Belopalanačko vrelo
Belopalanačko vrelo jedno je od dva jaka vrela (drugo je Krupačko), koja izbijaju u Belopalanačkoj kotlini. Vrelo izbija na južnom obodu kotline, na visini od 350 m, ispod Velikog kurila (539 m), u centralnom delu Bele Palanke.[1] Izdašnost vrela je oko 1,6 m³/sec, dok se najniža izmerena temperatura vode na vrelu kretala oko 9,9 oS krajem februara.
| Belopalanačko vrelo | |
|---|---|
 | |
| Tip | Kraško |
| Izdašnost | 0,5-11,6 m3/s |
| Temperatura vode | 9,9 - 10 °C |
| Planinski venac | Veliko kurilo |
| Geoprostor | Belopalanačka kotlina |
| Oblast | Jugoistočna Srbija |
| Država | Srbija |
  | |
Belopalanačko vrelo je prvobitno bila zona difuznog isticanja iz karstifikovanih pukotina prekrivenih drobinom. U cilju lakšeg zahvatanja vode napravljen je uspor i formirano je veštačko jezero u kojem su izbušeni bunari preko kojih se zahvataju vode za vodosnabdevanje Bele Palanke. Međutim tako stvoreni vodozahvat ne kaptira sve vode sa Belopalanačkog vrela, pa se na dnu jezera uočava zona difuznog isticanja odakle su vode kanalisane i odvedene u Mokranjske reku (Koritnicu).[2]
Položaj i prostranstvo uredi
Belopalanačko vrelo se pri dnu padine Velikog kurila nalazi u raznovrsnim krečnjacima, slojevitim, bankovitim i masivnim. Dno vrela pokriveno je siparskim i glinovitim materijalom i blokovima, a spolja je ograđeno zidom visokim oko 3 m, čime je stvoren ujezereni basen dubok oko 2,5 m, prečnika 15 m.
Dok izvorišni obluk vrela čine tri vrste krečnjačkih stena, njegovo čelo je izgrađeno od bankovitih krečnjaka, na koje sa istočne strane naležu slojeviti krečnjaci, a na suprotnoj strani masivni krečnjaci. Kontakti između različitih krečnjačkih stena označeni su rasedima koji se u vrhu izvorišnog obluka, na oko 30 m iznad vrela, presecaju pod uglom od 35º. U ovom tektonskom sklopu je izgrađen pećinski sistem iz koga ističe Belopalanačko vrelo.
Belopalanačkom vrelo – osnovne karakteristike
| Tip vrela | Izdašnost (m3/sec) |
Temperatura vode (oC |
Napomena |
|---|---|---|---|
| Kraško |
|
Sa ovog vrel vodom za piće snabdeva se Bela Palanka |
Geomorfologija uredi
Belopalanačko vrelo u svom zaaleđu ima masiv Vlaške planine sa uzvisinama Šljivovički vrh (1.258 m) Veliko Kurilo (Popov vrh 798 m) i karstifikovanu površ (600-700 m). Teren je izgrađen od barem-aptskih, slojevitih, i nešto ređe bankovitih, pretežno jedrih, ređe konglomeraticnih krečnjaka koji u celini pripadaju kučajskosvrljiškoj geotektonskoj zoni.
U prostoru Telovac-Kremenica, duž kraljušti Crnog vrha, krečnjaci su navučeni na devonske flišne sedimente što stvara privid relativno male slivne površine Belopalanačkog vrela. U masivu slojevi, generalno, blago tonu prema kotlini, dok rasedi modifikuju padove slojeva u neposrednom zaleđu vrela.
U zoni isticanja Belopalanačkog vrela su izražena dva regionalna raseda: obodni rased belopalanačke kotline, pružanja W-E i Lužnička dislokacija pružanja NW-SE koja se proteže od Dunava na severu, pa do granice sa Bugarskom i dalje. Duž obodnog raseda je spuštena kotlina, zaplavljna heterogenim pliocenskim sedimentima u kojima se smenjuju laporci, šljunkovi, peskovi i gline, koji čine čeonu barijeru vodama iz krečnjaka. Lužnička dislokacija je značajna jer morfološki, geološki i hidrogeološki odvaja prostor Suve planine od zaleđa Belopalanačkog vrela.
Brojni rasedi i pukotine su modifikovani karstifikacije i sa vidljivim tragovima tečenja vode u neposrednom zaleđu, gde je i ulaz u pećinu. Prema geofizičkim podacima, u zoni Belopalanačkog vrela, dubina karstifikacije je i preko 100 m.
Sabirna zona uredi
Sabirna zona vrela obuhvata Popov i Šljivovički vrh (1.256 m) i Veliko kurilo. Tlo srednjeg Ponišavlja je omogućilo stvaranje praktično svih oblika podzemnih vodotokova i vidova njihovog pojavljivanja na površini:izdani (freatske, normalne i pukotinske); podzemni tokovi (samorodni i ponornički), vrela (kraška i kontaktna) i sve vrste izvora.[3]
Najveći deo površine srednjeg Ponišavlja su prostrane kraške oblasti, čiju geološku osnovu sačinjavaju krečnjačke stene. One su (prvenstveno) pod dejstvom padavinskih voda ali i tektonskih potresa ispresecane raznovrsnim pukotinama. Kroz te pukotine površinska voda prodire u dubinu i otiče sistemom podzemnih kanala. Voda se pojavljuje na dnu dubokih dolina u vidu vrela (kao što je Belopalanačko) različite izdašnosti. Takve oblasti, u kojima površinska voda ponire u dubinu krečnjačke mase (tako da na površini nema vodotoka, ali ih ima u podzemlju) su velika kamena Gulijanska pustinja na Svrljiškim planinama i cela strana Svrljiških planina na severnom obodu Belopalanačke kotline, karst Valožja Suve planine i karst Šljivovičkog visa.[4]
Hidrografska mreža je sa planinskih bila, zaravni i površina premeštena u dubinu. Dezorganizacija površinske hidrografske mreže nije tekla istovremeno na planinskom području, tako da su se ovde izdvojila dva tipa podzemnih kraških tokova (samorodni i ponorski tokovi).[5]
Izdašnost vrela uredi
Na izdašnost Belopalanaškog vrela, koja prosečno iznosi oko 1,6 m³/sec, utiče; veličina sabirne površine (koja je konstantna, i nema veći uticaj na promene u izdašnosti vrela), količina padavina (koja je je jako promenjljiva od godišnjeg doba) i obruvavanje (kada zbog tektonskih potresa podzemni, rečni pećinski kanali usled oburvavanja budu začepljeni, što rezultuje kratkotrajnoim prekidom rada vrela), stanje vegetacije.[6]
Srednja mesečna izdašnost Belopalanačkog vrela pokazuju tokom godine dva maksimalna i dva minimalna stanja. Prolećni maksimum jače je naglašen, ima duže trajanje i veću izdašnost, od jesenjeg, najčešće jednomesečnog skoka povećane izdašnosti. Glavni maksimum izazvan je proletnjim, relativno visokim padavinama i otapanjem snežnih retenzija (sredina marta do kraja maja). Sporedni maksimum rezultat je znatnijih i dugotrajnijih jesenjih kiša (novembar). Izmeću maksimalnih javljaju se dva minimalna stanja izdašnosti. Glavni, jače naglašen minimum izdašnosti proteže se na jedan proletnji i sva tri letnja meseca (avgust, septembar i oktobar). Letnji minimum posledica je relativno visokih temperatura, malih padavina, naročito u drugom delu, i razvijene vegetacije. Sporedni, zimski minimum je kratkotrajniji i slabije naglašen, dok je zimski minimum neposredno u funkcija negativnih temperatura i snežnih padavina.[7]
Belopalanačka kotlina kao i cela kotlinsko-planinske oblast Istočne Srbije karakteriše se jakim kratkotrajnim pljuskovima. Poznati su primeri da se u toku samo nekoliko časova padne čak i polugodišnja količina padavina. Ovakav režim padavina osetno utiče, naročito zbog velike obešum-ljenosti, i na izdašnost Belopalanačkog vrela.
Beloplanačko vrelo je presušivalo dva puta. Kada je početkom 20. veka presušilo voda nije isticala puna tri dana. Četvrtog dana vrelo se uz potmulu tutnjavu prolomilo, a voda je šiknula u vis kao pravi gejzer.
Hemijske osobine vode. uredi
Hemijske osobine vode, Belopalanačkog vrela kao i kao i kod ostalih kraških izvora u Istočnoj Srbiji pokazuju u celini slabu mineralizaciju. Prema sporadičnim analizama, ona se kreće od 210—360 mg/l ostatka isparenja.
Tvrdoća vode iznosila je 7,9 nem. stepeni. Ove i druge hemijske analize pokazuju da su kraške vode Belopalanačkog vrela malo mineralizovane i da ne sadrže štetnih i nepoželjnih komponenata. Prema tome one ispunjavaju uslove zdravih pijaćih voda.[8]
Izvori uredi
- ^ Cvijić J.: Pećine i podzemna hidrografija u Istočnoj Srbiji, Glas SKAN, H 1H 1, Beograd, 1895.
- ^ Vrelo u Beloj Palanci, 7. Simpozijum o zaštiti karsta, vodič stručne ekskurzije. Bela Palanka, 2011. Zbornik apstrakata.
- ^ Petković V.: Geologija Istočne Srbije, Posebna izdanja SKAN, knj. SU, Beograd, 1935.
- ^ Milić Č.: Glavne odlike krasa Suve planine, Zbornik radova Geografskog insgituta »Jovan Cvijić“, knj. 18, Beograd, 1962.
- ^ Pavićević N.: Tipovi zemljišta na Suvoj planini, Zemljište i biljka, II 1, Beograd, 1953
- ^ Dunjić—Jovanović R.: Pašnjaci i livade na Suvoj planini, Arhiv za poljoprivredne nauke, XI, Beograd, 1958;
- ^ Milosavljević M.: Temperaturni i kišni odnosi u NR Srbiji, Godišnjak šumarskog fakulteta, br. 8, Beograd, 1950
- ^ Milojević N.: Hidrologija Golemog vrela u Donjoj Studeni, Geološki anali Balkanskog poluostrva, knj. XXVIII, Beograd, 1961.
