Monitor Sava
Monitor Sava[1] bio je monitor Kraljevske jugoslovenske ratne mornarice [2] u periodu od 1920. do 1941. godine. Monitor Sava, bivši SMS Bodrog[3] je rečni monitor Temeš-klase. Drugi brod iste klase je SMS Temeš. Temeš-klasa je originalna klasa austrougarskih ratnih brodova, rečnih monitora koji su bili korišćeni tokom Prvog svetskog rata. Napravljen je za Austrougarsku ratnu mornaricu kao Rečni monitor SMS Bodrog i bio je deo austrougarske Dunavske flotile koja je bila stacionirana u Zemunu. Tokom Prvog svetskog rata učestvovao je u borbama protiv srpske i rumunske armije od Beograda do donjeg Dunava. Na kraju Prvog svtskog rata, dodeljen je Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije Kraljevini Jugoslaviji) i preimenovan je u Savu i bio je u sastavu Rečne flotile Kraljevske jugoslovenske ratne mornarice
| Monitor Sava | |
|---|---|
 SMS Bodrog na reci Dunav kod Beograda | |
| Opšti podaci | |
| Tip | rečni monitor |
| Klasa | Temeš |
| Karijera |  Kraljevska jugoslovenska ratna mornarica |
| Kobilica postavljena | 1903. Danubius-Šonishen-Hartmann u Budimpešti |
| Završetak gradnje | 10. novembar 1904. |
| Glavne karakteristike | |
| Deplasman | 440 tona |
| Dužina | 56.20 metara |
| Širina | 9,50 metara |
| Gaz | 1.20 metara |
| Pogon | 2 Jarou vodocevna kotla i 2 parne mašine trostruke ekspanzije |
| Gorivo | ugalj, 62 tone |
| Snaga | 1.400 ks |
| Brzina | 25 km/č |
| Doplov | 500 km |
| Posada | 5 oficira, 30 podoficira i 56 mornara |
| Naoružanje | Topovi: 2 × 120 mm D/35, 1 × 66 mm PA top D/18 1 h 40 mm PA top (Flak) Mitraljezi: 5 × 7,9 mm |
| Oklop | bok 40 mm, paluba 25 mm, kupola topa 40 mm, komandni most 75 mm |
Monitor SMS Bodrog predstavlja raritet svetskih razmera[4], kao jedini preostali brod iz grupe rečnih monitora sa kojih je izvršen prvi artiljerijski udar u Prvom svetskom ratu na Beograd i koji je jedan od deset plovila tog tipa na svetu.
Brod svedoči i o pobedi Srbije u Prvom svetskom ratu, jer predstavlja ratni plen Vojske Kraljevine Srbije iz 1918. godine. Brod je potopljen 1918, dve godine kasnije je izvađen, preuređen i pod imenom Sava uvršten u mornaricu Kraljevine, Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije Kraljevine Jugoslavije).
Tokom Drugog svetskog rata potopljen je još dva puta. Izvađen je 1952. godine, remontovan i još jednom uvršten u rečnu flotilu nove države. Iz vojne upotrebe povučen je 1959. godine.
Opis i konstrukcija
urediOpis
urediMonitor Sava je rečni monitor Temes-klase, izgrađen za austrougarsku mornaricu u brodogradilištu Danubius-Šonishen-Hartman u Budimpešti. Kobilica za SMS Bodrog položena 14. februara 1903. a u sastav austrougarske rečne flotile ušao je naredne godine. Projektovao ga je austrijski pomorski arhitekt Josef Thiel.
Konstrukcija
urediImao je deplasman 440 tona, dužinu 56,2 metra, širinu 9,5 metara i gaz 1,2 metra. Oklop: bok i pregrade 40 mm, paluba 25 mm, kupola topa 40 mm, Komandni most 75 mm.
Posada se sastojala: od pet oficira, 30 podoficira i 56 mornara.
Pogon broda
urediBodrog je imao dve parne mašine trostruke ekspanzije, od kojih je svaka imala po 700 KS i pokretala po jednu propelersku osovinu sa propelerom. Paru su obezbeđivali dva vodocevna kotla tipa Jarou. Ukupna instalisana snaga iznosila je 1.400 KS / 1.000 Kv. Imao je skladišta za 62 tone uglja. Maksimalna brzina mu je bila 13 čvorova (24 km/č). Akcioni radijus je iznosio 500 km pri brzini od 10 čvorova.
Naoružanje
urediSMS Bodrog
uredi| Vrsta oruđa | Broj cevi | Broj oruđa | Dužina cevi | Domet | Granata u minuti | Debljina kupole |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Brodski top 120 mm | jednocevni | 2 | 35 kalibara | 10 km | 12 | 40 |
| Brodska haubica 120 mm | jednocevni | 1 | 10 kalibara | 6.2 km | 8-12 | 40 |
| Brodski top 37/42 mm | jednocevni | 2 | - | - | - | 40 |
| Mitraljez 8/80 mm | jednocevni | 3 | - | - | - | - |
Sava
uredi| Vrsta oruđa | Broj cevi | Broj oruđa | Dužina cevi | Domet | Granata u minuti | Debljina kupole |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Brodski top 120 mm | jednocevni | 2 | 35 kalibara | 10 km | 12 | 40 |
| Brodski PA top 66 mm | jednocevni | 1 | 18 kalibara | 6 km | 20 | 40 |
| Brodski PA top 40 mm | jednocevni | 1 | - | 6 km | - | 40 |
| Mitraljez 7,9 mm | jednocevni | 5 | - | - | - | - |
Karijera
urediPrvi svetski rat
urediSamo nekoliko dana nakon objave Prvog svetskog rata, 28. jula 1914. godine u kasnim večernjim časovima, ispaljene su prve granate u Prvom svetskom ratu na Beograd, ispalila ih je jedinica Dunavske flote sa brodova Bodrog, Temeš i Samoš. Tokom 1914. i 1915. godine Bodrog učestvuje u bombardovanju i kao podrška napadima na Beograd.
U završnim fazama Prvog svetskog rata monitor Bodrog je bio poslednji koji se povlačio prema Budimpešti, ali ga su Srbi zarobili kada se nasukao na peščani sprud nizvodno od Beograda.
Kada je prema mirovnom ugovoru izvršena konačna raspodela brodova Dunavske flotile, Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca dodeljena su četiri monitora i dva patrolna čamca, dok su ostali predati Međunarodnoj komisiji 15. novembra 1920. godine. Brodovima Dunavske flotile koje je Kraljevina SHS dobila mirovnim ugovorom, data su imena jugoslovenskih reka. Rečni monitori „Ens”, „Temeš”, „Kereš” i „Bodrog” dobili su imena „Drava”, „Drina”, „Morava” i „Sava”, a patrolni čamci „Barš” i „Vels” dobili su imena „Neretva” i „Bregalnica” Rečna flotila Kraljevske mornarice uspela je da u bazi u Novom Sadu da opremi dodeljena četiri monitora i dva patrolna čamca.
U periodu između dva rata Sava je ostala u sastavu Rečne flotile Kraljevina Jugoslavije.
Drugi svetski rat
urediTokom invazije sila osovine na čelu sa Nemačkom u aprilu 1941. godine, komandant monitora Sava bio je Poručnik bojnog broda Srećko Rojs[5][6]. Sava je služila u Prvom divizionu monitora stacioniranom u Dubovcu zajedno sa Vardarom, pod operativnom komandom 3. Dunavske Pešadijske divizije i bila je zadužena za kontrolu rumunske granice na Dunavu. Tokom prvih nekoliko dana invazije položila je mine u Dunav kod granice sa Rumunijom.
Savu je 11. aprila potopila posada. Neki od njenih članova posade su pokušali da pobegnu prema južnoj jadranskoj obali, ali svi su zarobljeni pre predaje Jugoslavije.
Brod je kasnije izvadila mornarica Nezavisne Države Hrvatske i nastavio je da služi pod imenom Sava do noći 8. septembra 1944. godine, kada je ponovo potopljen.
Nakon Drugog svetskog rata, potopljeni monitor Sava kod Slavonskog Broda je izvađen i rekonstruisan 1952. godine i uveden u sastav Rečne ratne flotile pod imenom Sava. Plovio je do 1962. godine, a onda je 1963. godine rashodovan. Njegovim izlaskom iz flotne liste naše Rečne ratne flotile nestali su sa dunavske scene monitori, klasični artiljerijski brodovi, koji su dali svoj pun doprinos istoriji ratovanja na Dunavu.
U planu je bila gradnja još jednog monitora do kraja 1963. godine, ali to nije ostvareno. Rečni monitor je imao karakteristike klasičnih artiljerijskih brodova sa jakim artiljerijskim naoružanjem i dobro oklopljenim bokovima i palubom. Zbog ograničenih manevarskih mogućnosti i razvoja savremene avijacije postao je unosan cilj za njena dejstva. Bio je namenjen za dejstva po ciljevima na kopnu i na vodi radi podrške jedinicama Kopnene vojske u dejstvima duž reka.
Novi život za Monitor „Sava“
uredi
Rečni monitor Sava, bivši Bodrog, 2005. godine rešenjem Muzej nauke i tehnike iz Beograda, broj 234/1 od 2006. godine, uvršten u kulturno dobro Republike Srbije. U tom periodu nalazio se u privatnom vlasništvu, kao deo flote preduzeća „Dunav grupa agregati“ iz Novog Sada, i koristio se kao pristan (vrsta doka-pristaništa za prelazak na drugi plovni objekat) za druge brodove iz ovog preduzeća.
Imajući u vidu da su Ministarstvo odbrane i Vojska Srbije bili svesni činjenice da je rečni monitor Sava od strateškog značaja za Srbiju, jer predstavlja dokaz o tome kako je započeo Prvi svetski rat, preduzet je niz mera da se Ministarstvo odbrane odredi za novog staraoca za sprovođenje mera zaštite kulturnog dobra, što je i realizovano tokom 2014. godine rešenjem Ministarstva kulture i informisanja. 2015. godine formirana je Projektna grupa Ministarstva odbrane i Vojske Srbije, za sprovođenje mera sanacije i restauracije kulturnog dobra, rečnog broda „Sava“, ranije „Bodrog“.
Cilj je da se „Bodrog“, kao muzej početka Prvog svetskog rata, stavi u funkciju obeležavanja jubileja Velikog rata.
Monitor Sava je restauriran, pretvoren u brod-muzej i otvoren za posetioce 2021. godine[7][8]. Radnici u brodogradilištu "Apatin" su bili zaduženi za remont broda "Sava" i tokom 2017. i 2018. godine urađena je restauracija broda, prevashodno u brodograđevinskom smislu, nakon toga je usledilo muzeološko opremanje broda[9].
Brod-muzej je nakon restauracije i opremanja privezan u luci-sidrištu "Ušće" gde je izložen[8].
Reference
uredi- ^ Drina river monitors (1904-1905/1918) - Yugoslavian Navy (Yugoslavia)
- ^ „Rečna flotila Kraljevine SHS - Kraljevine Jugoslavije“. str. 6, Jubilej Rečne flotile – vek odbrane reka, magazin „Odbrana“, specijalni prilog br. 12, Dragan Spasojević, 15. avgust 2015.
- ^ TEMES river monitors (1904) - K-u-K Marine (Austro-Hungarian Navy) (Austria-Hungary)
- ^ SMS Bodrog - The Once-Mighty Warship Which Fired The First Shots Of WWI
- ^ Niehorster, Dr Leo. „Royal Yugoslav Armed Forces Ranks”. niehorster.org. Pristupljeno 14. 11. 2019.
- ^ River Flotilla, Riverine and Lake Forces, Royal Yugoslav Navy 6th April 1941
- ^ Serbia, RTS, Radio televizija Srbije, Radio Television of. „Otvoren restaurirani rečni monitor "Sava", brod s kojeg su 1914. ispaljeni prvi topovski hici na Beograd”. www.rts.rs. Pristupljeno 2022-07-30.
- ^ a b „Rečni monitor Sava – brod Bodrog”. www.mgb.org.rs. Arhivirano iz originala 27. 01. 2022. g. Pristupljeno 2022-07-30.
- ^ „Restauracija monitora Sava eh Bodrog”. Brodomodelarski savez Srbije. Pristupljeno 14. 11. 2019.
Spoljašnje veze
uredi- (jezik: engleski) Jugoslovenski monitor Sava
- (jezik: italijanski) Monitor Bodrog Austrougarske mornarice u plovidbi Dunavom 1916
- (jezik: srpski) Brod koji je počeo Prvi svetski rat - poslednja dunavska „plovna tvrđava“
