Koštana srž

Koštana srž (lat. Medulla osium), u literaturi često pogrešno nazvana kostna srž, meko je tkivo smješteno u koštanim šupljinama. Koštana srž odraslih proizvodi krvna zrnca.

Presjek anatomije ćelija u koštanoj srži

Uzimanje koštane srži davaoca

Primjerak goveđe koštane srži

Crvena i žuta koštana srž

Postoje dvije vrste koštane srži — crvena (mijeloidna) i žuta. Crvena i bijela krvna zrnca i krvne pločice stvaraju se u crvenoj koštanoj srži. Neka bijela krvna zrnca se razvijaju u žutoj srži. Boja žute srži je takva zbog velikog broja masnih ćelija. Oba tipa sadrže mnoštvo krvnih sudova.

Pri rođenju, sva koštana srž je crvena. Sa godinama, sve veći dio se transformiše u žutu srž. Odrastao čovjek ima oko 2,6 kg koštane srži od koje je polovina crvena. Crvena se nalazi samo u pljosnatim kostima (kosti kukova, grudna kost, kičma, rebra, ključna kost, kosti ramena i svoda lobanje), a kod mlađih osoba i u proksimalnim epifizama nadlaktice i bedrene kosti. Žuta koštana srž se nalazi u dugim, cjevastim kostima odraslog čovjeka.

U slučaju krvarenja, hipoksije i pojačane razgradnje eritrocita, u starosti i u slučaju određenih bolesti, žuta koštana srž se može transformisati u crvenu da bi se pospiješila proizvodnja krvnih zrnaca.

Vrste matičnih ćelija

Koštana srž sadrži dva tipa matičnih ćelija:

1. Stroma — retikulsko vezivno tkivo (retikulske ćelije sa sposobnošću fagocitoze, retikulska vlakna). Retikulske ćelije proširenjima svojih izdanaka priliježu uz endotel sinusoidnih kapilara (adventicijske stanice), a spljoštene uz unutrašnju ploču kosti čine endost.
2. Hematopoetski tračci — skupine nezrelih predstadijuma krvnih zrnaca u oknima retikulskog tkiva. Unutar skupine eritroblastima nalaze se makrofagi koji predaju eritroblastima gvožđe uskladišteno u citoplazmi u obliku feritina i hemosiderina i fagocitiraju njihova izbačena jezgra.
3. Sinusoidni kapilarie — obloženi su endotelom s pukotinama među ćelijama (litoralne ćelije), kroz koje ulaze u krvni tok zreli eritrociti, granulociti i limfociti B koji potpuno sazrijevaju tek u perifernim limfnim organima.

Bolesti

Normalna koštana srž se može oštetiti malignim tvorevinama ili infekcijama poput tuberkuloze, koje vode do smanjivanja stvaranja krvnih ćelija, a takođe i rakom bijelih krvnih zrnaca (leukemija). Kako bi se dijagnostikovale bolesti, može se izvršiti biopsija koštane srži. Ovo obično uključuje uzimanje primjerka crvene srži pod lokalnom anestezijom. Podvrgavanje radijaciji i hemoterapiji ubija mnoga krvna zrnca koja se ubrzano razmnožavaju, te imuni sistem time biva značajno ugrožen. Mnogi simptomi bolesti radijacije su nastali zbog oštećenja ćelija koštane srži.

Donacija i transplantacija koštane srži

Moguće je uzeti hematopoetske ćelije jedne osobe i ubrizgati ih u drugu, ili u istu osobu posle nekog vremena. Ako su davalac i primalac kompatibilni, ubrizgane ćelije će putovati do koštane srži i pokrenuti proizvodnju krvnih ćelija. Matične ćelije se mogu uzeti iz crvene koštane srži kuka, uglavnom pod potpunom anestezijom. Alternativa tome je da se davaocu ubrizga određeni medikamenta koji prouzrokuje oslobađanje matičnih ćelija iz koštane srži u krv, odakle se jednostavno vade i prenose primaocu.

Transplantacija se izvodi u teškim slučajevima bolesti koštane srži; postojeća srž pacijenta se prvo ubije uz pomoć hemoterapije ili radijacije, a onda se nove matične ćelije ubrizgaju u tijelo. Prije radijacije ili hemoterapije se kod nekih pacijenata hematopoetske matične ćelije izvade, a kasnije vrate nazad u tijelo kada se terapija završi kako bi se obnovio imunološki sistem.

Prvu uspješnu transplantaciju koštane srži na svijetu uradila je grupa francuskih ljekara, pod vođstvom onkologa Žorža Matea (franc. Georges Mathé) na Klinici „Kiri” u Parizu 11. novembra 1958. kako bi spasila život srpskom naučniku Radojku Maksiću ozračenom prilikom havarije eksperimentalnog reaktora na Institutu za nuklearne nauke Vinča. Nakon Radojka Maksića, Žorž Mate je izvršio presađivanje koštane srži na još četvoro ljudi sa instituta u Vinči. Dobrovoljni davaoci koštane srži za presađivanje su bili Francuzi: Marsel Pabion za Radojka Maksića, Odit Dragi za Roksandu Dangubić, Rejmon Kastanije za Životu Vranića, Alber Biron za Draška Grujića, ljekar bolnice Leon Švarcenberg za Stjepana Hajdukovića. Od posledica nuklearnog zračenja umro je Života Vranić, koji je prilikom gašenja reaktora izložio sebe većoj dozi zračenja, kako bi spasio ostale kolege sigurne smrti. Davaoci i preživjeli primaoci koštane srži kasnije su se međusobno upoznali i postali doživotni prijatelji. Radojko Maksić je objavio knjigu „Dnevnik iz bolnice Kiri”.

Spoljašnje veze

• Fotografije koštane srži načinjene mikroskopom, sa objašnjenjima (jezik: engleski)