara, u toku koga su rudari proglasili „Labinsku republiku”, koja je imala velikog uticaja na radnički pokret u Italiji i Jugoslaviji. Ova radnička pobuna bila je ugušena akcijom italijanske vojske, tek nakon mesec dana. Vlast Kraljevine SHS je prateći ove događaje u toku aprila, povodom godišnjice „subotičkih događaja“, kada je tokom generalnog štrajka železničara u Subotici izbila oružana radnička pobuna, počela da u režimskoj štampi širi vesti da bi u slučaju socijalističke revolucije italijanske i mađarske trupe ušle u Jugoslaviju i raskomadale je. Takođe, ministar Drašković je ovo isticao i u svom izlaganju u skupštini, tvrdeći da su program KPJ, donet na Vukovarskom kongresu i nacrt Ustava Kraljevine SHS uzajamno isključivi. Sredinom aprila policija je u Zagrebu zbog „komunističke aktivnosti“ uhapsila grupu mladih komunista, kod kojih je prilikom pretresa pronašla dva revolvera i jednu bombu, pa ih je u toku istrage osumnjičila za pripremu atentata na Milorada Draškovića. Ove događaje, vlast je obilno koristila u štampi vodeći na taj način kampanju protiv KPJ.

Uz podršku vlasti, grupa socijaldemokrata i centrumaša iz Srbije i Bosne i Hercegovine, koja je KPJ napustila nakon Drugog kongresa je krajem marta u Beogradu održala Konferenciju na kojoj je bila formirana Socijalistička radnička partija Jugoslavije. U maju ovoj partiji su pristupili centrumaši iz Hrvatske, pa se ona krajem decembra utopila u Socijalističku partiju Jugoslavije. Krajem maja Vlada Kraljevine SHS je donela odluku da dozvoli rad sindikatima, uz uslov da Ministarstvo socijalne politike kontroliše rad sindikata, kako ne ponovo palo u ruke komunista. Takođe, odlučeno je da se Radnički domovi u Beogradu, kao i štamparija „Tucović“ predaju novoosnovanoj Socijalističkoj radničkoj partiji. Nekoliko dana kasnije u Beogradu je bio osnovan Glavni radnički savez, čiji su osnivači bili istaknuti sindikalni funkcioneri centrumaši. Kako bi smanjila uticaj komunista na sindikate, vlast je ovom sindikatu dodelila najveći deo ranije zaplenjene imovine Centralnog radničkog sindikalnog veća. Svi ovi potezi vlasti išli su ka tome da se na sve načine onemogući dalji rad KPJ.

Hapšenje i Vidovdanski proces

Filip Filipović (stoji) sa Đurom Salajem u zatvorskoj bolnici 1922. godine.

Student i član organizacije „Crvena pravda“ Nikola Petrović izvršio je 3. maja 1921. godine u Beogradu neuspeli pokušaj atentat na Milorada Draškovića, ali ovom događaju nije pridavana velika važnost. Ne dugo potom, nakon donošenja Ustava Kraljevine SHS, 29. juna 1920. godine radnik Spasoje Stejić Baćo je izvršio neuspeli atentat na regenta Aleksandra. On je prilikom regentovog povratka iz Narodne skupštine sa skela zgrade, gde je radio kao molerski radnik, bacio bombu na regentovu kočiju, ali je ona zapela za telefonske žice i eksplodirala ne pogodivši cilj. Ovaj atentat, kao i prethodni atentat na ministra Draškovića, bio je povod za politički obračun sa komunistima. Poslanici KPJ su na zasedanju Skupštine 30. juna 1920. godine ogradili od ovog atentata pobijajući sve veze sa njegovim izvršenjem, ali i pored toga ministar pravde Marko Đuričić je tražio da se komunistički poslanici Filip Filipović, Vladimir Ćopić i Nikola Kovačević, kao navodni organizatori atentata predaju sudu. Par dana kasnije, 1. jula 1921. godine komunističkim poslanicima je bio ukinut poslanički imunitet i oni su istog dana bili uhapšeni i zatvoreni u zatvoru Uprave grada Beograda poznatoj kao „Glavnjača”.

Svega 20 dana nakon hapšenja Filipovića, član organizacije „Crvena pravda“ Alija Alijagić je u Delnicama 21. jula 1921. godine izvršio atentat na Milorada Draškovića. Ovaj događaj, vlast je iskoristila za definitivni obračun sa Komunističkom partijom pa je 1. avgusta 1921. godine Narodna skupština Kraljevine SHS donela „Zakon o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi“, poznat kao „Zakon o zaštiti države“. Ovim zakonom je zabranjen rad Komunističke partije Jugoslavije, njeni poslanici isključeni iz skupštine, a članovi Izvršnog odbora KPJ su uhapšeni i predati Sudu, pod izgovorom da su odgovorni za izvršene atentate i pripremu „boljševičke revolucije“.

Nakon sedam meseci istrage, 25. januara 1922. godine pred Okružnim prvostepenim sudom u Beogradu je otpočeo sudski proces, tzv „Vidovdanski proces“, protiv 33 optužena komunista, zbog atentata na kralja Aleksandra, 29. juna 1921. godine. Na optuženičkoj klupi se našlo 10 komunističkih poslanika i pet članova Izvršnog odbora KPJ, među kojima su pored Filipa Filipovića bili — Nikola Kovačević, Vladimir Ćopić, Miloš Trebinjac, Vladimir Mirić, Dragomir Marjanović, Lazar Stefanović, Ivan Čolović, Života Milojković i Đuro Salaj, dok je Simi Markoviću i Pavlu Pavloviću suđeno u odsustvu. Optužene komuniste na procesu su branili advokati — Triša Kaclerović, Rajko Jovanović, Dragiša Vasić, Milorad Pantović i dr. Saslušanje Filipovića pred sudom počelo je 28. januara i trajalo je do 18. februara. U toku izlaganja na sudu on je optuživao isledne organe zbog postupka prema zatvorenicima, koji su bili tučeni i maltretirani, kao i zbog nehumanih uslova u „Glavnjači”. Iako u toku suđenja, sud nije uspeo da se dokaže vezu između rukovodioca KPJ i atentatora Spasoja Stejića, oni su 23. februara 1922. godine bili osuđeni na po dve godine zatvora. Atentator Stejić je tada bio osuđen na smrtnu kaznu, koja mu je potom bila zamenjena sa 20 godina robije.

Nakon donošenja presude, izmučen lošim uslovima boravka u „Glavnjači”, Filipović se ponovo razboleo, pa je izvesno vreme lečio u bolnici u Beogradu. Najveći deo robije do marta 1923. godine proveo je u zatvoru u Sremskoj Mitrovici, a ostatak od šest meseci proveo je u zatvoru u Požarevcu. Tokom boravka u zatvoru, dovršio je svoju studiju „Razvitak društva u ogledalu istorijskog materijalizma”, koja je predstavljala osnovnu literaturu za marksističko obrazovanje generacija jugoslovenskih komunista u međuratnom periodu. Pored teorijskog upoznavanja sa marksističkim zakonima razvitka ljudskog društva, knjiga je upoznavala čitaoce i sa značajem socijalističkog preobražaja u Rusiji i perspektivama dalje borbe radničke klase. Ovo delo je ostalo značajno ostvarenje u marksističkoj literaturi i svojevrsno svedočanstvo o nivou marksističke misli i idejnoj usmerenosti autora, kao i prve generacije jugoslovenskih komunista. Štampano je 1924. godine u izdanju Gece Kona, a Filipović ga je posvetio svojim rano preminulim drugovima Dimitriju Tucoviću i Dušanu Popoviću.

Nastavak političkog rada

Iz požarevačkog zatvora Filipović je bio pušten 3. septembra 1923. godine, zajedno sa Vladimirom Ćopićem i Nikolom Kovačevićem. Prilikom izlaska iz zatvora njih je sačekala grupa radnika iz Požarevca, pa su se potom svi zajedno uputili na groblje na grob istaknutog socijalističkog tribuna Vase Pelagića. Na grobu je došlo do spontanih manifestacija protiv režima, pa su žandarmi to iskoristili kao priliku za hapšenje Filipovića, Ćopića i Kovačevića, pa su u zatvoru proveli još dva dana, nakon čega su bili pušteni. Po dolasku u Beograd, na Savskom pristaništu, Filipa i njegove drugove je dočekalo dosta sveta, ali i žandarmerija, koja je Kovačevića i Ćopića odmah sprovela na železničku stanicu kako bi otputovali u rodna mesta, koja su im određena za mesto boravka. Filip je zajedno sa sestrom Darom, sa pristaništa krenuo fijakerom u pravcu Kalemegdana, dok su ga duž ulice pozdravljali okupljeni građani i radnici. U Knez Mihailovoj ulici, takođe se okupilo dosta sveta koji je došao da pozdravi Filipa Filipovića. Oni su tražili da im se Filip obrati, ali policajci to nisu dozvolili. Sve do Filipove kuće u Takovskoj ulici, duž ulica kojima je prolazio bilo je dosta sveta koji ga je pozdravljao. Doček Filipa Filipovića, kao i njegovih drugova, organizovala je ilegalna partijska organizacija u Beogradu, a posebno Rajko Jovanović, Moša Pijade, Bora Prodanović i dr. Iste večeri policija je uhapsila oko 60 ljudi, među kojima i organizatore dočeka, koji su u pritvoru proveli tri nedelje.

Beograd, Terazije i početak Knez Mihailove ulice, 1920-ih godina.

Nakon izlaska iz zatvora, Filip se posvetio političkom radu. Najpre je bio izabran za predsednika Centralnog odbora Crvene pomoći, organizacije koja se bavila pružanjem pomoći političkim zatvorenicima i njihovim porodicama ukazivanjem pravne, materijalne, zdravstvene i druge pomoći. Još u toku njegovog boravka u zatvoru, Centralno partijsko veće KPJ je krajem decembru 1922. godine donelo odluku da se formira Nezavisna radnička partija Jugoslavije (NRPJ) — legalna partija, koja bi nakon zabrane rada KP Jugoslavije, mogla neometano da učestvuje u političkom životu. Osnivačka sednica je ove partije bila je održana 13. januara 1923. godine u Beogradu. U novoj partiji Filip je bio izabran za predsednika Centralnog odbora, a kasnije je postao i glavni urednik marksističkog časopisa „Borba”. Takođe, avgusta 1923. godine prilikom održavanja opštinskih izbora, beogradski odbor NRPJ je Filipa Filipovića kandidovao za predsednika opštine i imenovao za nosioca liste. Uprkos ometanju režima, kao i činjenici da Filipović nije mogao učestvovati u predizbornoj kampanji, lista NRPJ je na izborima, održanim 19. avgusta 1923. godine, osvojila svega 1.537 glasova.

Oktobra 1923. godine u Zagrebu je učestvovao sa Augustom Cesarcem i drugim levo orijentisanim piscima i publicistima, u osnivanju lista „Književna republika”, koji je bio mesečnik za kulturne probleme, čiji je urednik bio Miroslav Krleža. Ovaj list izlazio je četiri godine, ali je često bio zabranjivan zbog sukoba s tadašnjim zakonima, a 1927. godine je bio zabranjen. Januara 1924. godine učestvovao je na Trećoj zemaljskoj konferenciji KPJ, održanoj od 1. do 4. januara u Beogradu. Na ovoj Konferenciji uglavnom se raspravljalo o organizacionim problemima partije, ali je i o nacionalnom pitanju, koje je izazvalo razdor između — „desne frakcije“, koja je smatrala da u Jugoslaviji postoje tri naroda i da KPJ ne treba da se bavi nacionalnim pitanjem i „leve frakcije“, koja je smatrala da velikosrpska buržoazija ugnjetava ostale jugoslovenske narode, pa i sam srpski narod. „Leva frakcija” je odnela pobedu na Konferenciji, pa je bila usvojena Rezolucija o nacionalnom pitanju, autora Đure Cvijića i izabrano novo rukovodstvo na čelu sa Trišom Kaclerovićem. Filipović nije pripadao ni „levoj” ni „desnoj” frakciji, ali je usled velikog ugleda koji je imao u KPJ bio izabran za sekretara Centralnog partijskog veća. Veliku pažnju polagao je na političku edukaciju članova KPJ, pa je početkom 1924. godine učestvovao u Beogradu u organizovanju partijske škole na kojoj je držao predavanja. Na komemoraciji održanoj povodom smrti Vladimira Lenjina, 23. januara 1924. godine je podneo referat o Lenjinovom životu. Aktivno je učestvovao u organizovanju prvomajske proslave u Beogradu, koja je bila održana na Košutnjaku i u Topčideru, i na kojoj je učestvovalo oko 5.000 radnika. Na povratku u Beograd, u Karađorđevom parku je održan veliki radnički zbor na kome je govorio Filip Filipović. U „Majskom spisu” za 1924. godine napisao je pet priloga — „O partiji i sindikatima”, „O Lenjinizmu”, „Zakon o zaštiti države i socijalna politika”, „Radničko-seljački savez” i „Radnička štampa i njena revolucionarna borba”. U toku maja 1924. godine govorio je na velikom studentskom zboru, koji je bio održan zbog ubistva studentkinje u Zagrebu. Krajem istog meseca na Vračaru je držao predavanje „Znanje — oružje klasne borbe”, a potom je učestvovao na Konferenciji kožarsko-prerađivačkih radnika, gde je govorio o „radničkom zakonodavstvu”.

Politička emigracija

Početkom juna 1924. godine, u dogovoru sa rukovodstvo KPJ, Filip Filipović je napustio Beograd i otišao u Zagreb, a odakle se ilegalno prebacio u Austriju. Nakon toga je otišao u Sovjetski Savez, kako bi prisustvovao Petom kongresu Komunističke internacionale, koji se od 17. juna do 8. jula 1924. godine održavao u Moskvi. Pošto se nakon izlaska iz zatvora nalazio pod policijskim nadzorom, Filip je kao razlog svog putovanja iz Beograda naveo odlazak u Sloveniju na odmor. Ipak, ne dugo po njegovom odlasku policijski agenti su izvršili pretres njegove kuće u Takovskoj ulici, kao i kuće u kojoj je stanovala njegova sestra. U toku Petog kongresa Kominterne Filip je bio izabran u Izvršni komitet Kominterne, a tokom Kongresa on je govorio u ime KP Jugoslavije, KP Bugarske, KP Grčke, KP Rumunije i KP Turske i naveo da je na Balkanu potrebno raditi na stvaranju radničko-seljačkih saveza.

Zgrada Moskovskog gradskog univerziteta

Po dolasku u Moskvu Filipović je najpre radio u Crvenoj seljačkoj internacionali, a marta 1926. godine je izabran za člana Predsedništva Balkanske komunističke konferencije, čiji se centar nalazio u Beču. Tokom boravka u Beču, gde se tada nalazio i deo rukovodstva Komunističke partije Jugoslavije, Filip je kao iskusni politički radnik i dobar poznavalac stanja u KPJ, dao veliki doprinos u radu njenog rukovodstva. Bio je biran u najviše organe KPJ, ali se bavio i problemima ostalih balkanskih i srednjoevropskih komunističkih partija. Aktivno je učestvovao u pripremi Trećeg kongresa KPJ, koji je maja 1926. godine održan u Beču, a tokom Kongresa je bio biran u Predsedništvo Kongresa, kao i za člana Centralnog komiteta. Učestvovao je i na Četvrtom kongresu KPJ, održanom novembra 1928. godine u Drezdenu, na kome je podneo dva referata — „O političkoj situaciji i zadacima partije“ i „O unutarpartijskim odnosima”. U međuvremenu, je na Šestom kongresu Kominterne, održanom u periodu jun—septembar 1928. godine, ponovo bio izabran za člana Izvršnog komiteta Kominterne.

Tokom boravka u Moskvi Filipović se bavio teorijskim radom, a u listu „Komunistički internacional”, koji je bio organ Kominterne, pisao je male studije o stanju u KPJ, od njenog osnivanja do tada. Po odluci Politbiroa CK KPJ, obavljao je dužnost odgovornog urednika teorijskog časopisa „Klasna borba”, koji je izlazio od 1926. do 1929. godine, kao list KPJ. U ovom listu je iznosio svoja zapažanja o dobrim i lošim stranama rada KPJ, a posebno se borio protiv frakcionaških borbi, koji su slabili rad i snagu KPJ. Radove i članke objavljivao je pod raznim pseudonima, od kojih je najpoznatiji Bošković i Karić, ali i manje poznati M. Moravac.

Za vreme boravka u emigraciji, Filipović je tri puta dolazio u Jugoslaviju. Prvi put je došao krajem januara i početkom februara 1926. godine, a drugi put krajem 1927. godine. Tada je kao predstavnik Balkanske komunističke federacije, boravio na Četvrtom plenumu CK KPJ, održanom od 27. do 30. novembra u Zagrebu. Njegov treći dolazak u zemlju bio je 1928. godine, kada je boravio od jula do kraja septembra. Kao član Izvršnog komiteta Kominterne, on je tada učestvovao na sednicama Politbiroa CK KPJ prateći koliko se sprovodi „Otvoreno pismo”, koje je Kominterna uputila članovima KPJ u cilju suzbijanja „frakcionaških borbi”. Tokom boravka u Zagrebu, gde se tada nalazilo rukovodstvo KPJ, Filipović se upoznao sa organizacionim sekretarom Mesnog komiteta KPJ za Zagreb Josipom Brozom.

Nakon povratka u Moskvu, od 1929. do 1931. godine bio je član Centralnog komiteta KPJ i zajedno sa Pajom Marganovićem i drugim istaknutim partijskim funkcionerima KPJ radio je na sređivanju stanja u KPJ, zalažući se da partijom rukovode kadrovi koji se nalaze u Jugoslaviji. Nakon što je 1929. godine izbila „Šestojanuarska diktatura” kralja Aleksandra, tokom koje je uhapšen i ubijen veliki broj rukovodećih članova KPJ i SKOJ, Kominterna je 1930. godine Filipovića postavila na čelo Centralne rukovodeće instance KPJ sa zadatkom da pomogne partijskim kadrovima u rešavanju brojnih problema i obezbedi dalji rad partijskih organizacija. Na ovoj funkciji nalazio se jeseni 1930. do proleća 1932. godine, kada se iz Beča ponovo vratio u Moskvu.

Smrt

Spomenik Filipu Filipoviću u Nišu

Komisija Kominterne, kao i Kontrolna i Centralna kontrolna komisija SKP(b) su 1932. godine, u vezi čistke i provere pojedinih članova Komunističke partije Jugoslavije, donele odluku da se Filip Filipović smatra „proverenim članom, ali da je njegovo dalje korišćenje u političkom radu na jugoslovenskim poslovima necelishodno”. Iako je Politički sekretarijat Kominterne juna 1933. godine ukinuo ovu odluku o zabrani političkog rada na jugoslovenskim poslovima, Filipović se više nije vraćao na političke dužnosti. Nakon povratka u Moskvu, aprila 1932. godine radio je kao referent u Međunarodnom agrarnom institutu, kao i u pojedinim organima Kominterne. Izvesnu vrstu političke rehabilitacije doživeo je sredinom 1934. godine kada mu je odobreno da radi kao docent na Katedri lenjinizma na Komunističkom univerzitetu nacionalnih manjina zapada (KUNMZ). Krajem iste godine, Filipović je zatražio prijem u Svesavezno društvo starih boljševika, koje je osnovano još 1922. godine. Uslovi prijema u ovo društvo bili su veoma strogi i član je mogao biti samo onaj ko je član Ruske komunističke partije (boljševika) postao pre Oktobarske revolucije, a takođe bila je potrebna i preporuka troje članova društva. Prilikom zahteva za prijem u društvo starih boljševika, Filipović je priložio preporuku nekoliko ranijih članova, među kojima su bili revolucionari — Karl Daniševski i Jekatarina Gvozdikova-Frumkina, kao i pisma podrške od Bele Kuna i Grgura Vujovića. Za člana društva primljen je 4. februara 1935. godine, a tokom jula i avgusta iste godine, kao član delegacije KPJ, prisustvovao je Sedmom kongresu Kominterne. Nakon povlačenja iz političkog života, Filipović se bavio naučno-publicističkim radom. Pisao je za partijske listove i časopise, a 1936. godine je objavio delo Balkan i međunarodni imperijalizam.

Generalni sekretar CK SKP(b) Josif Staljin je 1936. godine pokrenuo „veliku čistku” kadrova u komunističkoj partiji, tokom koje je su stradali njegovi politički protivnici, a najpre stari boljševici koji su ulivali veliki ugled u partiji. Ova čistka, praćena hapšenjima, progonom, montiranim suđenjima i drugim terorom, trajala je do kraja 1938. godine, a tokom nje stradao je i određen broj istaknutih jugoslovenskih komunista, koji su tih godina boravili u Moskvi, a među njima su — Kosta Novaković, Sima Marković, Đuro Cvijić, Vladimir Ćopić, Rade Vujović, Kamilo Horvatin i dr. Među uhapšenima se 7. februara 1938. godine našao i Filip Filipović. Njegovo hapšenje iznenadilo je većinu jugoslovenskih komunista, kao i njegovih poznanika, s obzirom da on nikada nije bio „trockista” niti je pripadao „frakcijskim grupama unutar KPJ” i uvek je sledio političku liniju Kominterne. Prema nekim mišljenjima razlog Filipovićevog hapšenja moglo je biti njegovo negodovanje zbog hapšenja i streljanja starih boljševika poput Grigorija Zinovjeva i Nikolaja Buharina. Najverovatnije ga je neko od agenata-provokatora prijavio Glavnoj političkoj upravi pri Narodnom komesarijatu unutrašnjih poslova (NKVD). Pod optužbom da je „učesnik trockističko-diverzantskih terorističkih organizacija i da se bavio propagandom trockizma” 8. aprila iste godine je osuđen na smrt i potom pogubljen, najverovatnije istog meseca. Na Dvadesetom kongresu KPSS, održanom februara 1956. godine novi lider Sovjetskog Saveza Nikita Hruščov osudio je veličanje kulta Staljinove ličnosti, kao i represalije izvršene tokom „velike čistke”. Nakon Kongresa su započele masovne rehabilitacije osuđenih, tokom koje je 3. oktobra 1957. godine odlukom Vojnog kolegijuma Vrhovnog suda Sovjetskog Saveza rehabilitovan i Filip Filipović.

Nasleđe

U svom Referatu na skupu povodom četrdesetogodišnjice Komunističke partije Jugoslavije, održanom 1959. godine, generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito je u ime jugoslovenskih komunista odao priznanje i zahvalnost Filipu Filipoviću, a o Filipoviću i drugim žrtvama Staljinovih čistki, Tito je govorio i na Devetom kongresu SKJ, marta 1969. godine. Godine 1978, povodom 100-te godišnjice Filipovićevog rođenja, u Saveznoj skupštini je od 20. do 22. decembra 1978. godine, u organizaciji Predsedništva CK Saveza komunista Srbije i Instituta za savremenu istoriju, bio održan naučni skup „Revolucionarna misao i delo Filipa Filipovića”. Na skupu, koji je otvorio predsednik CK SKS Tihomir Vlaškalić podneto je 47 referata o životnom i revolucionarnom putu i delu osnivača i prvog sekretara KPJ. Pored naučnika iz Jugoslavije, na skupu su učestvovali i naučnici iz Mađarske, Rumunije, Sovjetskog Saveza i Austrije. Institutu za savremenu istoriju je 1983. godine objavio zbornik radova o Filipu Filipoviću sa podnaslovom „Revolucionarna misao i delo”.

Godine 1980. reditelj Miloš Radivojević je snimio film „Snovi, život, smrt Filipa Filipovića”, koji je predstavljao priču o životu i snovima Filipa Filipovića. Glavnu ulogu lika Filipa Filipovića tumačio je glumac Aleksandar Berček, a pored njega u filmu su igrali i Milena Dravić, Rade Marković, Milan Erak, Drago Čumić i dr.

Ime Filipa Filipovića danas nosi oko 20 ulica u Republici Srbiji, a neke od njih se nalaze u — Boru, Zrenjaninu, Kragujevcu, Nišu, Novom Sadu, Požarevcu, Subotici, Čačku i dr. Njegovo ime nose i dve osnovne škole — u Beogradu i Čačku. Osnovna škola u Čačku, osnovana je 1955. godine, a Filipovićevo ime nosi od 1958. godine. Osnovna škola u Beogradu, na Voždovcu, Filipovićevo ime nosi od osnivanja 1959. godine. U dvorištu obe osnovne škole nalaze se spomen-bista Filipa Filipovića. Takođe, njegovo ime nosila je od osnivanja 1989. do 2003. godine osnovna škola u Nišu, kada joj je promenjen naziv u OŠ „Duško Radović”.

Vidi još

• Kuća Filipa Filipovića

Literatura

• Damjanović, Pero (1959). „Filip Filipović — fragmenti za biografiju” (PDF). Godišnjak grada Beograda. Beograd: Muzej grada Beograda. VI: 167—218. Arhivirano iz originala (PDF) 15. 03. 2021. g. Pristupljeno 25. 07. 2018. 
• Jakovljević, Milutin; Đoković, Milan (1979). Filip Filipović — životni put i revolucionarno delo. Gornji Milanovac: „Dečje novine”. 
• Milenković, Toma (1988). „Filip Filipović i predstavnička tela” (PDF). Zbornik Istorijskog muzeja Srbije. Beograd: Istorijski muzej Srbije, (Beograd : Kosmos) (25): 91—116.  COBISS.SR 8372994 COBISS.SR 4667138
• Požar, Petar (1989). Jugosloveni žrtve staljinskih čistki. Beograd: „Nova knjiga”. 
• Hronologija Radničkog pokreta i SKJ 1919—1979 tom I. Beograd: „Institut za savremenu istoriju“. 1980. 
• Cvetković, Slavoljub (1988). „Povodom pedesetogodišnjice od smrti Filipa Filipovića (1878—1938)” (PDF). Godišnjak grada Beograda. Beograd: Muzej grada Beograda. XXXV: 95—100.