Logor u barakama na Savi
Logor u barakama na Savi ili Koncentracioni logor na Savi bio je jedan od tri nacistička logora u Šapcu, i jedan od mnogobrojnih logora koje su u sistemu koncentracionih logora širom Srbije osnovale nemačke okupacione snage 1941. Bio je smešten u vojne barake na prostoru oko Starog grada, a sastojao se od šest baraka, upravne zgrade, zgrade za magacine, radionice i kuhinje. Fizički je bio obezbeđen; sa spoljne strane ogradom od dva reda bodljikave žice, a sa unutrašnje stražarskim mestima i sa nekoliko stražarskih kula osmatračnica.
| Logor u barakama na Savi | |
|---|---|
| Koncentracioni logor | |
 Shema logora u barakama na Savi u Šapcu. | |
  | |
| Koordinate | 44° 45′ 21″ S; 19° 41′ 38″ I / 44.7558° S; 19.6939° I |
| Mesto | Šabac |
| Pod kontrolom |  Nacistička Nemačka |
| Postojao | 20. jul 1941—19. septembra 1944. |
| Broj zatvorenika | 30.000 |
| Broj žrtava | 2.500 |
Logor u barakama na Savi, prema razmerama terora i broju mrtvih, je nakon Logora na Sajmištu, Logora na Banjici i Logora na Crvenom krstu u Nišu, bio četvrti logor na teritoriji nemačke okupacione zone u Srbiji, u kome je Komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača popisala imenom i prezimenom preko 2.500 žrtava.[1]
Uloga i značaj logora u Šapcu uredi
Okupacija nacističke Nemačke zasnivala se na teroru kao jednom od načina vladanja, porobljenim zemljama pri čemu je zastrašivanje masovnim i pojedinačnim, javnim i, mnogo više, tajnim egzekucijama i odvođenjem u nepoznato bilo glavni instrument. Jedan od osnovnih efekata ovih mera, prema Hitlerovoj naredbi od 7. decembra 1941. godine (poznatoj pod imenom „Noć i magla” (nem. Nacht und Nebel”)) i Kajtelovoj razradi ove naredbe iste godine, trebalo je da bude zastrašivanje, sve do deportacije u Nemačku i smrtne kazne, kako stoji zapisano u tim merama:
| „ | Efikasno i trajno zastrašivanje možese postići samo smrtnim kaznama ili merema koje pripadnike i stanovništvo drže u neizvesnosti o sudbini izvršilaca krivinih dela. U tu svrhu treba primeniti i otpremanja u Nemačku.[2] | ” |
Interniranje u šabačke logore velikih grupa ljudi od kojih se manji broj vraćao, imalo je izuzetno jak psihološki učinak na stanovništvo Šapca, Mačve i Podrinja. Samo postojanje logora i mogućnost odvoženja u njih, zbog bilo kakve krivice, kao i moguđnost da se pri tome vrlo lako izgubi život, porazno su delovali na građane Šapca i njegove šire okoline.
Iako su za neka od najmasovnijih streljanja u Mačvi i susednom Sremu u jesen 1941. bila u Benskoj Bari (gde je život izgubilo oko 1.100 ljudi), u šumi Šicari kod Klenka, na levoj obali Save, naspram Šapca, (koje je odnelo oko 1.200 života), u Zasavici (sa blizu 900 odnetih života Jevreja i Roma), u selu Dragincu i Jadru (gde je pobijeno našto manje od 3.000 seljaka tog kraja), ipak je najveći broj egzekucija u narednih 3,5 godina okupacije u Šapcu izvršavan u samom logoru na Savi ili njegovom okruženju.
Mogućnost gubljenja života u nemačkim odmazdama ili upućuvanja u druge logore delovala je porazno kako na individualno-psihološkom (na same zatočenike logora i njihove porodice), tako i na kolektivno-psihološkom nivou (na celokupno stanovništvo Mačve i šire), naročito posle neuspelog napada na Šabac na Malu Gospojinu 21. septembra 1941, kada se u ovom gradu održava tradicionalni vašar, jedinice Podrinjskog, Posavskog i Valjevskog NOP odreda, dela vojno-četničkog odreda Martinović-Zečević, četničkog odreda Budimira Ilića-Cerskog i Cerskog četničkog odreda,[3] nakon koga je sledila masovna odmazda i teror nad stanovništvom Podrinja, Mačve i Posavine.
Odmazda i teror počela je prvo „čišćenjem” Šapca od muškog stanovništva starosti 14—70 godina koji su zatočeni u logor organizovan severno od Save. Svi stanovnici koji su pružali otpor ili su učestvovali u borbi kao i svi muškarce u čijim se stanovima je pronađeno oružje ili je iz njih pucano su streljani.[4]
| „ | Prikupljeni muškarci100 sprovedeni su na polje Mihajlovac, mesto gde se održavao vašar. Tu su se već nalazili Jevreji, muškarci i žene, dovedeni iz logora na Savi. Kako se prostor vašarišta Štabu nemačkog 698. puka učinio nepodesnim za sabirni logor, zatočenici su prebačeni na levu obalu Save, naspram Starog grada. Pre prelaska reke izdvojene su Jevrejke i vraćene u logor na Savi. Na sremskoj obali, u sabirnom logoru kod Klenka, proveli su uhapšenici dve noći. U koloni po pet, poterani su 26. septembra ka Jarku, udaljenom oko 20 kilometara.[5] Pre pokreta otpušteni su dečaci od 14 i 15 godina, dok su preostali naterani da trčećim korakom krenu putem Jarka. U Krvavom maršu od posledica mučenja, iscrpljenosti i bahatosti Nemaca i ustaša, stradalo je oko 120 ljudi.[6] Na kraju sela Jarka, levo od puta Šabac-Ruma, jedna poljana ograđena je bodljikavom žicom i omeđana kulama osmatračnicama. Tu su, do 30. septembra, držani izmučeni Šapčani. | ” |
Poslednjeg dana septembra došlo je do novog pokreta: iz logora u Jarku kada su zatvorenici prebačeni u Šabac, u novo postavljeni koncentracioni logor, koji je po naređenju Vrhovnog zapovednika Srbije, generala Franca Beme uspostavljen u šabačkoj južnoj kasarni.
Vrsta logora, osnivanje i broj zatočenika uredi
Ovaj, treći logor u Šapcu, po svojoj strukturi razlikovao se od onog u Okružnom zatvoru i Senjačkog,jer je više odgovarao koncentracionom logoru.
I ovaj nacistički logor, koji je postojao sve vreme okupacije u Šapcu, osnovala je 20. jula 1941. godine nemačka vojska, pre svega sa ciljem da se zatvorenici drže u zatočeništvu kao taoci za streljanje iz odmazde, a kasnije i za upućivanje u druge logore u Srbiji i Nemačkoj.[7]
Kroz logor je tokom njegovog postojanja prošlo oko 30.000 stanovnika Mačve.
Uprava logora uredi
Upravu logora činili su nemački vojnici, koji su zajedno sa folsodjčerima davali stražu, sve dok istu 1943. i 1944. nisu preuzeli pripadnici Ruskog zaštitnog korpusa (belogardejci obučeni u nemačke uniforme), a jedno kraće vreme i domaći kvislinzi.[7]
Početkom 1942. kada se pripremala likvidacija logora Senjak, oko logora na Savi postavljena su dva reda bodljikavih žica, i nekoliko osmatračnica, koje su izgradili Bosanci pre njihovog premeštanja iz logra na Senjaku u ovaj logor.[8]
Razmeštaj i infrastruktura uredi
Logor je bio smešten u starim vojnim barakama bivše jugoslovenske vojske, na desnoj obali Save na prostoru oko „Starog grada” (tvrđave stare preko 500 godina iz doba Osmanlija). Infrastruktura logora koja se sastojala se od šest baraka, nasuprot kojih su se nalazile: upravna zgrada, zgrade za magacine, radionice i kuhinje, bila je razmeštena u trouglu koji se graničio sa severoistoka Savom, sa severostoka kasarnama u kojima su bile smeštene Nemačke jedinice, a sa juga rečicom Kamičak i drumom koji je vodio ka gradskoj klanici.
Barake su bile dugačke 45 a široke 10 metara. Svaka je imala dva glavna ulaza (seeverozapadni i jugozapadni), i po dve velike sobe u koje se ulazilo iz manjeg predvorja, sa obe strane barake. U zajdničkim sobama povremeno je boravilo i do 70 zatočenika.[8]
Logor je bio oivičen sa tri strane: istočno uzanim klinom između Kamička i Save, a sa treće kasarnama nemačke vojske. Spolja je bio opasan prvo sa jednim a potom sa dva reda bodljikave žice. U krugu logora bilo je nekoliko kula osmatračnica.[8]
Početak rada i život u logoru uredi
Logor počeo je sa radom, kada su 20. jula 1941. pohapšeni Jevreji iz Šapca, koji su njemu ostali do kraja januara 1942. godine. Članovi Kladovskog transporta od jula, a od kraja avgusta i domaći Jevreji (muškarci, žene i deca), nešto više od hiljadu, bili su prvi zatočenici logora na Savi, i bili do kraja januara 1942. jedini stanovnici.[7]
Na Miholjdan 12. oktobra 1941. svi muškarci iz logora odvedeni su u mačvansko selo Zasavicu i tamo su streljani,[9][a] a ostatak (žene i deca), prebačen je u logor na Sajmištu januara 1942.[8]
Posle Jevreja, nacisti su u logor u prvoj polovini 1942. doterali nekoliko stotina uhapšenih Bosanaca, a onda su počeli da pristižu partizani iz celog Podrinja, Valjeva, Užica i drugih mesta. U januaru mesecu 1942. stiglo je u logor i nekoliko stotina četnika iz formacije Jezdimira Dangića.
Do aprila meseca većina zarobljenih partizana je streljana ili internirana, a manji broj je pušten kućama. Tako da je u maju 1942. logor ostao poluprazan.[7]
U periodu od proleća 1942. do proleća 1943, u logoru na Savi najviše je bilo onih koji nisu ispunili obaveze u davanju žita i stoke okupatoru, kao i oni koji su pohapšeni za prinudni rad. Logor je ponovo počeo da se masovno puni u proleće 1943, dovođenjem pripadnika i simpatizera narodnooslobodilačkog pokreta i četnika.[7]
Sve do kraja rata, naizmenično su dovođeni i odvođeni pripadnici obejy formacija (partizani i četnici), da bi ih posle torture internirali ili streljali.
Poslednja godina logora uredi
Početkom 1944. okupator je izvršio nova masovna hapšenja saradnika HOP-a, kada je za nekoliko dana uhapšeno preko 200 Podrinjaca. Najveći deo ubrzo je interniran preko Banjice u Nemačku.[11]
Poslednji zatvorenici iz logora upućeni su na Banjicu 19. septembra 1944. godine, a ostali su pušteni kućama. Tog datuma logor je zvanično prestao da postoji.[7]
Posledice uredi
Za vreme trajanja Drugog svetskog rata kroz šabačke logora prošlo je oko 30 000 zatvorenika.
Krajem septembra, prilikom streljanja:
- u Benskoj Bari, život je izgubilo oko 1.100 ljudi,
- U šumi Šicari kod Klenka (leva obala Save, naspram Šapca) život je izgubilo oko 1.200 ljudi.
Oktobra meseca:
- U Zasavici, streljano je blizu 900 Jevreja i Roma,
- U selu Dragincu, u Jadru, pobijeno je našto manje od 3.000 seljaka tog kraja.
Pored ovih masovnih umorstava, nemci su vršili i ubistva manjih i većih grupa ljudi u samom logoru ili na drugim stratištima, do ukupna cifre do zatvaranja logora koja iznosi oko 2.500 zatočenika.
Vidi još uredi
Izvori uredi
- ^ M.M. Ne smemo da zaboravimo Broj: 3606, Beležnica, 3. mart 2016.
- ^ Milan Koljanin Represija kao sistem – Logori u okupiranoj Srbiji 1941—1945. Hereticus, 1/2007.
- ^ Jovan Marjanović, Ustanak i narodnooslobodilački pokret u Srbiji 1941, Beograd 1963.
- ^ Slavko Odić, Slavko Komarica, Sa dnevnikom 342. nemačke divizije kroz Srbiju, Borba br. 260, 21. septembar 1969, str. 14.
- ^ Grigorije-Gliša Babović, Dnevnik 1941—1945, str. 228.
- ^ Grigorije-Gliša Babović, Dnevnik 1941—1945, str. 272.
- ^ a b v g d đ Filipović, Stanoje, Logori u Šapcu, Beograd: Savez udruženja boraca narodnooslobodilačkog rata SR Srbije, 1967. str. 10-37.
- ^ a b v g Logor na Savi U:Filipović, Stanoje, Logori u Šapcu, Beograd: Savez udruženja boraca narodnooslobodilačkog rata SR Srbije, 1967. str. 123-170.
- ^ Šabac u prošlosti IV, Šabac 1984, str. 657.
- ^ Jovan Marjanović, Ustanak i narodnooslobodilački pokret u Srbiji 1941, Beograd 1963, str. 250
- ^ Dragoslav Parmaković, Mačvanski (Podrinski) narodnooslobodilački partizanski odred 1941-1944, Šabac 1973
Napomene uredi
Literatura uredi
- Milan Ristović, Nemački „novi poredak” i Jugoistočna Evropa 1940/41-1944/45. Planovi o budućnosti i praksa, Beograd 1991.
- Jaša Romano, Jevreji Jugoslavije 1941-1945. Žrtve genocida i učesnici NOR, Beograd 1980.
Spoljašnje veze uredi
- Logori u šapcu - monografija u elektronskom obliku Bibloteka Šabačka
- Teror i zločin nacističke Nemačke u Srbiji 1941—1944 Arhivirano 2019-01-22 na sajtu Archive.today Glava šest Šabački logori
- Ne smemo da zaboravimo Beležnica, Broj: 3606, 3. mart 2016.