Vodenice na Gornjodušničkoj reci
Vodenice na Gornjodušničkoj reci su, kompleks od devet vodenica potočara, postavljenih u nizu, kojih je nekada na ovoj reci bilo 17. Ono što ovaj vodenički kompleks čini jedinstvenim u Srbiji i turistički zanimljiv je njihova mala udaljenost, brojnost na malom prostoru i sačuvan izgled od pre oko 300 godina, što ih i čini jedinstvenim u Srbiji.[1]
| Vodenice na Gornjodušničkoj reci | |
|---|---|
 Jedna od dve sačuvane vodenice na Gornjodušničkoj reci | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | selo Gornji Dušnik |
| Opština | Opština Gadžin Han |
| Država |  Srbija |
| Vrsta spomenika | vodenica |
| Vreme nastanka | 18/19. vek |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš |
Položaj uredi
Vodenice na Gornjodušničkoj reci nalaze se nizvodno, u nizu, na vodotoku od Vrela u Gornjem Dušniku do ulaska u selo Donji Dušnik, na padinama Suve planine. Udaljene su pet kilometara od Jelašničke klisure, desetak kilometara od Niške Banje i dvadesetak kilometara jugoistočno od Niša.
Admistritativno vodenice pripadaju ataru sela Gornji i Donji Dušnik, u opštini Gadžin Han, u Nišavskom upravnom okrugu, a geografski i turistički Specijalnom rezervatu prirode Suva planina.
Zaštita uredi
Kao svedoci prošlosti Zaplanja, i jugoistočne Srbije vodenice na Gornjedušničkoj reci nastale su 18/19. veka, u potezu od svega dve do tri hiljade metara na vodotoku koji nastaje iz Gornjodušničkog vrela.
Pre tri veka sagrađeno ih je 17 i uglavnom su bile funkcionisale sve do šezdesetih godina 20. veka, kada je izgradnjom modernih mlinova za prekrupu, a kasnije i pšenicu, počelo njihovo napuštanjem a samim tim i propadanje, tako da su od 15 vodenica koliko ih je bilo u drugoj polovini 20. veka, danas u funkciji samo dve.[2]
Na višegodišnju devastaciju vodenice na Gornjodušničkoj reci, pored zuba vremena, uticala je i činjenice da su potočare u privatnom vlasništvu, kao i da ih opterećuju brojni neraščišćeni imovinski odnosi.
Da bi se stalo na put daljem propadanju ovog kulturnog dobra 2018. godine započeta su terenska istraživanja vodeničnog kompleksa, kao buduće zaštićene okoline u ataru sela Gornji i Donji Dušnik, u opštini Gadžin Han, u Specijalnom rezervatu prirode Suva planina, od strane stručnog tima Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš, koji u svojim dokumentima navodi:
Pravna zaštita Dušničkih vodenica, koje predstavljaju simbol čitavog Zaplanja, omogućuje stručnu zaštitu, kroz efikasnije sproveđenje svih intervencija na objektima, nove projekte, neophodno učešće u planiranju, obnovi, revitalizaciji i popularizaciji vodenica, koje godinama privalače turiste, planinare, umetnike...
Uvršćivanjem u kulturna dobra Srbije, vodenice na Gornjodušničkoj reci postale su prva zaštićena prostorna kulturno-istorijska celina ovog tipa, na prostoru jugoistočne Srbije.
Istorija uredi
Prve vodenice nastale su veoma rano, ali tačnih podataka kada se na prostoru južne i istočne Srbije javljaju vodenice nema. Jedan od primera je Caričin grad, kod Leskovca, gde i danas postoje velike brane koje su zajazivale dve reke, sada potoke, Lalinovački i Zlatski. Pored prevashodno fortifikacione uloge, voda iz ovih brana korišćena je i za pokretanje vodenica i valjavica. Dolaskom Slovena na ovoj prostor u 7. i 8. veku uništene su gotovo sve tekovine rimske i vizantijske civilizacije. Trebalo je da prođe veoma dug vremenski period pre nego što su Sloveni počeli sa obnavljanjem zapuštenih rimskih objekata, podizanjem vodenica, valjavica i samokova za čiji rad su, po ugledu na druge evropske narode, koristili prirodni pad reka i rečica. Međutim za razliku od Rimljana, Sloveni su umesto jazova koristili prirodni pad reka.
U doba Srpske srednjevekovne države, njihov razvoj dostigo je još veći uspon, pa je tako Vizantijski istoričar Akropolit zapisao da su se balkanski seljaci hranili hlebom umešenim od ječmenog brašna sa plevom i pepelom, a prema drugim izvorima mleo se i ovas, raž i pšenica. Pred kraj 15. veka, na području Niškog kadiluka, bilo je, u 120 sela, 195 vodenica, 24 valjavice i 2 dinka (mlinovi za pirinač).
S obzirom da je u Zaplanju vode bilo na pretek u toku cele godine, ovde su dolazili pomeljari iz svrljiških, belopalanačkih i zaplanjskih sela, a u vreme velikih suša i iz Toplice, Dobriča i Južnog Pomoravlja.
Brašnom iz ovih vodenica snabdevane su i niške pekare. Koliko je brašno iz ovih vodenica bilo kvalitetno govori podatak da je izvesni Voja Golubović dobio zlatnu medalju na sajmu u Londonu 1903. godine za brašno iz vodenice Inatice.
U Donjem Dušniku , odnosno na prostora koji se od ovog mesta proteže prema Gornjem Dušniku, u opštini Gadžin Han, na jednom potezu dužine oko 1.500 metara nekada je bilo sedamnaest vodenica potočara. Danas je od ukupnog broja sačuvana polovina (devet vodenica). Dobar deo njih je u lošem stanju, a u pristojnijem stanju postoje samo dve vodenice, Ćumurana i Brv. I u većini sela Nišavskog okruga vodenice su danas uglavnom napuštene, urušene i van funkcije.
Arhitektura uredi
Uslovljene svojom osnovnom namenom, vodenice su građene na Gornjodušničkoj reci odnosno u njenoj neposrednoj blizini, tako da je ovaj tipa objekata ambijentalno usklađen sa prirodom (okružene zelenilom).
Njihova arhitektura je uglavnom svedena i podređena funkciji. Objekti imaju pravougaonu ili osnovu u obliku slova “G”. Fasade su jednostavne, rađene u jednom ili nekada u kombinaciji više materijala i tehnika (bondrukopeka, sa ispunom od pletera ili kovanice i blatnog maltera ili bondruk-kamen). Malobrojni prozorski otvori su malih dimenzija.
Konstruktivni sklop vodenica nije složen. Dominiraju lokalni materijali. Noviji objekti su zidani opekom. Tavanica najčešće ne postoji, već se iz vodenice vidi krovna konstrukcija koja je drvena. Krovovi su četvoroslivni ili višeslivni, pokriveni ćeramidom, a kod novijih objekata biber ili falcovanim crepom. Podovi su daščani ili od nabijene zemlje, reće od betona. Neke od vodenica su pretrpele kasnije intervencije čime je u određenoj meri narušena njihova izvorna forma.
U vodenicu koja je u proseku imala 4 vitla, do kojih se voda dovodila metalnim bukama. U objekat se ulazilo najčešće na dvoja spoljna vrata.
Zanimljivost uredi
Zanimljivo je to što se u vodeničnom komplesku ništa nije promenilo već 300 godina, koševi za žito, lopatice kojima se žito sipa, točak kojim se voda navodi na kamen…
Vidi još uredi
Izvori uredi
- ^ MARKOVIĆ, Nikola. „Vekovna tradicija spala na tri vodenice”. Novosti Beograd, 28. avgusta 2016. Pristupljeno 21. 11. 2019.
- ^ STOJIČIĆ Dragićević, Žiža, 1965. Vodenice na Gornjodušničkoj reci U: Glasnik Društva konzervatora Srbije. - ISSN 0350-9656. - Br. 42 (2018), str. 138-142.
Spoljašnje veze uredi
- Vodenice na Gornjodušničkoj reci Arhivirano na sajtu Wayback Machine (19. avgust 2022)
- Vodenice našeg kraja, Pronalazak vodenica predstavlja veliki korak u razvoju ljudskog društva. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (16. maj 2022)