Determinizam

Determinizam (lat. determinatus, znači određen, ograničen) je filozofsko učenje po kojem je sve što postoji povezano kauzalnim, uzročno-posledičnim vezama, materijalne ili nematerijalne prirode. Prema ovoj doktrini, nema slučajnosti, proizvoljnosti, niti slobodnog čina u univerzumu, već je sve unapred određeno prethodnom istorijom zbivanja.^[1] Determinističke teorije kroz istoriju filozofije proizašle su iz različitih i ponekad preklapajućih motiva i razmatranja. Suprotnost determinizmu je neka vrsta indeterminizma (koji se inače naziva nedeterminizam) ili slučajnost. Determinizam se često suprotstavlja slobodnoj volji, iako neki filozofi tvrde da su oni kompatibilni.^[2]^[3]

Uopšteno, determinizam je shvatanje o ukupnoj određenosti svih pojava, svega događanja. U prirodnima naukama determinizam je pretpostavka opšte uzročne veze svih zbivanja u svetu. U etici determinizam je pravac koji zastupa apsolutno određenje volje i delovanja spoljašnjim i unutrašnjim uzrocima ili motivima, kojima se isključuje svaka mogućnost slobodne volje.

Vrste determinizma su:

empirijski determinizam koji zagovara zavisnost htenja pojedinca o unutrašnjem iskustvu i motivacijama;
metafizički determinizam koji svrstava ta htenja u kauzalnu (uzročnu) povezanost sa celinom sveta;
teološki determinizam koji tvrdi da htenje ovisi o božijoj volji;
socijalni determinizam koji kaže da je odnos individue i društva uslovljen opštim društvenim odnosima i zakonomernostima, vaspitanjem, obrazovanjem, sredinom u kojoj individua živi, itd);
teleološki determinizam koji razdvaja i određuje uslovljenost po svrhama, ciljevima, normama i principima htenja;
mehanički determinizam promatra i shvata htenje i delovanje kao proizvod spoljašnjih faktora i nadražaja, i
psihološki determinizam koji htenje i delovanje pojedinca tumači kao neposredni rezultat unutrašnjih, takozvanih psihičkih dispozicija čovekovog „ja”, karaktera, unutrašnjeg ustrojstva, ličnosti i dr., tzv. autodeterminizam.

Determinizam ne treba mešati sa samoodređivanjem ljudskih postupaka po razlozima, motivima i željama. Determinizam se odnosi na interakcije koje utiču na naše kognitivne procese u našem životu.^[4] Radi se o uzroku i rezultatu onoga što osoba uradi u svom životu. Uzrok i rezultat uvek su povezani u našim kognitivnim procesima. Pretpostavlja se da ako posmatrač ima dovoljno informacija o objektu ili ljudskom biću, da bi takav posmatrač mogao da predvidi svaki sledeći pokret tog objekta ili ljudskog bića. Determinizam retko zahteva da savršeno predviđanje bude praktično moguće.

Varijeteti

„Determinizam” se obično može odnositi na bilo koje od sledećih gledišta.

Uzročni

Uzročni determinizam, ponekad sinoniman sa istorijski determinizam (neki vid zavisnosti puta), je „ideja da je svaki događaj preduslovljen prethodnim događajima i uslovima zajedno sa zakonima prirode.“^[5] Međutim, to je dovoljno širok pojam da se smatra da:^[6]

... nečije promišljanje, izbori i radnje često će biti neophodne karike u uzročnom lancu koji donosi nešto. Drugim rečima, iako su naša promišljanja, izbori i radnje sami po sebi određeni kao i sve ostalo, prema uzročnom determinizmu još uvek je slučaj da pojava ili postojanje još nekih stvari zavise od našeg razmišljanja, izbora i delovanja na određeni način.

Uzročni determinizam sugeriše da postoji neprekidni lanac prethodnih pojava koji se proteže sve do postanka univerzuma. Odnos između događaja možda nije preciziran, niti poreklo tog univerzuma. Uzročni deterministi veruju da u svemiru ne postoji ništa što nije uzrokovano ili [Causa sui[|samouzrokovano]].

Uzročni determinizam se takođe generalno smatrao idejom da je sve što se dešava ili postoji uzrokovano prethodnim uslovima.^[7] U slučaju nomološkog determinizma, ovi uslovi se takođe smatraju događajima, što implicira da je budućnost u potpunosti određena prethodnim događajima - kombinacijom prethodnih stanja univerzuma i zakona prirode.^[5] Ipak, oni se takođe mogu smatrati metafizičkim poreklom (kao u slučaju teološkog determinizma).^[6]

Mnoge filozofske teorije determinizma uokviruju se idejom da stvarnost sledi neku vrstu unapred određenog puta.

Nomološki

Nomološki determinizam, generalno sinonim sa fizičkim determinizmom (njegova suprotnost je fizički indeterminizam), najčešći je oblik uzročnog determinizma, ideja je da prošlost i sadašnjost u potpunosti i nužno diktiraju budućnost po krutim prirodnim zakonima, da svaka pojava neizbežno proizlazi iz prethodni događaji. Nomološki determinizam ponekad se ilustruje misaonim eksperimentom Laplasovog demona.^[8] Nomološki determinizam se ponekad naziva i naučnim determinizmom, iako je to pogrešan naziv.

Predeterminizam

Predeterminizam je ideja da su svi događaji unapred određeni.^[9]^[10] Koncept se često argumentira pozivanjem na uzročni determinizam, implicirajući da postoji neprekinut lanac prethodnih pojava koji se proteže do postanka svemira. U slučaju predodređenosti, ovaj lanac događaja je unapred uspostavljen, a ljudski postupci ne mogu da ometaju ishode ovog unapred utvrđenog lanca.

Predeterminizam se može koristiti za označavanje takvog već utvrđenog uzročno-posledičnog determinizma, u kom slučaju se kategoriše kao specifična vrsta determinizma.^[9]^[11] Takođe se može koristiti naizmenično sa uzročnim determinizmom - u kontekstu njegove sposobnosti da određuje buduće događaje.^[9]^[12] Uprkos tome, predeterminizam se često smatra nezavisnim od uzročnog determinizma.^[13]^[14]

Biološki

Termin predeterminizam se takođe često koristi u kontekstu biologije i nasledstva, u kom slučaju predstavlja oblik biološkog determinizma, koji se ponekad naziva i genetski determinizam.^[15] Biološki determinizam je ideja da je svako ljudsko ponašanje, verovanje i želja fiksirano ljudskom genetskom prirodom.

Reference

^ Delovi članka su preuzeti iz knjige Ivana Vidanovića „Rečnik socijalnog rada“, uz odobrenje autora.
^ For example, see. Richard Langdon Franklin (1968). Freewill and determinism: a study of rival conceptions of man. Routledge & K. Paul. ISBN 9780710031570.
^ Conceptually (20. 1. 2019). „Determinism – Explanation and examples”. conceptually.org. Pristupljeno 20. 1. 2019. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ Ismael, Jenann (2019-10-01). „Determinism, Counterpredictive Devices, and the Impossibility of Laplacean Intelligences”. The Monist (na jeziku: engleski). 102 (4): 478—498. ISSN 0026-9662. doi:10.1093/monist/onz021.
^ ^a ^b Hoefer, Carl (1. 4. 2008). „Causal Determinism”. Ur.: Edward N. Zalta. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2009 izd.). CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ ^a ^b Eshleman, Andrew (18. 11. 2009). „Moral Responsibility”. Ur.: Edward N. Zalta. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2009 izd.). CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ Arguments for Incompatibilism (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
^ Laplace posited that an omniscient observer, knowing with infinite precision all the positions and velocities of every particle in the universe, could predict the future entirely. For a discussion, see. Robert C. Solomon; Kathleen M. Higgins (2009). „Free will and determinism”. The Big Questions: A Short Introduction to Philosophy (8th izd.). Cengage Learning. str. 232. ISBN 978-0495595151. . Another view of determinism is discussed by. Nagel, Ernest (1999). „§V: Alternative descriptions of physical state”. The Structure of Science: Problems in the Logic of Scientific Explanation (2nd izd.). Hackett. str. 285—292. ISBN 978-0915144716. „a theory is deterministic if, and only if, given its state variables for some initial period, the theory logically determines a unique set of values for those variables for any other period.”
^ ^a ^b ^v McKewan, Jaclyn (2009). „Evolution, Chemical”. Ur.: H. James Birx". Predeterminism. Encyclopedia of Time: Science, Philosophy, Theology, & Culture. Sage Publications, Inc. str. 1035—1036. ISBN 9781412941648. doi:10.4135/9781412963961.n191.
^ „Predeterminism”. Oxford Dictionaries. Oxford Dictionaries. april 2010. Arhivirano iz originala 04. 09. 2012. g. Pristupljeno 20. 12. 2012. CS1 održavanje: Format datuma (veza). See also „Predeterminism”. Collins English Dictionary. Collins. Pristupljeno 20. 12. 2012. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „Some Varieties of Free Will and Determinism”. Philosophy 302: Ethics. philosophy.lander.edu. Pristupljeno 19. 12. 2012. „Predeterminism: the philosophical and theological view that combines God with determinism. On this doctrine events throughout eternity have been foreordained by some supernatural power in a causal sequence.” CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ See for example Hooft, G. (2001). „How does god play dice? (Pre-)determinism at the Planck scale”. arXiv:hep-th/0104219  . „Predeterminism is here defined by the assumption that the experimenter's 'free will' in deciding what to measure (such as his choice to measure the x- or the y-component of an electron's spin), is in fact limited by deterministic laws, hence not free at all” , and. Sukumar, CV (1996). „A new paradigm for science and architecture”. City. 1 (1–2): 181—183. doi:10.1080/13604819608900044. „Quantum Theory provided a beautiful description of the behaviour of isolated atoms and nuclei and small aggregates of elementary particles. Modern science recognized that predisposition rather than predeterminism is what is widely prevalent in nature.”
^ Borst, C. (1992). „Leibniz and the compatibilist account of free will”. Studia Leibnitiana. 24 (1): 49—58. JSTOR 40694201. „Leibniz presents a clear case of a philosopher who does not think that predeterminism requires universal causal determinism”
^ Far Western Philosophy of Education Society (1971). Proceedings of the Annual Meeting of the Far Western Philosophy of Education Society. Far Western Philosophy of Education Society. str. 12. „"Determinism" is, in essence, the position which holds that all behavior is caused by prior behavior. "Predeterminism" is the position which holds that all behavior is caused by conditions which predate behavior altogether (such impersonal boundaries as "the human conditions", instincts, the will of God, inherent knowledge, fate, and such).”
^ „Predeterminism”. Merriam-Webster Dictionary. Merriam-Webster, Incorporated. Pristupljeno 20. 12. 2012. CS1 održavanje: Format datuma (veza) See for example. Ormond, A.T.; et al. (1894). „Freedom and psycho-genesis”. Psychological Review. 1 (3): 217—229. Bibcode:1992SPIE.1710..714G. S2CID 62639035. doi:10.1117/12.140132. „The problem of predeterminism is one that involves the factors of heredity and environment, and the point to be debated here is the relation of the present self that chooses to these predetermining agencies” , and.

Literatura

Dennett, Daniel (2003). Freedom Evolves. Viking Penguin. .
John Earman (2007) "Aspects of Determinism in Modern Physics" in Butterfield, J., and Earman, J., eds., Philosophy of Physics, Part B. North Holland: 1369–1434.
George Ellis (2005) "Physics and the Real World", Physics Today.
Epstein, J.M. (1999). „Agent Based Models and Generative Social Science”. Complexity. IV (5): 41—60. Bibcode:1999Cmplx...4e..41E. CiteSeerX 10.1.1.118.546  . doi:10.1002/(sici)1099-0526(199905/06)4:5<41::aid-cplx9>3.0.co;2-f.
Epstein, J.M. and Axtell R. (1996). Growing Artificial Societies – Social Science from the Bottom. MIT Press. .
Harris, James A (2005). Of Liberty and Necessity: The Free Will Debate in Eighteenth-Century British Philosophy. Clarendon Press. .
Kenrick, D. T.; Li, N. P.; Butner, J. (2003). „Dynamical evolutionary psychology: Individual decision rules and emergent social norms” (PDF). Psychological Review. 110 (1): 3—28. CiteSeerX 10.1.1.526.5218  . PMID 12529056. doi:10.1037/0033-295x.110.1.3.
Albert Messiah, Quantum Mechanics, English translation by G. M. Temmer of Mécanique Quantique, 1966, John Wiley and Sons, vol. I, chapter IV, section III.
Nagel, Ernest (3. 3. 1960). „Determinism in history”. Philosophy and Phenomenological Research. 20 (3): 291—317. JSTOR 2105051. doi:10.2307/2105051. CS1 održavanje: Format datuma (veza) (Online version found here)
John T Roberts (2006). „Determinism”. Ur.: Sahotra Sarkar; Jessica Pfeifer. The Philosophy of Science: A-M. Taylor & Francis. str. 197 ff. ISBN 978-0415977098.
Nowak A., Vallacher R.R., Tesser A., Borkowski W., (2000) "Society of Self: The emergence of collective properties in self-structure", Psychological Review 107.
Musser, George (septembar 2015). „Is the Cosmos Random? (Einstein's assertion that God does not play dice with the universe has been misinterpreted)”. Scientific American. 313 (3): 88—93. CS1 održavanje: Format datuma (veza).

Spoljašnje veze

Determinizam i filozofija slobode
Stanford Encyclopedia of Philosophy entry on Causal Determinism
Determinism in History from the Dictionary of the History of Ideas
Determinism on Information Philosopher
The Society of Natural Science Arhivirano na sajtu Wayback Machine (26. januar 2021)
Determinism and Free Will in Judaism
Snooker, Pool, and Determinism
Game of life:-Life is a game, how to play it Arhivirano na sajtu Wayback Machine (26. januar 2021)

[1] Delovi članka su preuzeti iz knjige Ivana Vidanovića „Rečnik socijalnog rada“, uz odobrenje autora.

[Franklin-2] For example, see. Richard Langdon Franklin (1968). Freewill and determinism: a study of rival conceptions of man. Routledge & K. Paul. ISBN 9780710031570.

[3] Conceptually (20. 1. 2019). „Determinism – Explanation and examples”. conceptually.org. Pristupljeno 20. 1. 2019. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[4] Ismael, Jenann (2019-10-01). „Determinism, Counterpredictive Devices, and the Impossibility of Laplacean Intelligences”. The Monist (na jeziku: engleski). 102 (4): 478—498. ISSN 0026-9662. doi:10.1093/monist/onz021.

[SEPcausaldeterminism-5] Hoefer, Carl (1. 4. 2008). „Causal Determinism”. Ur.: Edward N. Zalta. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2009 izd.). CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[SEPmoralresponsibility-6] Eshleman, Andrew (18. 11. 2009). „Moral Responsibility”. Ur.: Edward N. Zalta. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2009 izd.). CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[StanfordIncompatibilism-7] Arguments for Incompatibilism (Stanford Encyclopedia of Philosophy)

[laplace-8] Laplace posited that an omniscient observer, knowing with infinite precision all the positions and velocities of every particle in the universe, could predict the future entirely. For a discussion, see. Robert C. Solomon; Kathleen M. Higgins (2009). „Free will and determinism”. The Big Questions: A Short Introduction to Philosophy (8th izd.). Cengage Learning. str. 232. ISBN 978-0495595151. . Another view of determinism is discussed by. Nagel, Ernest (1999). „§V: Alternative descriptions of physical state”. The Structure of Science: Problems in the Logic of Scientific Explanation (2nd izd.). Hackett. str. 285—292. ISBN 978-0915144716. „a theory is deterministic if, and only if, given its state variables for some initial period, the theory logically determines a unique set of values for those variables for any other period.”

[McKewan-9] v McKewan, Jaclyn (2009). „Evolution, Chemical”. Ur.: H. James Birx". Predeterminism. Encyclopedia of Time: Science, Philosophy, Theology, & Culture. Sage Publications, Inc. str. 1035—1036. ISBN 9781412941648. doi:10.4135/9781412963961.n191.

[10] „Predeterminism”. Oxford Dictionaries. Oxford Dictionaries. april 2010. Arhivirano iz originala 04. 09. 2012. g. Pristupljeno 20. 12. 2012. CS1 održavanje: Format datuma (veza). See also „Predeterminism”. Collins English Dictionary. Collins. Pristupljeno 20. 12. 2012. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[11] „Some Varieties of Free Will and Determinism”. Philosophy 302: Ethics. philosophy.lander.edu. Pristupljeno 19. 12. 2012. „Predeterminism: the philosophical and theological view that combines God with determinism. On this doctrine events throughout eternity have been foreordained by some supernatural power in a causal sequence.” CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[12] See for example Hooft, G. (2001). „How does god play dice? (Pre-)determinism at the Planck scale”. arXiv:hep-th/0104219  . „Predeterminism is here defined by the assumption that the experimenter's 'free will' in deciding what to measure (such as his choice to measure the x- or the y-component of an electron's spin), is in fact limited by deterministic laws, hence not free at all” , and. Sukumar, CV (1996). „A new paradigm for science and architecture”. City. 1 (1–2): 181—183. doi:10.1080/13604819608900044. „Quantum Theory provided a beautiful description of the behaviour of isolated atoms and nuclei and small aggregates of elementary particles. Modern science recognized that predisposition rather than predeterminism is what is widely prevalent in nature.”

[13] Borst, C. (1992). „Leibniz and the compatibilist account of free will”. Studia Leibnitiana. 24 (1): 49—58. JSTOR 40694201. „Leibniz presents a clear case of a philosopher who does not think that predeterminism requires universal causal determinism”

[Society1971-14] Far Western Philosophy of Education Society (1971). Proceedings of the Annual Meeting of the Far Western Philosophy of Education Society. Far Western Philosophy of Education Society. str. 12. „"Determinism" is, in essence, the position which holds that all behavior is caused by prior behavior. "Predeterminism" is the position which holds that all behavior is caused by conditions which predate behavior altogether (such impersonal boundaries as "the human conditions", instincts, the will of God, inherent knowledge, fate, and such).”

[15] „Predeterminism”. Merriam-Webster Dictionary. Merriam-Webster, Incorporated. Pristupljeno 20. 12. 2012. CS1 održavanje: Format datuma (veza) See for example. Ormond, A.T.; et al. (1894). „Freedom and psycho-genesis”. Psychological Review. 1 (3): 217—229. Bibcode:1992SPIE.1710..714G. S2CID 62639035. doi:10.1117/12.140132. „The problem of predeterminism is one that involves the factors of heredity and environment, and the point to be debated here is the relation of the present self that chooses to these predetermining agencies” , and.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]