Grkinjska keramika
Grkinjska keramika je široka paleta grnčarskih proizvoda izrađenih od gline, u različitim veličinama i oblicima (plitki, duboki sudovi), čija proizvodnja je nastala i ima dugu tradiciju na širem prostoru sala Grkinja, u opštini Gadžin Han u Nišavskom okrugu.[1] Uglavnom su to praktični i lepi sudovi skladnih formi sa niskim i ravnim dnom, često prstenasto ukrašenim naokolo. Pojedini sudovi imaju visoke, naglašene stope i skladno oblikovane vratove, grliće i siskove. Ukrašeni su urezima, zarezima, dugmastim, tačkastim i bareljefnim aplikacijama, rozetama i skulpturalnim predstavama. Postoje i antropomorfni i zoomorfni predmeti izrađeni u obliku ljudskih figura, životinja, riba. Ovi predmeti, osim materijalne, poprimili su i veliku umetničku, nematerijalnu kulturnu vrednost, što svrstava ovaj zanat grkinjskih keramičara u stare umetničke zanate.[2]
Istorija
uredi
Za razliku od luksuzne grčke i rimske keramike, koja je oduvek privlačila pažnju kolekcionara raznovrsnošću oblika i lepotom dekoracije, Grkinjska keramika, početkom 20. veka postala je jedan od elemenata etnoarheoloških istraživanja zbog svoje lepote i raznovrsnosti boja. Dugo je trebalo etnolozima da zapostavljanu i dosta kasno prihvaćenu keramiku kao ozbiljan etnološki nalaz stave u svoja istraživanja. Istu sudbinu imala je kuhinjska keramika u celini, bez obzira na epohu kojoj je pripadala, jer nije posedovala vizuelnu atraktivnost, iako se to za Grkinjsku keramiku ne može reći.
Grnčarski zanat u selu Grkinja je vrlo star zanat, jer prema raspoloživim podacima, datira još iz doba pod Omanlijama. Pošto je grnčarsko posuđe bilo osnovno posuđe za potrebe domaćinstva i gazdinstva u Zaplanjskim selima, masovno je izgrađivano a bilo je vrlo raznovrsno.
Svo posuđe bilo je od zemlje u i izarđivalo se prvo u okviru kućne radinosti a kasnije i u okviru grnčarskih radionica. U okviru kućne radinosti mogli su se izgrađivati samo crepulje, jer su lonce, odnosno grnčarske proizvode mogli su izgrađivati samo grnčari. Zato je, posle oslobođenja od Turaka grnčarski zanat u Grkinji cvetao, jer je Grkinja snabdevala grnčarijom ne samo Zaplanjska sela već i mnogo šire područje Srbije.
Na razvoj grnčarstva u Grkinji uticala je i priroda sirovine grnčarske zemlja (glina), koja je u Donjem Zaplanju i šire bila najkvalitetnija, pa su se njom snabdevali i niški grnčari. Grnčarska zemlja iz Grkinje bila je odličnog kvaliteta, jer se lepo oblikovala, a posuđe prilikom pečenja nije pucalo.
Nažalost tradicionalnoj zanatska delatnost u Grkinji nije mogla da preraste u širu industrijsku delatnost, jednim delom zbog tradicionalnosti, a drugim delom zbog jačanje industrije emajliranog posuđa, keramike i plastike – što je logično i neminovno dovelo do istiskivanja grnčarskih proizvoda iz upotrebe i time do napuštanja grnčarstva, na mnogim prostorima Srbije pa i u Grkinji.
Osnovne karakteristike nekih oblika Grkinjske keramike
urediOsnovne karakteristika grkinjske keramike je njena originalnost koja se ogledaju u:
- formama koje se ne proizvode u drugim krajevima,
- šarama za ukrašavanje, u kojima preovladavaju biljni, antropomorfni i zoomorfni ornamenti,
- primeni svetlije boje i
- velikoj zastupljenost engobiranih predmeta.[2]
Iako grkinjska keramika ima dosta sličnosti sa pirotskom, srećemo i neke proizvode koji se razlikuju od pirotskih po formi, detaljima izrade, načinu oslikavanja predmeta, a postoje i posude koje su specifične samo za područje Grkinje jer ih ne izrađuju pirotski grnčari.[3] Među tim proizvodima naznačajniji su:
- Negleđosane testije zvane „kolare” — sa dve bočno postavljene ručke i sa jednim većim siskom između njih na koga su pričvršćene.
- Bočno ugnute po trbuhu testije zvane „šokare“ — sa malim vertikalnim vratom i jednim velikim okruglim razvraćenim ili levkastim otvorom na koga je prilepljena lučna drška. Ova keramika koristila se prilikom rada u polju, jer dugo održava istu temperaturu vode.
- Grkinjsko grne — koje s razlikuje od pirotskog jer je bokastije i ima niži vrat od pirotskog i širi otvor.[3]
- Grkinjska testija „krkuša“ — koja ima prstenasto proširenje na velikom sisku - otvoru za punjenje, koji pri ispijanju vode stvara zvuk krkljanja vode, po čemu je ova vsta testija i dobila ime.
- Okanice – „okice“ — prelepe posude za vino u formi bokala, sa lučnom ručicom, belo-žuto gleđosane, sa vizantijskoplavim meandrima oko trbuha i okruglom obodu. One se mogu smatrati originalnim grkinjskim proizvodom.
- Veliki kondiri za grejanu rakiju — korišćeni o svadbama, u ritualu pri odlasku mlade po vodu, do izvora i nazad i svekrvinog čašćavanja, ako je mlada nevina i drugim svečanostima. Bogato su ukrašeni dugmastim aplikama i originalnost su grkinjskih grnčara.[4]
Izvori
uredi- ^ Dragoljub Simonović, Zaplanje, Niš 1982
- ^ a b Ljiljana Tojaga Vasić, Narodno grnčarstvo iz etnografske zbirke Narodnog muzeja u Nišu, Niš,1982.
- ^ a b Milica Petković, Pirotska grnčarija, Pirot, 1988
- ^ Petar Ž Petrović, O grnčarstvu u selu Grkinji u Zaplanju, Etnografski muzej u Beogradu, posebno izdanje sv.6, Beograd, 1936, 38-41
Literatura
uredi- Nikola Vučo, Raspadanje esnafa u Srbiji, knjiga druga, SANU, posebna izdanja knjiga CCClll. Istorijski institut, knjiga 9. Beograd 1958.
- Persida Tomić, O tipovima grnčarskog kola i keramike u Srbiji, GEM, Beograd, knj. 22-23, Beograd, 1960.
- Peščanik broj 7. Istorijski arhiv Niš, Niš 2009