Čakovo
Čakovo (rum. Ciacova) grad je i upravno središte istoimene gradske opštine, koja pripada okrugu Timiš u Rumuniji. Naselje je značajno po prisutnoj srpskoj nacionalnoj manjini u Rumuniji i kao mesto rođenja Dositeja Obradovića.
| Čakovo Ciacova | |
|---|---|
 Rumunska pravoslavna crkva u Čakovu | |
| Administrativni podaci | |
| Država |  Rumunija |
| Okrug | Timiš |
| Opština | Čakovo |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo | |
| — 2011. | 2.721 |
| Aglomeracija (2011.) | 5.348 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 45° 30′ 29″ S; 21° 07′ 42″ I / 45.508056° S; 21.128333° I |
| Aps. visina | 79 m |
  Čakovo Čakovo na karti Rumunije | |
| Poštanski broj | 307110 |
| Pozivni broj | 0256 |
| Registarska oznaka | TM |
| Veb-sajt | |
| primariaciacova | |
Položaj naselja uredi
Grad Čakovo se nalazi u istočnom, rumunskom Banatu, na 30 km udaljenosti od Srbije i od graničnog prelaza kod Vatina. Blizu grada vodi magistralni put Beograd—Temišvar. Grad se nalazi na mestu gde ravničarski deo Banata prelazi u zatalasana pobrežja. Nalazi se pored kanalisane reke Tamiš, gde je na obali ostala stara kula, visoka 24 metra, podignuta u vreme opasnosti od Turaka.
Istorija uredi
Prvi pisani pomen varošice Čakovo javlja se 1141. godine, kada ga u povelji kralja Geze II predao jednoj ugarskoj plemićkoj porodici u posed. Godine 1243. kralj Bela IV je naredio da se pojedina mesta, među kojima i Čakovo, utvrde zbog ugroženosti od Kumana i Pečeneza. U papskim registrima mesto je ubeleženo 1333—1337. Plemić Ištvan Pelečkaj sa svoja četiri sina je pod svoju vlast uzeo to mesto, zvano Čak a sam promenio prezime u Čaki. U periodu 1554—1579. godine Čakovo je obično selo uz tvrđavu.[1] Za vreme turske vladavine na tim prostorima smatra se da je trgovački karakter i značaj Čakova bio izraženiji od Temišvara. Regulacijom toka Tamiša 1871. godine on je prestao da protiče pored sela; ostala je samo mrtvaja.
Čakovo je 1764. godine sedište Čakovačkog protoprezvirata.[2] Po Erleru carskom revizoru 1774. godine Čakovo je bilo značajno mesto u Banatu. U njemu je sedište istoimenog distrikta sa upravnim uredom, te konjičkom kasarnom, crkvom rimokatoličkom, a stanovništvo mešovito - sastavljeno od Srba, Švaba i Rumuna.[3] Kada je 1797. godine popisan pravoslavni klir u mestu su služila tri sveštenika. Protoprezviter pop Petar Čoraji (rukop. 1769) i parosi - pop Petar Popović (1783) i pop Joan Popović (1795) govorili su srpskim i rumunskim jezikom.[4]
Švabe su još 1724. godine formirale tu katoličku parohiju. Katolička školska zgrada građena je još 1728. a crkva njihove vere počela da se pravi 1732. godina. Nova katolička crkva podignuta je 1879—1881. blizu groblja. Godine 1898. evidentirana su tri zabavišta: komunalno, srpsko i nemačko.
U Čakovu je bilo ekspozitura banaka, štedionica, mnogo zanatlija i trgovaca. Nadaleko je čuven godišnji "Čakovački vašar", koji se 1827. godine održavao nekoliko puta: 14. januara, rimskog Petrovdana, 30. marta, pravoslavnog Miholjdana. Bio je to najveći marveni vašar u tamiškom Banatu.
Varošica Čakovo je imalo vrlo intenzivan i bogat javni život. Pored školstva (gimnazije i nekoliko narodnih škola), duhovnog crkvenog života, razvijaju se pozorišni i muzički sadržaji sa izgrađenom publikom, zatim sportske, vrlo raznolike aktivnosti. Biciklisti 1898. godine organizuju svoje društvo. Mesni Fudbalski klub je osnovan 1906. godine, a teniski 1909. godine. Tu je izlazilo nekoliko listova, postojale su brojne nacionalne organizacije.
Godine 1905. Čakovo je velika opština i sedište Čakovačkog sreza. U njemu živi tada 4.601 stanovnik u 828 domova. Najviše je Nemaca (2.596) dok je drugih naroda mnogo manje. Rumuna ima 918, a Srba 548 pravoslavnih duša (ili 12%) sa 155 kuća. Naselje ima dobre komunikacije, pored PTT tu je i željeznička stanica. Od srpskih javnih zdanja tu su pravoslavna crkva, narodna škola i zabavište.[5]
Čakovo ima sada tri crkve: srpsku pravoslavnu, rumunsku pravoslavnu i katoličku. Godine 2004. Čakovo je dobilo status grada.
Stanovništvo uredi
Između dva crkvena popisa, 1847. i 1867. godine, broj pravoslavnih parohijana je neznatno opao, za 30 duša.[6] Krajem 1891. godine u Čakovu je bilo 1.303 Srba, koji su živeli u 275 kuća. Prema popisu iz 2002. godine Čakovo imao je 2.792 stanovnika. Poslednjih decenija broj stanovnika opada.
Mesto je od davnina bilo višenarodno, a mesni Srbi su oduvek bili manjina. Danas je njihov broj osetno manji nego pre nekoliko decenija, a slična sudbina zadesila je i nemačku i mađarsku zajednicu. Nacionalni sastav na pojedinim popisima bio je sledeći:
| Godina popisa | 1910. god. | 1992. god. | 2002. god. |
| Ukupno st. | 4.404 | 2.949 | 2.792 |
| Srbi | 477 (10,8%) | 115 (3,9%) | 95 (3,4%) |
| Rumuni | 942 (21,4%) | 1.991 (67,5%) | 1.997 (71,5%) |
| Mađari | 657 (14,9%) | 436 (14,8%) | 379 (13,6%) |
| Nemci | 2.233 (50,7%) | 221 (7,5%) | 125 (4,5%) |
| ostali | 95 (2,2%) | 186 (6,3%) | 166 (5,9%) |
Religija uredi
Srpska crkva je građena 1768—1771. godine, a posvećena je prazniku Uspeniju Presvete Bogorodice. Pravoslavno parohijsko zvanje osnovano je 1799. godine. U porti se nalaze nadgrobni kameni spomenici na grčkom i crkveno-slovenskom jeziku. Ktitor oslikavanja epitrop Georgije Kapamadžija je 1771. godine, angažovao bečkerečkog ikonopisca Dimitrija Popovića. Svodove i zidove hrama iznova je oslikao Stevan Aleksić tokom 1902—1903. godine. U riznici crkvenoj ima zanimljivih zografskih ikona, koje su delo Nedeljka Popovića. Postoji srpsko pravoslavno groblje, gde je najstariji spomenik iz 1777. godine. Meštanin, pokojni posednik Mita Rošulović je ostavio čakovačkoj srpskoj crkvi 1889. godine, sav svoj kapital od 40.000 f. koji je namenio za izdržavanje škole i crkve.[7]
Po popisu iz 1783. godine u mestu je zapisano da ima 452 kuće, od kojih 326 ratarskih a 126 zanatlijskih i trgovačkih. a godine 1794. od 509 domova, 263 su srpski, 129 nemačkih i 117 rumunskih. Nakon mađarske bune stvara se između Rumuna i Srba napetost diktirana sa strane. U glavnoj čakovačkoj ulici nalazi se veliki mermerni spomen krst koji je podignut maja 1805. godine, "iždivenijem celog Obšćestva i trudom gospodara Dimitrija Florića".
Državni popis pravoslavnog klira Ugarske iz 1846. godine beleži u Čakovu 2.316 stanovnika. Sve crkvene matične knjige se vode od 1757. godine. U pravoslavnoj parohiji su 1846. godine bili sveštenici, protoprezviter Georgije Petrović, uz njega je saparoh Georgije Teodorović.[8] Po zvaničnom mitropolijskom popisu iz 1866. godine u Čakovu je bilo 1140 Srba, a 1122 Rumuna. Od 1870. počelo je razdvajanje Srba i Rumuna na crkvenom polju. Rumuni su 1872. godine prisajedinjeni Karansebeškoj rumunskoj eparhiji. Kada se 1894—1895. godine vršila deoba čakovačke crkve, Srbima je dosuđeno dve trećine, a Rumunima jedna trećina. Pravoslavni Rumuni su 1899—1900. godine napustili sada srpski hram, i prešli u svoj novi koji su napravili u istoj ulici.
Po protoprezviterskom izveštaju za kraj 1891. godine, u srpskoj parohiji u Čakovu ima pravoslavna crkva sa sveštenikom. Broj pravoslavnih stanovnika iznosi 1.303, koji stanuju u 275 srpskih domova.[9] Početkom 20. veka u Čakovu je postojala srpska pravoslavna crkvena opština, skupština je bila redovna, pod predsedništvom Nikole Rankovog. Tu je parohija druge platežne klase, sa parohom pop Milošem Miloševim rodom iz Žablja, koji je devet godina u mestu. Godine 1905. hram je u dobrom stanju, postoji parohijski dom, a parohijska sesija iznosi 33 kj. Crkveno-opštinski posed je bio ogroman, u poređenju sa drugim srpskim opštinama i iznosio je 231 kj.
Obrazovanje uredi
Po oslobođenju od Turaka u Čakovu posle 1720. godine, počinju da rade uporedo srpska i grčka škola. Pretplatnik mađarsko-srpske gramatike bio je 1833. godine čakovački učitelj Simeon Milinović.[10] U narodnoj školi 1846. godine sa 130 učenika rade: u prvom razredu učitelj Dimitrije Milošević, a u drugom razredu predaje učitelj Simeon Milinković (on je to i 1862). Marta 1864. godine naimenovan je za učitelja Svetozar Miladinović. Završio je šestorazrednu gimnaziju i preparandiju - osposobljen za rad u seoskoj školi.[11] Po raspisanom stečaju iz 1867. godine vidi se da je plata tamošnjeg srpskog učitelja iznosila godišnje 200 f., 25 požunskih merova žita, 15 funti sveća, osam hvati drva.[12]
Te 1867. godine o prazniku Velikoj Gospojini je u Čakovu, kao rodnom mestu Dositeja Obradovića obeležena svečano njegova godišnjica. Tu se tada Dimitrije radio 1739. godine i pohađao osnovnu školu. U pravoslavnoj crkvi je nakon liturgije propoved održao arhimandrit Bezdinski Teofan Živković. Svečana povorka je krenula nakon službe od crkve do Dositejeve rodne kuće u istoj ulici. Otkrivena je zatim spomen-ploča sa prigodnim natpisom na kući. U nastavku je blagoslovena školska zastava, izgovorene su tri prigodne besede i pevana je pesma njemu u čast. Nakon govora prote Tabakovića, govorio je Milan Kujundžić profesor iz Beograda, a na kraju pred pločom je besedio Mita Stojković[13]. Da se rodna kuća srpskog "mudraca" sačuvala za srpstvo, nameravali je crkvena opština da tu zgradu otkupi i u njoj otvori "devojačku" (žensku) školu. Na svečanom ručku besedio je drugi ahimandrit Bezdinski Stefan Mihalović. Da bi se to i realizovalo nekoliko srpski bogataša je dalo prilog. Tako su za ručkom pred zvanicama dali - obećali: arhimandrit Živković 100 f, Jovan baron Nikolić i Aleksandar pl. Nikolić svaki po 50 f.[12]
Srpska narodna škola u Čakovu je postojala neprekidno 1809—1947. godine. Raspisan je 1901. godine stečaj za upražnjeno mesto srpskog narodnog učitelja, nakon smrti prethodnog. Plata osnovna u iznosu od 1200 k, isplaćivana je unapred mesečno iz "Rogulovićevog fonda". Umesto raspoloživog stana i obezbeđenog ogreva - isplaćivan je novac učitelju. A od njega se puno toga očekivalo, uz novčanu naknadu: da drži poftornu (prazničnu školu), bude perovođa i knjigovođa svim opštinskim organima, da predaje u opštinskoj Zanatskoj školi, da bude horovođa crkvenom Pevačkom društvu, da obučava decu školsku i opštinsku crkvenom pojanju i da na svakom bogosluženju učestvuje pevajući u hramu iz desne pevnice. Tada je paroh bio Miloš Milošev a predsednik Školskog odbora Nikola Jankov.[14] Čakovo ima početkom 20. veka srpsku narodnu školu sa jednim zdanjem za redovnu nastavu, poftornu školu i zabavište. Predsednik Školskog odbora 1905. godine je Pera Živanović, a pop Miloš Milošev školski upravitelj. U mestu su nastavno telo činili: učitelj Radivoj Petrović, rodom iz Paraga, sedam godina u mestu, i zabavilja Sofija Jovanović rodom iz Neština. Ona je završila stručno obrazovanje u zavodu u Hodmezevašarhelju 1895. godine i služi u Čakovu već 11 godine. Redovnu nastavu je tada pratilo 46 đaka, u poftornu školu išlo 5 učenika starijeg uzrasta, dok je u zabavištu bilo 31 mlađe dete.[5]
Kultura uredi
U vreme kada se formirala "Omladina srpska" i u Čakovu je bilo odjeka. Na crkveni praznik Veliku Gospojinu 1866. godine izvela je srpska omladina u tom mestu "besedu" sa bogatim kulturno-umetničkim programom.[15] Bogati Srbi Čakovci zvanično osnivaju 1867. godine svoju "Srpsku čitaonicu". Sve je počelo mnogo ranije, na skupu osnivačkom februara 1866. godine, kada je doneta odluka, izabrana uprava, sačinjeni statuti. Žalili su se Čakovci s jeseni da ih viša vlast ne potvrđuje, ni posle sedam meseci. Februara 1868. godine javno su se zahvalili Srbi okupljeni oko čitaonice dvojici darodavaca. Đ. Lazarević je u srpskim novinama naveo da je čitaonica ukrašena; Stojan Novaković urednik "Vile" iz Beograda poslao je više egzemplara naučnih radova, Branko Kostić poklonio čitaoničku zastavu a ikonopisac Ljubomir Aleksandrović iz Temišvara, podario svoje umetničko delo portret Dositejev.[16] Ona je 1870. godine bila pretplaćena zajedno sa još 23 stanovnika Čakova, na omladinsko glasilo "Mlada Srbadija".[17] U mestu često gostuju srpske pozorišne trupe, tokom svojih turneja. Samo je SNP iz Novog Sada između 1863 i 1906. godine održalo tokom sedam poseta 84 predstave za narod. Jula 1899. godine organizovana je velika svečanost sa bogatim programom u čast pesnika Jovana Jovanovića Zmaja, koji se pojavio lično na slavlju u Čakovu.
Postojala je u Čakovu početkom 20. veka "Srpska crkvena pevačka zadruga u Čakovu". Pevačka družina je osnovana još 1857. godine, kada se okupilo 14 članova pevača i 35 članova pomagača.[18] U svom sastavu evidentirano je 20 redovnih i 28 pomažućih članova. Zadrugu su vodili 1905. godine: predsednik Pera J. Živanović, horovođa Radivoj Petrović, blagajnik Vladimir Čarnić.[19] Aprila 1911. godine obeležena je u mestu na izuzetno svečani način stogodišnjica smrti Čakovca, Dimitrija ili Dositeja Obradovića. Svečanosti su prisustvovali ugledni Srbi sa svih strana, a pred rodnom kućom gde je otkrivena spomen-ploča srpskom prosvetitelju, govorio je književni kritičar iz Beograda, Jovan Skerlić. Srbi su bili do 1919. godine malobrojni, ali bogati i njihov posed je bio impozantan i dominantan u centru mesta. Najlepše zgrade oko Glavnog trga bile su sve srpskih vlasnika: barona Rajačića, Nike Vojnovića, Vladislava Kojina, Jefte Pantića, Miše Popovića, Aleksandra Simonovića, Save Davidovića itd. Srbi su izgubili nacionalni polet i naglo se iselili sa povlačenjem srpske vojske nakon 1920. godine, u skladu sa mirovnim savezničkim sporazumima.
U rodnom mestu Dositeja Obradovića svake godine, održava se kulturno-umetnička manifestacija "Dositejevi dani". Otkupljena je njegova rodna kuća u ulici nadomak srpske crkve, na fasadi je spomen-ploča, a unutra je uređen muzej slavnog Srbina Evropejca. Kuća je obnovljena 2021. godine.[20]
Poznate ličnosti uredi
- Dositej Obradović, srpski pisac i prosvetitelj
- Spiridon Jovanović, prvi niški učitelj
- Stefan Popović, arhimandrit manastira Kovilja, episkop pakrački i vršački
- Dimitrije Tirol, srpski profesor, književnik i rodoljub[21]
- Milan Petrović, srpski profesor i predsednik Matice srpske
- Branko Tanazević, srpski arhitekta i univerzitetski profesor
- Emilijan Čarnić, srpski teolog i unuverzitetski profesor
Partnerski gradovi uredi
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Stojan Lera: "Čakovo", Temišvar 2005.
- ^ "Srpski sion", Sremski Karlovci 1905.
- ^ J.J. Erler: "Banat", reprint, Pančevo 2003. godine
- ^ "Temišvarski zbornik", Novi Sad 8/2015.
- ^ a b Mata Kosovac, navedeno delo
- ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1872. godine
- ^ "Zastava", Novi Sad 1889. godine
- ^ Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1892. godine
- ^ Emeriko Salaj: "Mađarsko-serbska gramatika", Budim 1833. godine
- ^ "Školski list", Novi Sad 1864. godine
- ^ a b "Školski list", Sombor 1867. godine
- ^ "Zastava", Pešta 1867. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1901. godine
- ^ "Zastava", Pešta 1866. godine
- ^ "Zastava", Novi Sad 1868.
- ^ "Zastava", Novi Sad 1870. godine
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1858. godine
- ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
- ^ „Obnovljena rodna kuća Dositeja Obradovića u Rumuniji”. B92. 28. 12. 2021. Pristupljeno 28. 12. 2021.
- ^ Stevan Bugarski, Ljubomir Stepanov: "Dimitrije Tirol - život i delo", Temišvar 2007.
Spoljašnje veze uredi
- Primaria Orasului Ciacova (jezik: rumunski)
- Etnička slika naselja habzburškog dela Rumunije 1880-2002. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. mart 2009) (jezik: mađarski)
- Dositejevo Čakovo ("Politika", 25. jan. 1939)
