Википедија

Devastiranje pravoslavnih svetinja na Kosovu i Metohiji do raspada SFRJ

Glavni članak: Devastiranje pravoslavnih svetinja na Kosovu i Metohiji

Devastiranje pravoslavnih svetinja na Kosovu i Metohiji do raspada SFRJ označava istorijski period u vreme vladanja komunističke vlasti, tj. od završetka Drugog svetskog rata (1945), do 1989. godine, koji se karakteriše progonom Srba, vernika i sveštenstva pravoslavne vere i zabranom njihovog povratka na Kosovo i Metohiju, kao i oduzimanjem i nacionalizacijom imovine Srpskoj crkvi, odnosno manastirima na teritoriji Raško-prizrenske eparhije.[1]

Crkva-kosturnica Svete Trojice u Đakovici (na slici u veme izgradnje 1940), minirana je od strane komunista, na dan Svetog Save, 1949.

Teritorijalne promene državnih granica, uslovljene učestalim promenama državnog i društvenog uređenja u toku druge polovine 20. veka, uticale su i na prostorni položaj srpskog kulturnog nasleđa, koje je često ostajalo van granica i uticaja Srbije. Prelaz Kraljevine Jugoslavije u Demokratsku Federativnu Jugoslaviju 1943. a potom u Federativnu Narodnu Republiku Jugoslaviju 1945. godine, samo su neke suštinske promene u unutrašnjoj organizaciji države, dok se promena državnih granica i osnivanje šest Republika i jačanje vlasti u dve srpske pokrajine nastavljeno je u narednim decenijama, kada 1963. država menja ime u Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija i u tom obliku traje do 1992. kada prerasta u Saveznu Republiku Jugoslaviju sa samo dve Republike Srbijom i Crnom Gorom, i dve pokrajine (Kosovom i Metohijom i Vojvodinom).

Društvene promene, nastale formiranjem tzv. Druge Jugoslavije,[a] imaće posledice za ukupnu versku delatnost u državi, pa i za opstanak manastira na Kosovu i Metohiji. „Zvanično marksističko-lenjinističko shvatanje Hrišćanstva i uopšte religije nije bilo na liniji jednog humanističkog filozofskog ateizma već militantnog političkog antiteizma,“[2], što na neki način objašnjava odnos državnih institucija prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi, i uticaj na opstanak monaških zajednica.

Stavovi društva iz ovog perioda odrazili su se ne samo na sveštenstvo i vernike već i na crkvene građevine koje su povremeno rušene i prenamenovane ili na manastire kroz čije porte su građene saobraćajnice ili u čijoj blizini su otvarani kamenolomi. Primer rušenja petokupolne crkve-kosturnice Svete Trojice u Đakovici, miniranjem od strane komunista, na dan Svetog Save, 1949. jedan je od najdrastičnijih dokaza političkog antiteizma, neposredno posle završetka Drugog svetskog rata Na prostoru Kosova i Metohije.[3]

Opšta razmatranja uredi

Još pre nego što je komnistička vlast ovladal Jugoslavijom i prostorom Kosova i Metohije KPJ je tridesetih godina 20. veka intenzivno radila na slabljenju srpskog uticaja, uključujući tu i verski na ovom prostoru. To se najbolje može sagledati u dokumentima KPJ iz sredine 30-ih godina 20. veka, u kojima oni zanemaruji postojanje Srba u Metohiji, i isključivo se obraćaju „Arnautima” i „Crnogorcima”. Na kraju jednog proglasa Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju iz 1937. stoji:

Isključivanje srpskih elementa iz borbe za nacionalna prava „porobljenih naroda” ostavlja jasan utisak da su Srbi ugnjetačka nacija, čime je u potpunosti KPJ opravdavala i podržava udruženu borbu ostalih naroda i nacionalnih manjina protiv zajedničkog neprijatelja - srpskog naroda.

Prema mišljenju jugoslovenskih komunista „slobodu i ravnopravnost svih ugnjetenih naroda” moguće je ostvariti jedino u „borbi protiv velikosrpskih hegemonista svih boja i njihovih agenata kako u redovima radničke klase tako i van njenih redova, kao i agenata stranih imperijalista, u prvom redu italijanskog vođstva crnogorske federalističke stranke kao i begova i barjaktara na Kosovu i Metohiji kao agenata raznih imperijalista”.[5]

Mada je do sredine 1940. postignut „jedan mali uspeh” među „arnautske omladinom”, ukupan rezultat nalazio se ispod očekivanih vrednosti. Stoga je „prodor među Arnaute i njihovo okupljanje oko KP” označeno kao „glavni zadatak OK KPJ i celog članstva”. S tim u vezi, komunisti su pozivali na „borbu protiv kolonizatorskih metoda srpskog buržoazije u tim oblastima i proterivanje svih onih kolonizovanih elemenata pomoću kojih srpski buržoazija ugnjetava makedonske, arnautske i druge narode”. U tom kontekstu Miladin Popović, politički sekretar OK KPJ za Kosovo i Metohiju, govorio je kako su kolonisti „stub [srpske] hegemonije”.[6]

Preko komunističke ideologije jugoslovenstva i bratstva i jedinstva Srbija se pretopila u SFR Jugoslaviju. Potpun raskid sa starim vrednostima – građenim na istoriji, kulturi, religiji, tradiciji i stoletnom životnom iskustvu pokidao je sve dotad postojeće interaktivne spone srpskog naroda i doveo do njegovog duhovnog rasula.[7] Komunistički internacionalizam dao je značajan doprinos razbijanju srpskog naroda, nakon koga je u velikoj meri Srbija izgubila nacionalni identitet. U Srbiji je prividno niža svest – nacionalna, bila zamenjena prividno višom svešću – internacionalnom.

Posle Drugog svetskog rata pod presijom komunizma u Srbiji se desio radikalni raskid sa tradicijom i nacionalnom svešću. Posebno oštar pritisak je pretrpela Srpska pravoslavna crkva (SPC). Po okončanju ratnih dejstava stanje je bilo sledeće: veliki broj pobijenih sveštenika u ratu, mnoge crkve i manastiri uništeni, a ni među postojećim sveštenstvom SPC nije bilo sloge iz političkih razloga.

Međutim, i posle rata, stanje se ne menja na bolje. Ubrzano počinje fizička likvidacija sveštenika, napadi, ometanja u službi, otimanje imovine, ukidanje pravoslavnih obeležja i sl. Komunisti su sve više razbijali Srpsku pravoslavnu crkvu; odvajanjem makedonske pravoslavne crkve proglasom iz 1958. godine, zatim zvaničnom autokefalnošću 1961. godine. Obrazovanje crnogorske narodnosti imalo je za cilj deljenje i slabljenje srpstva, a prvi su to sprovodili komunisti.

Pored teškoća i posledica po manastirske građevine i posede crkve u okolini manastira, crkve i manastiri na prostoru Kosova i Metohije bili su ugroženi nanošenjem štete i uzurpacijom zemljišta, jer je posle Drugog svetskog rata sproveden proces oduzimanja imovine crkvama i verskim zajednicama u celoj Jugoslaviji. Otuđivanje vlasništva izvršeno je u više faza, na osnovu zakonskih postupaka, „primenom propisa o agrarnoj reformi, nacionalizaciji, sekvestraciji, i drugih propisa koji su doneseni i primenjivani posle 1945. godine, kao i svim drugim aktima kojima je vršeno oduzimanje te imovine, bez tržišne naknade“.[8] Podržavljenje crkvene imovine izvršeno je nad 2.827 poseda crkava i verskih zajednica (površina 172.022 ha), od čega 819 poseda (površina 53.941 ha) na teritoriji Srbije sa pokrajinama.[9] 46.

Vrhunac je predstavljalo donošenje Ustava iz 1974. godine, kojim su stvorene pravne i institucionalne pretpostavke za razaranje ne samo Jugoslavije, već i Srbije, čiji je ustavno pravni položaj bio poražavajući, sa dve pokrajine Kosovom i Vojvodinom, koje su imale prerogative država. Donošenju ovog Ustava, prethodili su mnogi značajni događaji, od kojih je za ovaj tekst značajna, albanska pobuna iz 1968. godine i prvi zahtevi „Kosovo Republika”.

Pokrajinu Kosovo uspostavljena je kao državni subjekt u konfederaciji jugoslovenskih republika, čime su stvoreni politički uslovi za legalnu albanizaciju Kosova i Metohije i izgon Srba, na šta u ime komunizma, nije reagovalo srpsko rukovodstvo. Albanski separatizam permanentno je tinjao u komunističkom pokretu kosovsko-metohijskih Albanaca, da bi se posle 1966. i 1968. pretvorio u šovinistički teror nad srpskim stanovništvom i Srpskom pravoslavnom crkvom, na šta politika srpskog komunističkog vođstva nije odgovorila odbranom nacioinalnih interesa.[10]

Besomučna ateistička propaganda kao osnovno obeležje tadašnje državne politike, predstavljala je jedan od najstrašnijih udaraca slobodi i savesti na Kosovu i Metohiji. Višedecenijska komunistička netrpeljivost i mržnja prema svemu religijskom u srpskom narodu, kao i neopravdano gušenje svega nacionalnog kod Srba, na prostoru Kosova i Metohije, kulminiralo je u osmoj deceniji 20. veka.

Nesumnjivo takvi odnosi doprineli su neprimerenoj eksploziji iste takve netrpeljivosti i mržnje kod Srba, kao izraza dugo potiskivane agresivne energije u narodu, ovoga puta ispoljene ne prema sebi, već prema drugim narodima i njihovom verskom opredeljenju na Kosovu i Metohiji.[11]

Ponašanje Albanaca prema SPC u periodu komunizma uredi

Osim nevolja koje je na Kosovu i Metohiji SPC imala od novog društevnog uređenja u celoj Jugoslaviji nakon Drugog svetskog rata, na Kosovu i Metohiji učestali su i napadi na manastirsku imovinu i monaštvo od strane lokalnog, ne srpskog, stanovništva. Naime u vreme komunističke vlasti, kada je sve više albanaca bilo u institucijama Kosova i Metohije na svim nivoima, albanski nacionalisti pojačali su napade na Srpsku pravoslavnu crkvu. To atakovanje vršeno je uglavnom kroz tri vida delovanja:

  • Napad na sveštena lica (dva puta je napadnut episkop raško-prizrenski Pavle – kasnije srpski patrijarh). Posebno su bili česti napadi na monaška lica (monahinje manastira Deviča).
  • Nasilno oduzimanje imovine (poljoprivrednih useva), seča manastirske šume, oduzimanje stoke i druge imovine.
  • Rušenje, demoliranje i skrnavljenje crkava, manastira i drugih crkvenih objekata.[1]

Evo i nekih primera i zapisa koji govore o stanju u Prizrenu, 1949. godine: „Manastir svetog Marka porušen, njegove zgrade potpuno uništene, šuma posečena, zvonara upropašćena i dva zvona odneta. Ovaj zločin su izvršili seljaci Arnauti iz sela Kabaša“, a na ono što nije dovršeno, rušitelji su se više puta vraćali.

Atakovanja na Srpsku pravoslavnu crkvu i njene svetinje naročito su učestala i bila sve žešća posle 1968. godine.[1] Evo primera nekih od žešćih atakovanja: prema izveštaju grupe pravoslavnih vernika od 7. maja 1969. u Velikom Trnovu kod Bujanovca, potpuno je devastirana crkva Sv. cara Konstantina i carice Jelene.[12]

Kako bi stao na put ovim nemilim događajima na Kosovu i Metohiji, Sveti arhijerejski sabora je 19. maja 1969. godine, uputio zvaničnu predstavku predsedniku SFRJ Josipu Brozu Titu, u kojoj je istakao da su neprekidnim napadima narušena načela slobode, življenja i veroispovesti na ovom prostoru i zatražio zaštitu.[12] Na ovaj dopis Josip Broz Tito odgovorio je 23. maja iste godine:

„Primio sam vaše pismo od 19. maja, u kome me obavještavate da je u Socijalističkoj Autonomnoj Pokrajini Kosovo bilo izgreda prema Srpskojpravoslavnoj crkvi i njenim pripadnicima. Izražavam svoje žaljenje zbogpostupaka, koji su navedeni u vašem pismu, a koji predstavljaju povredu Us-tava SFRJ. Kao Predsednik Socijalističke Federativne Republike Jugosla-vije učiniću sve da se spreče izgredi i nezakoniti postupci, te da se obezbjedi slobodan život i integritet svih građana, kao i sigurnost njihove imo-vine. Vaše pismo, zajedno sa mojim gledištem o potrebi preduzimanja od-lučnih mjera za zaštitu zakonitosti, dostaviću Izvršnom vijeću SkupštineSocijalističke Republike Srbije“.

Međutim sledile su nove devastiranja i skrnjavljenja pravoslavnih hramova, evo nekih primera:

  • U martu 1972. godine razvaljena su vrata na crkvi u selu Vinarce kod Kosovske Mitrovice, i u crkvenu portu ubačeno je smeće.
  • U noći između 15 i 16 marta 1981. godine zapaljen je stari konak Pećke patrijaršije.
  • Tokom 28. aprila 1981. na crkvi Sv. cara Uroša u Uroševcu razbijeno je 10 prozora.[12]

Atakovanja na Srpsku pravoslavnu crkvu spočetka 80-tih godina 20. veka bivala su sve češća i žešća, da bi kulminirala, posle Titove smrti, kada je u noći između 15. i 16. marta 1981. godine zapaljen stari konak manastira Pećke patrijaršije Pećke patrijaršije.[13] A preme detaljnom Izveštaju nadležnog sveštenika iz Manastir svetog Marka u Prizrenu, 1982. godine, unutrašnjost ovog manastirskog hrama je potpuno uništena:

„U crkvi ikonostas koji je 1973. godine delimično spaljen sada više ne postoji“.[14]

Napomene uredi

  1. ^ Druga Jugoslavija naziva se Demokratska Federativna Jugoslavija nastala 1943. godine.

Izvori uredi

  1. ^ a b v Mileusnić, Slobodan. „Duhovni genocid – kulturna katastrofa (Kontinuitet crkvenorušiteljstva na Kosovu i u Metohiji” (PDF). Srpska akademija nauka. Arhivirano iz originala (PDF) 4. 3. 2016. g. Pristupljeno 20. 3. 2016. 
  2. ^ Lazić, M.: Predgovor u: Bogdanović, D.: Sveti oci i učitelji Crkve.- Beograd, BF, HF, 1989., str. 4.
  3. ^ Pismo Episkopa raško-prizrenskog G. Vladimira Patrijarhu srpskom G. Vikentiju, „Rušenje crkve u Đakovici“ 28. juna 1951., u: Zadužbine Kosova. str. 803-804.
  4. ^ AJ, CK SKJ, SRB, I/86, str. 2.
  5. ^ Izvori za istoriju SKJ, Peta zemaljska konferencija KPJ, tom I, knj. 10, str. 321.
  6. ^ Izvori za istoriju SKJ, Peta zemaljska konferencija KPJ, tom I, knj. 10, 213.
  7. ^ Krstić Vasilije 1998. Srbi između raskola i novih podela, Srpsko nasleđe, br.2, Beograd, Glas, 8.
  8. ^ Zakon o vraćanju (restituciji) imovine crkvama i verskim zajednicama, Čl. 1. u: Sl. glasnik RS, br. 46/2006.
  9. ^ Todorović, V.: Zakon o vraćanju (restituciji) imovine crkvama i verskim zajednicama sa komentarom.- Beograd: Projuris, 2006., str. 9.
  10. ^ Spasić Biljana 2005. Zašto Srbi nestaju?, Užice, Grafičar, 250.
  11. ^ Lužanski Tešić Dušan 2004. Magija ponavljanja istog, Beograd, Prkos, 12.
  12. ^ a b v „Napadi na srpske svetinje i pravoslavne vernike na Kosovu” (PDF). Kalenić, broj 6/1982, str. 4-7. Arhivirano iz originala (PDF) 21. 12. 2019. g. Pristupljeno 10. 3. 2019. 
  13. ^ Istorija srpskog naroda, 1 i 2, Beograd, 1981–1982.
  14. ^ Izveštaj sveštenika Radiča Radičevića paroha II prizrenskog: dokument br. 136 od 9.III1982. g. u Prizrenu u: Isto, str. 576.

Literatura uredi

  • Dragana Janjić, 2013: Kosovski problem i položaj hrišćanskih zajednica na Bliskom i Srednjem istoku, Baština, Priština – Leposavić, sv. 35, (2013). str. 117-133.
  • Zadužbine Kosova Spomenici i znamenja srpskog naroda, Eparhija Raško-prizrenska i Bogoslovski Fakultet u Beogradu, Prizren-Beograd 1987.
  • Slobodan Nenadović, Dušanova zadužbina, Naučno delo, Beograd 1966.
  • Milka Čanak-Medić, Arhitektura nemanjićkog doba I i II deo, Republički zavod za zaštitu spomenika Kulture, Beograd, 1989.
  • Slobodan Mileusnić, Manastiri Kosova i Metohije, Pravoslavlje Pres, Beograd, 1999.
  • Mirjana Šakota, Riznice manastira u Srbiji, Beograd, 1966.
  • Gordana Tomović, "Inscription glagolitique de Cecan", Revue historique, XXXVII, Institut d'historie, Belgrade (1990). str. 19.
  • Đorđe Janković, "Ravna Gora between Prizren and Štrpce -- The Oldest Known Serbian Archeological Find at the South of Serbia", Antiques of Kosovo and Metohia, Book X, Provincial Institute for Preservation of the Cultural Monuments, Pristina, 1977.str. 36.
  • Aleksandar Bačkalov, "The Early Middle Ages", The Archaeological Treasures of Kosovo and Metohija from the Neolithyc to the Early Middle Ages, Galery of Serbian Academy of Sciencis and Arts, 90, Beograd, (1998). str. 372-391, 678-728.
  • Milan Ivanović, "Tombstones and Inscriptions at Old Serbian Cemeteries and Church Sites in the Villages of Metohija Podgor and Hvosno", Recueil de Kosovo et Metohija 1, Academie Serbe des Sciences et des Arts, Beograd (1990). str. 122.
  • Sima Ćirković, "Palais princiers autour de l'ancien lac de Kossovo", Recherches sur l'art, 20, Matica Srpska, Novi Sad 1989
  • Stojčević, Pavle (2013). Izveštaji sa raspetog Kosova Svetom arhijerejskom sinodu za Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve 1957-1990. Beograd: Izdavačka fondacija Srpske pravoslavne crkve Arhiepiskopije beogradsko-karlovačke, Fondacija patrijarh Pavle. 
  • Napadi na srpske svetinje i pravoslavne vernike na Kosovu (Kalenić, broj 6/1982, str. 4-7)

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Девастирање_православних_светиња_на_Косову_и_Метохији_до_распада_СФРЈ&oldid=26865066”