Vojni sanitet na Solunskom frontu

Vojni sanitet na Solunskom frontu uz brojne kadrovske, materijalne, organizacione i druge probleme, sastavljen od pripadnika srpske vojske i savezničkih armija, različitog nivoa komandovanja, ipak je delovao kao jedinstvena sanitetska služba koja je uz natčovečanske napore uspela da u kratkom roku vrati u stroj i preko 70% povređenih i teže obolelih, i tako da značajan doprinos pobedi u nastupajućem zanosu srpske vojske i haotičnom raspadu sistema neprijateljskih vojski u porazu.

Deo svih struktura vojnog saniteta saveznika na Solunskom frontu

Značaj

Značaj rada vojnog saniteta u svim etapama Solunskom frontu ogleda se u tome što je nastojao da u samim jedinicama, u zahvatu fronta, ali i u Bizerti, „Sidi Abdaleu“, Tunisu i drugim bolnica u severvnoj Africi, neprestano „vodi bitku” za održavanje stabilnog brojnog stanja srpske vojske i stalno približavanje broju od oko 150.000 boraca.

Na osnovu raspoloživih podataka moglo se zaključiti da vojni sanitet u svim etapama Solunskom fronta dobro obavio posao. Među sanitetskim gubicima najveći broj bili su bolesnici i lakši ranjenici (87,6%). Ukupna smrtnost bila je 7,5% što je nešto niže od proseka za Prvi svetski rat (10%). To je istovremeno indikator dobrog rada srpskog vojnog saniteta i vojnog saniteta saveznika.

Istorija

Prvi svetski rat je nakon dve godine ratovanja morao da se privede kraju, ali borbe su tek predstojale. Saveznici su na jugu Balkanskog poluostrva na jesen 1915. godine počeli da organizuju Solunski front, kome su prethodile pripreme, koje su se odvijale u nekoliko faza:

• Prvo — prihvat srpske vojske i izbeglih Srba nakon albanske golgote.
• Drugo — organizacija oporavak srpske vojske u Grčkoj, Francuskoj i Severnoj Africi.
• Treće — reorganizacija i opremanje srpske vojske.
• Četvrto — tokom 1916. godine pružanje pomoći srpskoj vojsci u izvršenju napad na kombinovane Nemačke, Austrougarske i Bugarske snage, kako bi zaposela položaje na teško pristupačnim Moglenskim planinama, koje su u tom periodu predstavljale međudržavnu granicu Kraljevine Srbije i Kraljevine Grčke.

Nakon reorganizacije snaga, trećinu snaga na Solunskom frontu činili su izlečeni, oporavljeni, nahranjeni, odeveni i naoružani srpski vojnici, sa Krfa, Severa Afrike, Korzike, ali i dobrovoljci iz SAD i drugih zemalja širom sveta. Srpski vojni sanitet, koji je pretrpeo ogromne gubitke u toku prve dve godine ratovanja i epidemije pegavca, takođe je reorganizovan.

Saveznici su na jugu Balkanskog poluostrva 1916. organizovali Solunski front. Rat je morao da se privede kraju, borbe su tek predstojale. Dolaskom srpske vojske na Halkidik tokom aprila i maja 1916. godine i njenim raspoređivanjem na zapadnom sektoru bojišta od Kožufa do Lerina, još nepotpuno naoružane i bez sopstvenih pozadinskih sanitetskih ustanova, njene jedinice započele su nov period ratovanja.

Prethodila mu je dvomesečne obuke, početkom jula 1916. godine srpski vojnici, željni pobede i povratka iz izgnanstva u domovinu, zaposeli su sektor na Solunskom frontu, koji je angažovao oko 600.000 vojnika sa obe strane linije fronta. Trećinu snaga na Solunskom frontu činili su izlečeni, oporavljeni, nahranjeni, odeveni i naoružani srpski vojnici, sa Krfa, Severa Afrike, Korzike, ali i dobrovoljci iz SAD i drugih zemalja širom sveta. Srpski vojni sanitet, koji je pretrpeo ogromne gubitke u toku prve dve godine ratovanja i epidemije pegavca, takođe je reorganizovan.

Raposred neprijateljskih i savezničkih snaga na Solunski frontu 1916.

Srpska vlada i oficirski krugovi sa teškom mukom uspeli su da obezbede postojanje „srpskog sektora“ i nezavisnog sanitetsa na Solunskom frontu, čime je izbegnuta mogućnost da vojnici budu razmešteni i odvojeni po različitim savezničkim jedinicama. Vojska

Organizacija vojnog saniteta na Solunskom frontu po Pariskom sporazumu

Prema odlukama Pariskog sporazuma, saveznici su do kraja 1916. godine organizovati u pozadini Solunskog fronta 33 bolničke jedinice za lečenje srpskih vojnika:

• 15 francuskih bolnica (13 u Solunu i 2 u Zejtinliku)
• 1 francusko istureno bolničko odeljenje u Ostrovu
• 2 francuske pomoćne bolnice za Srbe u Sedesi
• 6 francuskih ambulatorija (Mikra, Verija, Vertekop, Samli, Topčin, Gumendža)
• 5 engleskih bolnica (Mikra, Samli, Sorović i dve u Vertekopu)
• 1 bolnica Škotskih žena u Solunu (kasnije 3. poljska hirurška bolnica)
• 2 ruske bolnice u Solunu (Nariškin i Sveti Đorđe)
• 1 ruska bolnica u Soroviću (Srpsko ruska bolnica)

Takođe na Pariskoj konferenciji Francuzi su obavezali da prema očekujućim sanitetskim gubicima, obezbede 14.000 postelja, za lečenje ranjenih i obolelih srpskih vojnika. Kako Francuzi, ovu obaavezu nisu mogli ispuniti u potpunosti jer nisu imali dovoljno medicinskog kadra i materijalnih sredstava, deo te obaveze pruzeli su Englezi njihovom međusobnom sporazumom.

Sve ove aktivnosti pratilo je i razmeštanje srpskog vojnog saniteta uz brojne organizacione i druge probeleme. Naime prema novoj organizaciji srpske sanitetske službe ustanovljenoj posle potpisivanja u Parizu, 6. aprila 1916. godine, francusko-srpskog sporazuma, Srbi, po ovom sporazumu nisu imali prava na sopstvene armijske bolnice, i na osnivanje specijalističkih službi, jer su srpske sanitetske vojne ustanove bile predviđene samo do nivoa operativne vojske. Srpskom vojnom sanitetu određena su po tri alpinska zavojišta za svaku diviziju, jedno za hirurške slučajeve, drugo za zarazne bolesti, treće za ostale potrebe.

Pariski sporazum, i nova organizacija vojnog saniteta teško je pala srpskim vojnim lekarima, a naročito hirurzima, a posebno ocu srpske ratne hirurgije dr Mihajlu Miki Petroviću, koji je nezadovoljan stanjem u sanitetu ovako reagovao:

„ Mi se (vojni) lekari ljutimo, kad nam rezervni sanitetski oficiri prebace da je (na Solunskom frontu) na njima ležao najveći deo posla... Trebalo je zaći na front i uveriti se da je bio procentualno nesrazmerno mali broj aktivnih sanitetskih oficira prema rezervnim, dok je u isto vreme u Solunu (po kancelarijama i nadleštvima) procentualno bio nesrazmerno veliki broj aktivnih prema rezervnim. Kao da je deviza Saniteta Vrhovne komande bila: rezerva na front, aktiva u pozadinu! A pri svemu tom naš sanitet uopšte nije bio malobrojan.“ ”

Na Solunskom frontu savezničke engleske, francuske, kanadske i ruske bolnice proširile su se od Soluna, preko Moglenske ravnice, duž Crne Reke, sve do podnožja Kajmakčalana.

Po dogovoru iz Pariza, srpske bolnice su bile pod upravom francuskog saniteta, a srpskom sanitetu je pripala organizacija zavojišta i evakuacija ranjenika. Kako srpski lekari nisu prihvatili zavisnost od saveznika, trebalo je iznaći modus kako da se ovaj sporazum, ospori ili „srpskom lukavošću izigra”. Uz brojne otpore i negodovanja Francuza i Engleza ipak je uz veliku upornost srpskih lekara, osnovana Prva hirurška poljska bolnica u Vasilici (14. juna 1916), koja se septembra 1916, preselila u Dragomance. Razlog osnivanja ove bolnice, koja je bila na velikoj udaljenosti (50 km) od Solunskog fronta, u strateškom smislu nije bila opravdana. Međutim u moralnom smislu za srpski vojni sanitet njeno osnivanje je imalo veliki značaj, pa su u tom smislu, za njeno osnivanja, pronađeni, više politički nego doktrinarni razlozi.

Vojne sanitetske jedinice

Po zaposedanju položaja duž početne linije na Solunskom frontu srpske vojno-sanitetske vlasti organizovale su četiri hirurške poljske bolnice za svaku armiju po jednu u blizini fronta.

Poljska hirurška bolnica sastajala se od:

• komandira, višeg sanitetskog oficira,
• jednog hirurga,
• dva lekarska pomoćnika,
• jednog apotekara i apotekarskog pomoćnika,
• blagajnika, komesara, magacionera,
• neodređenog broja dobrovoljnih bolničarki,
• jednog narednika bolničara, jednog pisara, jednog podnarednika bolničara, jednog pisara, četiri kaplara bolničara, četrdeset redova bolničara,
• jednog kuvara, posilnog i seiza, tri komandira komore, jednog podnarednika,
• komore koja se određivala naknadno.

Prva armija

Za potrebe Prve aramije određene su sledeće sanitetske jedinice:

• Divizijska zavojišta u svakoj diviziji, sa tri zavojišta, od kojih je jedno osposobljeno za rane hirurške intervencije, prerastajući po potrebi u poljske hirurške bolnice
• Druga poljska bolnica u Skočevaru
• Treća hirurška poljska bolnica ili Bolnice škotskih žena — Jedinica „Amerika“ u Ostrovu

Druga armija

Za potrebe Druge aramije određene su sledeće sanitetske jedinice:

• Divizijska zavojišta u svakoj diviziji, sa tri zavojišta, od kojih je jedno osposobljeno za rane hirurške intervencije, prerastajući po potrebi u poljske hirurške bolnice
• Prva hirurška poljska bolnica u Dragomancima
• Četvrta poljska bolnica ili Bolnica škotskih žena - Jedinica „dr Elsi Inglis” smeštena između Vertekopa i Dragomanaca.

Ostale sanitetske jedinice

• Rekonvalescentna odeljenja u Vodeni, Mikri i Zejtinliku
• Srpska bolnica Prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević u Solunu, osnovana marta 1917. godine, ona je po ustrojstv i kadrovima, postala glavna vojna bolnica srpske vojske.
• Nekoliko Francuskih, Engleskih i Ruskih sanitetskih jedinica u zoni Solunskog fronta.
• Francuske bolnice u Bizerti, Sidi Abdalu, Tunisu, a kasnije i Alžiru, kao i rekonvalescentni centri u severnoj Africi. Daleko od fronta, u pozadini, ova struktura često je lečila najteže povređene i obolele i vršila oporavak iznemoglih i iscrpljenih boraca.

Strane sanitetske misije

U pomoć srpskim vojnicima na solunskom frontu stigle su, i ponovo bile prve, škotske žene sa više bolnica i transportnom jedinicom. Došle su i sanitetske misije iz drugih delova Komonvelta: iz Australije, Novog Zelanda, Kanade. Stiglo je ukupno 60 žena, počev od bolničarki i vozača sanitetskih vozila do lekara i hirurga. Bile su to odlično opremljene i vozilima snabdevene jedinice počev od bolničarki i vozača sanitetskih vozila do lekara i hirurga, koje su preuzele evakuaciju ranjenika iz Gorničevske bitke i sa Kajmakčalana.

Odred motornih sanitetskih vozila Bolnica škotskih žena ili „transportna jedinica”, kako su je zvali, osnovana je u Velikoj Britaniji kao posebna jedinica od 18 članova, koja je brodom u Solun doputovala u leto 1916. godine. Automobilska sekcija iz sa satava misije škotskih žena stigla ke sa 5 ambulantnih ranjeničkih automobila i jednim putničkim kolima sistema „ford”, dva velika kamiona (1.500 kg) i jednim motociklom.

Na Solunskom frontu, od novembra 1915, radila je Bolnica škotskih žena, „Jedinica Girton i Njunham“ („the Girton & Newnham Unit“), predvođena dr En Luiz Mekilroj, koja je posle Velikog rata bila prva lekarka sa zvanjem profesora na Medicinskom fakultetu u Londonu. Jedinica je, od početka do kraja (8. maj 1915 – 1. septembar 1919), bila pod rukovodstvom dr En Luiz Mekilroj (dr Anne Louise McIlroy, 1874–1968), koja se u Solunu, kao i po oslobođenju u Srbiji, posvetila rehabilitaciji i ortopedskoj protetici brojnih srpskih ratnih invalida.

Organizacija medicinskog zbrinjavanja

Primarno zbrinjavanje ranjenika

Evakuacija ranjenika iz divizijskog zavojišta do Ostrova

Jedna od prihvatnih stanica između prve borbene linije i bolnice u Ostrovu

Evakuacija ranjenika sa Kajmakčalana vršena je i danju i noću bez prekida; a vreme trajanja evakuacije iznosilo je prema zapisima Dr. Žarka M. Ruvidić, sanitetskog pukovnika:

• Od bojne linije do bataljonskih previjališta 40 minuta do 1 sata;
• Od bataljonskih do pukovskih previjališta 30 do 45 minuta;
• Od pukovskih previjališta do zavojišta 2 do 3 sata danju a 3 do 4 sata noću.
• Od zavojišta desnog odseka (Trećeg) do evakuacione stanice u Ostrovu teški ranjenici prevoženi su automobilima stizali su za 2 do 2,5 sata, a ranjenici evakuisani mazgama prelazili su taj put za 5 do 6 sati.

Radi brže evakuacije obrazovana je na sredini puta od pukovskog previjališta desnog odseka (5. pešadijski puk) do zavojišta desnog odseka prihvatna stanica, gde su se smenjivale bolničarske patrole, koje su nosile ranjenike i odatle su odmorne druge bolničarske patrole ranjenike prihvatale i za kratko vreme donosile u zavojište.

Da bi se upotrebila sva transportna sredstva koja stoje na raspoloženju i da bi se put od 3. divizijskog zavojišta do Ostrova za ranjenike, koji se evakuišu kolima i mazgama, skratio, obrazovana je u podnožju sela Batočina kod slagališta municije prihvatna stanica 3. zavojišta sa jednim medicinarom i potrebnim brojem bolničara. Do te prihvatne stanice evakuisani su ranjenici mazgama zavojišta i kolima 2. bolničkog odelenja kao i kolima profijant i municione kolone.

Odatle su ranjenike evakuisali malim engleskim automobilima (kamionima) i sanitetskim vozilima marke „Ford „transportne jedinice“ bolnice u Ostrovu koji su dotle donosili municiju i hranu i vraćali se prazni u Ostrovo.

Upotrebom svih sredstva za evakuaciju ranjenika, osnivanjem prihvatnih i relejnih stanica uspelo se da se svi ranjenici brzo i na vreme iznesu iz bojne linije do bataljonskih i pukovskih previjališta. Na taj način, čak i u vremenu kada je bilo najviše ranjenika, nije bilo nagomilavanja ranjenika kod pukovskih i bataljonskih previjališta. Težak ranjenik donošen je sa položaja do divizijskog zavojišta u roku od 4 sata, a do hirurške stanice u Ostrovo stizao je za 12 do 14 sati.

U izveštaju koji je podnela dr Agnes Benet, glavni lekar „američke jedinice“, po završetku bitke za Kajmakčalan, je navedeno:

Prihvat ranjenika u Bolnici u Ostrovu

Dr Mihailo Petrović (sa šapkom na glavi), sanitetski pukovnik i hirurg-konsultant, zbrinjava ranjenika sa povredom glave u operacionoj sali Prve poljske hirurške bolnice II armije u Dragomacima (između juna 1916. i septembra 1918)

Pravo sa Kajmakčalana, a to je značilo da su dopremani iz primitivnih previjališta, gde su bili štićeni krovovima od granja – i čekali na prevoz – jodirani, previjeni, sa postavljenim udlagama – sve dok ambulante ne bi došle do njih... Neki su ostajali, nisu preživeli i samo maleni drveni krstovi govorili su o njima... Ambulante su se kretale gore-dole, obično u konvoju. Obično je dovoženo 10-15 ranjenika u isto vreme, do bolnice gde su bili premeštani na naša bela nosila sa belim prekrivačima i potom prenošeni u šator za prijem. Bila je to naša zamisao i mnogi su nas sanitetski radnici pohvalili zbog toga. Ranjenici u svojim prljavim i krvavim uniformama tako su donošeni na stolove prijemnog odeljenja. Sa njih je skidana odeća, bili su oprani i zbrinuti, prenošeni u odgovarajuća odeljenja u čistim pidžamama.“ Izveštaj se nastavlja opisima obrade ranjenika, opisuju se putovanja ambulanti, saopšteni od devojaka vozača, kao nešto posebno – ali bi to bilo i previše za ovu priliku... Navedeno je da je bilo „previše slučajeva gangrene“ i da su one bile teret operacionih šatora. Sestre su se onesvešćivale na poslu, radilo se danonoćno, nije bilo zamene, a trebalo je u isto vreme sterilisati i instrumente u malom sterilizatoru... „Sestre su se držale apsolutno herojski, a takođe naši bolničari koji su im pomagali. A pošto je sve funkcionisalo odlično – opravdano je to u nama budilo ushićenje organizacijom posla i našim radom...

Dalja evakuacija ranjenika

Nakon primarnog zbrinjavanja dalja evakuacija ranjenika u bolnice u Solunu obavljana je preko Francuskog evakuacionog centra. Sestre su bdele nad ranjenicima sve do njihovog ukrcavanja u sanitetski voz...

operacija u našem operacionom šatoru bilo je 350 – bilo je to za naš ponos – sve se radilo u specijalnom šatoru koji nam je poklonila organizacija farmera Ajenšajra... Torakalni ranjenici bili su nam najteži – malo smo mogli za njih da učinimo.

Zubno lekarstvo na Solunskom frontu

Shvativši, da je stanje zuba i usta katastrofalno, posle svih patnji i muka, koje je pretrpela srpska vojska od albanske golgote do osnivanja Solunskog fronta, 1. januara 1917. godine u Vodeni (danas Edesa) u okviru Rekonvalescentnog odeljenja, novcem ledi Tebit, osnovana je zubna stanica. Za prvog šef zubne stanice u Vodeni određen je dr Miloš Đ. Popović, koji iako je posle šest meseci raspoređen na novu dužnost, ostao je u Vodeni i učestvovao u radu zubne stanice. Kako su ratna dejstva na Solunskom frontu za posledicu imala i teške povrede lica, vilica i zuba, značaj osnivanja ove zubne stanice ogledao se i u tome što je u njoj prvi put u istoriji srpskog vojnog zubnog lekarstva, počela da se radi i rekonstruktivna stomatologija.

Osim ove ubrzo je otvorena i zubna stanica pri Rekonvalescentnom odeljenju u Mikri, o kojoj se do dana današnjeg vrlo malo zna. I u Mikri kao i u Vodeni rađeno je i operativno i rekonstruktivno zubno lekarstvo.

Na osnovu sačuvana dokumentacija, samo iz stanice u Vodeni, saznajemo da je u njoj lečeno blizu 19.000 boraca.

Na osnovu personalnih kartona, koja govore o kretanjima u službi, teško je zaključiti, koliko je zubnih lekara i zubara stvarno radilo u Vodeni i Mikri, jer prema Pariskom ugovoru od 6. aprila 1916. godine Srbi nisu imali prava na osnivanje pozadinskih službi. U tako nametnutim uslovima od saveznika Pariskim ugovorom, kao i zbog nedostatka kadrova, Srbi tokom poslednje dve godine Velikog rata nisu uspeli da dosegnu „ideal“: barem po jedan zubni lekar na diviziju.

Organizacija medicinskog snabdevanja i apotekarskog rada na Solunskom frontu

Februara 1916. godine, u okviru priprema za otvaranje Solunskog fronta načelnik saniteta Vrhovne komande, dr Roman Sondermajer od Štaba Vrhovne komande tražio je popunu ratne sanitetske spreme po formaciji jedinica. Na osnovu ovog zahteva popunu jedinica i osnivanje dva sanitetska slagališta izvršila je najvećim delom Francuska — Glavnog vojišnog u Solunu i Glavnog sanitetsko–apotekarsko skladište na Krfu. Glavno sanitetsko–apotekarsko na Krfu u svom sastavu imalo je upravu, magacin apotekarskog materijala, magacin sanitetskog materijala i dve komisije za prijem i slanje apotekarskog i sanitetskog materijala.

I mada je pomoć saveznika bila dragocena (bez preciznijeg odgovora, koliko je pomoći stvarno dobijeno a koliko je plaćeno), dobijena sanitetska oprema nije bila najsavremenija, a neki njeni delovi korišćeni su u francuskoj kampanji u Africi. Na opremi su postojale oznake „Madagaskar 1896”.

Bilo je i primera da su dobročinioci kao pomoć davali čak i neupotrebljiv materijal. U pisanim materijalima često se, kada se objašnjava zašto nešto nije urađeno, navodi da Srbija nije imala dovoljno finansijskih sredstava!

Oprema trupnog saniteta

U opremanju trupnog nivoa sanitetskim sredstvima davan je prioritet, jer se smastralo da trupa trpi najveće sanitetske gubitke, a ranjenike treba zbrinjavati na licu mesta, i što pre vraćati u prve borbene redove.

Pešadijsko-pukovsko odeljenje

Pešadijsko-pukovsko-sanitetsko odeljenje bilo je formacijski opremljeno apotekom sa tri sanduka, hirurškom opremom, takođe, u tri sanduka i sa istim brojem sanduka zavojnog materijala. Pored toga, imalo je šator i ostali ambulantni materijal i nosila, a za prenošenje korišćene su mazge.

Ambulante detašovanih jedinica bile su opremljene sa tri ranca lekova i materijala, sa 12 torbica sanitetskog materijala, nešto medicinskih instrumenata i ostalog materijala.

Divizijsko zavojište

Divizijsko zavojište bilo je opremljeno lekovima, medicinskim instrunmentima, zavojnim materijalom, ostalim priborom uključujući i rendgen opremu. Lekovi i sanitetski materijal u diviziji pakovani su na sledeći način:

• 2 velika sanduka lekova;
• 1 veliki sanduk ortopedskog pribora;
• 1 veliki sanduk hirurškog pribora;
• 3 velika sanduka zavojnog materijala;
• 3 velika sanduka sa 32 ranca zavojnog materijala.

Kretanje brojnog stanja apotekara

Početak 1916.

Pronađeni materijalni dokazi o bolničkoj nezi vojnika na Solunskom frontu u velikoj meri su i danas neistraženi, ali fotografska dokumentacija francuske Istočne armije nedvosmisleno ukazuje na njihovu povezanost sa srpskim vojnim bolnicama i daje značajne informacije o spravljanju i čuvanju lekova, o čemu svedoče i nađene staklene posude (na slici)

U sastavu srpske vojske na Krfu početkom 1916. godine bilo je u:

• Moravskoj diviziji I poziva, 11 apotekara;
• Moravskoj diviziji II poziva, 5 apotekara;
• Kombinovanom odredu 2 apotekara
• Drinskoj diviziji I poziva, 4 apotekara;
• Drinskoj diviziji II poziva, 2 apotekara;
• Dunavskoj diviziji I poziva, 9 apotekara;
• Dunavskoj diviziji II poziva, 5 apotekara;
• Šumadijskoj diviziji I poziva, 9 apotekara;
• Šumadijskoj diviziji II poziva, 10 apotekara;
• Timočkoj diviziji I poziva, 4 apotekara;
• Timočkoj diviziji II poziva, 5 apotekara;
• Kombinovanoj diviziji I poziva, 8 apotekara;
• Bregalničkoj diviziji, 3 apotekara;
• Krajinskom odredu, 1 apotekar;
• Užičkom odredu, 2 apotekara;
• Srpsko – engleskoj poljskoj bolnici, Bitoljskoj stalnoj bolnici, Moravskoj stalnoj vojnoj bolnici, komandama i drugim mestima bilo e još desetak apotekara.

Januar 1918.

Na dan 12. januara 1918. godine u sastavu srpske vojske nalazilo se 145 diplomiranih farmaceuta i 144 apotekarskih pomoćnika.

Sanitetsko snabdevanje na Solunskom frontu (do proboja)

Sve vreme trajanja rata na Solunskom frontu, snabdevanje sanitetskim materijalom i lekovima (do proboja fromta) bilo je vrlo dobro, zahvaljujući požrtvovanom radu 145 diplomiranih farmaceuta i 144 apotekarskih pomoćnika. Čija je brojka bila impozantna računajući da je srpska vojska imala 120–150 hiljada ljudi, kao i činjenice da je snabdevanje i rad vršen u nepovoljnim materijalnim uslovima i u pokretu.

Ni u čemu nije se osećala oskudica; svega je bilo dovoljno i dostavljano na vreme.

U Solunu bila su dva francuska slagališta: sani-tetsko i apotekarsko, a pored njih postojalo je i Srpsko vojišno sanitetsko – apotekarsko slagalište. Sem toga, na samom frontu postojala je neka vrsta slagališta uz zavojišta, odnosno poljske bolnice.

Iz francuskih slagališta, kao i iz srpskog, snabdevanje je precizirano, po prioritetu koji je određivao, koje se ustanove mogu da se iz njih snabdevati, kojim količinama i u kom periodu. Slagališta su u određeno vreme slala materijal sanitetskim ustanovama i jedinicama na front sa svojim ljudima i prevoznim sredstvima (princip „od sebe“), izuzev u slučajevima kada se smatralo da je racionalnije to činiti po principu „k sebi.“

„Lekovi, zavojni i sanitetski materijal dobijani su na vreme iz francuskog slagališta, preko tranzitnog magacina“.

Sredstva za evakuaciju povređenih imala su značaj i za snabdevanje, zato što su ona korišćena u „povranom transportu“.

Sanitetsko snabdevanje nakon proboja Solunskog fronta

Kada su počela dejstva za proboj Solunskog fronta, nastale su i teškoće u snabdevanju, a naročito kasnije u operacijama gonjenja, kad su jedinice odmicale sve dalje a slagališta ostajala na istim lokacijama. Teškoće u snabdevanju pratile su teškoće u evakuaciji ranjenika, direktno povezane jedne s drugim.

Solunski front u brojkama

Za skoro tri i po meseca neprekidnih borbi za uspostavljanje Solunskog fronta 1916. godine srpska vojska prodrla je 40 km u dubinu, ali je pri tom u ovim bitkama izgubila 1.209 oficira i 31.342 vojnika - poginulih, ranjenih i nestalih.

Od toga je bilo ranjeno 13.242 srpska vojnika i oficira, koje je trebalo medicinski zbrinuti na adekvatan način. Kako su borbe odmicala broj ranjenih i obolelih je neprastano rastao, ne samo 1916. već i tokom 1917, 1918. i pri proboju Solunskog fronta, tako da je iz solunskog zaleđa put severne Afrike evakuisano ukupno 27.191 teški ranjenika i bolesnika.

Vidi još

• Bolnice škotskih žena za službu u inostranstvu
• Bolnice škotskih žena na Solunskom frontu
• Bolnice škotskih žena - „Transportna jedinica”

Literatura

• Dimitrijević Brana, „U kontejneru“ zapisi srpskog vojnog hirurga 1916-1918, Beograd, 2001.
• Cesil & Celia Manson, Doctor Agnes Bennett, Michael Joseph, London, 1960.
• Stebbing, Edward, At the Serbian Front in Macedonia, John Lane & Bodley Head, London, 1917.
• Ruvidić, M. Žarko, Evakuacija ranjenika pri zauzeću Kajmakčala 1916, Srbija, Ratnik, 1921.
• Frenklin, Stella Miles, Ne mari ništa (It Matters Not), Mitchel Library, Sydney, Australia.
• Popović Filipović, Slavica, Za hrabrost i humanist, Bolnice škotskih žena u Srbiji i sa Srbima za vreme Prvog svetskog rata 1914-18. godine, Signature, Beograd, 2007.
• An Intreview with dr Agnes Bennett, ‘Sydney Morning Herald’, 26. December 1917
• Hutton, I Emslie (1928) With a woman's unit in Serbia, Salonika and Sebastopol Williams and Norgate, London
• McLaren, Eva Shaw (1919) A History of the Scottish Women's Hospitals Hodder and Stoughton, London
• Gilchrist, Hugh (1997). Australians and Greeks, Volume 2. Halstead Press, Sydney
• Manson, Cecil and Celia (1960) Doctor Agnes Bennett Michael Joseph, London
• Leneman, Leah (1994) In the Service of Life: Story of Elsie Inglis and the Scottish Women's Hospitals Mercat Press
• Corbett, Elsie (1964) Red Cross in Serbia, 1915-1919: a personal diary of experiences Cheney & Sons
• Ross, Ishobel (1988) Little Grey Partridge: First World War Diary of Ishobel Ross Who Served With the Scottish Women's Hospitals Unit in Serbia Aberdeen University Press