Википедија

Nekropole antičkog Naisa

Nekropole antičkog Nais bila su velika groblje ili sakralna mesta koja su se uglavnom koristila sahranjivanja, danas su arheološki lokaliteti savremenog grada Niša,. Mastale su od 1 — 6. do s početka 7. veka u plodnoj dolini reke Nišave, koja uzdužno preseca Nišku kotlinu deleći je na severni i južni deo.

Brojni pokretni arheološki nalazi, od kojih neki potiču iz nekropola sa cele teritorije antičkog Naisa (izloženi u Lapidariajumu u Niškoj tvrđavi) čine najreprezentativniji fundus antičke zbirke Narodnog muzeja Niš

Grad Nais je u antičko doba bio sa severne i istočne strane oivičen nekropolama. Arheološkim iskopavanjima utvrđeno je da se najveća nekropola nalazila na lokalitetu Jagodin mala, na desnoj obali reke Nišave.[1] Dok su na levoj obali reke Nišave pronađeni pojedinačni grobovi.[2][3]

Istraživanja ovih nekropola pružila su dragocene podatke o arhitekturi antičkih i ranohrišćanskih nekropola i grobljanskih crkava i grobova, a brojni pokretni arheološki nalazi čine najreprezentativniji fundus antičke zbirke Narodnog muzeja Niš. Bogatstvo otkrivenih predmeta u nekropolama (od metala, stakla, keramike, tekstila) zajedno sa fresko-dekoracijom iz nekropola, ukazuje da je stanovništvo Naisa živelo u socijalno i ekonomski prosperitetnom dobu, naročito kroz 4 vek.

Položaj i prostranstvo uredi

Rimski utvrđeni grad Nais osnovan je na lesnom platou na desnoj obali reke Nišave na prostoru današnjeg Gradskog polja,[4] dok se civilno naselje razvijalo u okolini vojnog logora, sa zapadne, severne i severoistočnne strane, na okolnim brežuljcima Niške kotline, kao i na levoj obali reke Nišave, na prostoru od brda Bubanj i današnje železničke stanice na zapadu pa sve do Niške Banje, na istoku.

Sa istočne i severne strane, duž puteva koje su izlazile iz grada, razvijale su se prostrane nekropole – groblja stanovnika antičkog Naisa. Površina koju je grad zauzimao nije prelazila 20 – 25 hektara, po čemu se Nais približio većim antičkim gradovima Balkanskog poluostrva. Položaj grada je omogućavao relativno lak prelaz na suprotnu obalu reke, što je, obzirom na nisku obalu i močvarne terene unaokolo, moralo predstavljati značajnu olakšavajuću okolnost za nastanak grada.

Istorija uredi

Još od davno prošlih vremena, iz rimskog utvrđenja u okviru prastarog Naisusa pružao se ka istoku i nadomak antičke Niške Banje, poznati vojni put – (lat. Via Militaris), koji je činio znamenitu antičku trasu (lat. via publica, agger publicus, strata publica) kojom su se, i u najzapadnijem prostoru Ponišavlja, savlađivala određena teritorijalna odstojanja. Sa „strategijskog, verskog i trgovačkog gledišta ova trasa bila je najvažniji putni pravac Balkanskog poluostrva“ još u ranijim društvenim periodima, pa su brojni istraživači zaključili „da se u nešto bližoj prošlosti, kao i u znatno starijim vremenima, još u antičko doba, za Nais, znalo i izvan lokalne sredine“, kaoi grada pored značajnog puta, koji je „ za dugo vreme činio jedini spoj između antičkog i postantičkog Zapada i Istoka.”[5]

Grad Nais je od kraja 3. veka a naročito kroz čitav 4. vek doživljavao procvat, zahvaljujući činjenici:

  • da su u njemu rođeni imperatori Konstantin I (306–337) i Konstancije III (421)
  • da su se u njemu duže ili kraće zadržavali Licinije, Konstantin I, Konstantin II, Konstans, Konstancije II, Julijan Otpadnik, Valens, Valentinijan i Teodosije I.
  • da je posvedočena oficina za izradu predmeta od plemenitih metala, a spis Notitiadignitatum ga navodi kao jedno od mesta gde se proizvodi oružje za rimsku vojsku.

Sve do sredine 3. veka nove ere Nais je, zahvaljujući povoljnom geografskom položaju na raskrsnici puteva, postao stecište vojnika veterana i njihovih porodica, trgovaca i drugih doseljenika. Uočljiva je i jača koncentracija vojnika gornjomezijskih legija koje ovde ostavljaju nekropole i na njima brojne nadgrobne spomenike i one posvećene rimskim božanstvima (Jupiteru, Junoni...).

Nais kao značajan hrišćanski centar uredi

Hrišćanska tradicija, koja je počela da se širi u 4. veku na prostoru Niške kotline i Naisa u njemu, nastavila je dalju ekspanziju sa Konstantinovim priznanjem hrišćanstva 313. godine,[6] što je na ovom prostoru ostavilo brojne materijalne tragove. Iz perioda od 4. veka—6. veka nalazimo brojne ostatke nekropola-grobnica. Tako je Nais od 4. veka, zahvaljujući Konstantinu, i kasnije drugim carevima poreklom sa ovog prostora, postao kultno i kulturno središte, jako versko žarište i poznato episkopsko sedište.[7]

Da je u kasnoantičkom periodu Nais postao i značajan hrišćanski centar, saznajemo iz spisa u kojima se navode imenima šestorice episkopa iz 343–414. i 504–553. godine:

  1. Kirijak (lat. Ciriacus) (pre 343)
  2. Gaudencije (lat. Gaudentius de eveque Naissus) (343—350)
  3. Bonos (lat. Bonosus) (380—391)
  4. Markijan (lat. Marcianus) (409—414)
  5. Gajan (lat. Gaianus) (504—516)
  6. Projekt (lat. Proiectus) (553)

Zabeleženo je da je u gradu tokom Uskrsa 344. boravio Atanasije Aleksandrijski, što ukazuje na postojanje značajne zajednice hrišćana.

U tako značajnom hrišćanskom centru počele su da niču grobnice na celoj teritorije antičkog Naisa kao najrečitije svedočanstvo o graditeljskim sposobnostima prvih hrišćana Naisa danas Niša, ali i svedočanstvo kojom se brzinom znanje iz Rimske prestonice, gde su se u uveliko gradile kupolne građevine, širilo i po obodu carstva. Zahvaljujući dobroj komunikaciji Niške kotline sa svim prostorima Rimskog carstva, arhitektonski oblici grobnice, mogu se uporediti sa onima iz drugih Ranovizantijska grobnica, širom carstva.[8], ali i onima u Solunu, opredeljujući njen nastanak za 6. vek.

U to vreme sahranjivanje u Naisu je vršeno u istim tipovima grobnicama u Solunu, Sofiji i drugim gradovima. Kako višekupolne grobnice u Solunu,[9] i Nišu[10] podsećaju na crkvene građevine, njihova neposredna veza, od arhitekture do pretpostavke, je neosporna kao i činjenica da su ove građevine najverovatnije gradili isti majstori koji su na ovom prostoru balkana gradili crkve i zidali grobnice.

Najstarije groblje Naisa, koje bi pripadalo gradu u vreme njegovog početnog razvoja, nije dokumentovano na terenu, ali se zna da je postojalo prema brojnim nadgrobnim spomenicima i nekolicini grobova. Kako su ovi grobovi bez čvršće konstrukcije (obično plitka jama) nekropola je morala biti potisnuta, a zatim i uništena mlađim kasnoantičkim ukopima.

Prema nekim pretpostavkama najstarija nekropola se nalazila kod Viničke kapije gde je nađeno nekoliko nadgrobnih spomenika sa natpisima i nekoliko ranih grobova iz 2 — 3. veka. Do sada su poznate tri grobnice čiji su unutrašnji zidovi i svod dekorisani, slikani fresko-tehnikom:

  • Prva je otkrivena nedaleko od Mosta mladosti i datira iz 4. veka.
  • Druga je otkrivena u krugu Fabrike tekstila.
  • Treća i najznačajinija Grobnica safiguralnim predstavama, otkrivena u Ulici Kosovke devojke, koja datira s kraja 4. veka.
 
Reprodukcija freske iz Niške ranohrišćanske nekropole, čiji su unutrašnji zidovi i svod dekorisani fresko-tehnikom, sa figuralnim predstavama iz života Naisusa i hristovim monogramom.

Sudbina nekropola uredi

Upadom Huna, grad Nais je pretrpeo značajna materijalna i kulturna oštećenja, pa i njegove nekropole. Često je u literaturi citiran kratak Priskov opis Niša iz 448. godine kada je kao član vizantijskog poslanstva, upućenog na Atilin dvor, ne gde u Panoniji, pro šao kroz Naisus, videvši grad sa svim opusteo pošto je do te melja bio poru šen od neprijatelja.[11]

Utvrđenja koje je potom obnovio ili podigao Justinijan nisu uspela da spreče prodore Slovena, a kasnije ni Avara, na teritoriju carstva. Poznato je da su u okolini Naisa 550. godine boravila velika Slovenska plemena koja su nameraval da produže dalje ka jugu, prema Solunu. Kada su od te namere odustali verovatno da su grad u više navra rušili, pa je to verovatno bio razlog za njegovo napuštanje.[12]

Imajući u vidu navedeno pretpostavlja se da je sahranjivanje pokojnika u nekropolama oko Naisa vršeno sve do pada Naisa i doseljavanja Slovena u 6. veku.

Obnova Naisa, počela je tek tokom jedanaestog veka pod okriljem Vizantije, kada su u 11. i 12. veku na mestu srušenih nekropola, bazilik i martirijuma, u šutu, vršeni ukopi pokojnika.

Arheološki istražene nekropole uredi

Interesovanje za antičku prošlost Niša započelo je u 19. veku, prvo među putopiscima među kojima je jedan od značajnijih bio je Feliks Kanic (1829–1862) koji je prvi obišao arheološke lokalitete u Nišu i o njima ostavio važna zapažanja.[13] I dok je Feliks Kanic opisao u Nišu samo ono što se na lokalitetima moglo videti bez iskopavanja, prva arheološka iskopavanja na teritoriji antičkog Naisa preduzeo je Nikola Vulić (1872–1945). On je zajedno sa Antonom fon Premerštajnom 1899. godine istraživao Tvrđavu. U niškoj Tvrđavi su pronašli nasgrobne spomenike koje su preneli u Narodni muzej u Beogradu.[14]

 
Najveća gradska nekropola iz perioda kasne antike (maketa u Narodnom muzeju Niš) formirana na lesnom platou na desnoj obali Nišave, istočno od tvrđave, duž puta za Racijariju, na mestu današnje gradske četvrti Jagodin mala
 
Olovni sarkofag iz jedne od nekropola

Arheološkim istraživanjima na prostoru Nisa koja su obavljena na užoj teritoriji grada, potvrdila su prisustvo predrimske i rimske populacije na levoj i desnoj obali Nišave. Od tada do danas otkriven je samo manji deo antičkog grada, u kome najveći broj građevina pripada kasnoantičkom periodu. Urbanistička struktura Naisa sa utvrđenjem, gusto naseljenim stambenim kvartovima, vilama u okolini, obližnjim predgrađem odražava se i na broj i raspored otkrivenih nekropola.[15]

Nekropole antičkog Naisa formirane su se uglavnom duž magistralnih puteva, koji su spajali grad Nais sa ostalim delovima carstva, tako da je Nais sa severne i istočne strane oivičen nekropolama.

Da se u njima vršilo sanjhranjivanje posvedočeno je otkrićima u gradskim nekropolama, ali i na nekropolama nastalim u okruženju, kao i na prostoru manjih ili većih poljskih dobara – vila rustika.

Kasnoantičke nekropole

Kasnoantičkom periodu pripadaju nekropole formirane duž puta za Racijariju, na prostoru današnje Jagodin male i duž puta za Viminacijum na mestu današnjeg Gradskog polja, na desnoj obali Nišave.

Najveća među njima je, gradska nekropola iz perioda kasne antike formirana na lesnom platou na desnoj obali Nišave, istočno od tvrđave, duž puta za Racijariju. Nekropola se nalazi na mestu današnje gradske četvrti Jagodin mala,[16] po kojoj je postala poznata u literaturi. Od perioda kasne antike ovaj prostor je intenzivno korišćen za sahranjivanje, u razdoblju od 4. do kraja 6. ili početka 7. veka. U severozapadnom delu ove nekropole na Gradskom polju, 1964. godine slučajno je otkrivena zidana, poluobličasto zasvedena grobnica, koja pripada tipu V, u kojoj je pronađen olovni sarkofag, dok je od grobnih priloga interesantan nalaz jedne staklene bočice, koja je jedan od dve ovakve posude, na teritoriji Srbije samo, druga je sa nekropole u Kolovratu kod Prijepolja.

Na levoj obali Nišave uglavnom su registrovani pojedinačni grobovi i grobnice iz kasnoantikog doba:

  • sa zadnje strane hotela „Ambasador“,
  • u ulici Stanka Paunovića(danas ulici Generala Milojka Lešjanina),
  • u Igmanskoj ulici na padini Apelovca.[17].
  • na mestu današnje železničke stanice Ćele kula (manja nekropola iz 4. veka, koja je verovatno pripadala stanovnicima Medijane). Prilikom obavljenih iskopavanja otkriveno je 10 grobova u kojima je konstatovano mnogo ljudskih kostiju i opAeka od razrušenih grobova.[18]

Galerija uredi

Vidi još uredi

Izvori uredi

  1. ^ Milošević, G. (2004) Martirijum i grobljanska bazilika u Jagodin mali u Nišu. u: Rakocija M. [ur.] Niš i Vizantija II, Niš: Niški kulturni centar, str. 121-140
  2. ^ Zotović, Lj., Petrović, P. (1980) Jagodin mala - kasnoantička nekropola. Arheološki pregled, 115-116
  3. ^ Zotović, Lj. (1961) Izveštaji sa iskopavanja kasnoantičke nekropole u Nišu. u: Limes u Jugoslaviji, I, 171-175
  4. ^ Petrović, Niš u antičko doba, Gradina, Niš 1976: str.25
  5. ^ Boué A. (1854): Recneil d'Itinéraires dans la Turquie d'Europe, Details géographiques, topographiques et statistiques. Ed. Emp, vol. II, Vienne, pp. 7-312.
  6. ^ Radić R, Stoiljković D, Zakarija F. Trijumf Hrišćanstva - Konstantin, Niš i Milanski edikt, JP Zavod za udžbenike, Beograd, 2013
  7. ^ M. Rakocija, Manastiri i crkve grada Niša, Niš 1998, 14; Isti, Kulturna riznica Niša, Niš 2000, 42, 51-­52.
  8. ^ D. Šljivar, Jagodin Mala, Niš – zaštitni radovi na kasnoantičkoj nekropoli, Arheološki pregled 17, Beograd 1975.
  9. ^ I. Nikolajević, Necropoles et tombes Chrétiennes en Illyricum Oriental, 528-9
  10. ^ Lj. Zotović, N. Petrović, Niš-kasnoantička nekropola, Arheološki pregled 2, Beograd 1960, 131
  11. ^ Vizantijski izvori za istori ju naroda Jugoslavije I, Vizantološki institut, Beograd 1955, 12–13
  12. ^ Jovanović, A. (1989) Arheološki tragovi seobe naroda u Nišu i okolini. Niški zbornik, 87-100; 17
  13. ^ Kostić, Đ. (2011) (prir.). Slike sa Balkana Feliksa Kanica. Beograd: Narodni muzej.
  14. ^ Vulić, N. i Premerštajn, fon A. (1903). „Antički spomenici u Srbiji”. Spomenik XXXIX, 43–89.
  15. ^ ZotPović, Lj. (1961). „Izveštaji sa iskopavanja kasnoantičke nekropole u Nišu”. Limes u Jugoslaviji I, 171–175.
  16. ^ Zotović, Lj. i Petrović, P. (1980). „Jagodin mala – kasnoantička nekropola”. Arheološki pregled 23, 115–116.
  17. ^ Ajdić, R.1974 Antičke nekropole u Nišu, Niški zbornik 1:33–45
  18. ^ Jacanović,D.1981 Medijana, železnička stanica Ćele kula:kasnoantička nekropola, Arheološki pregled 23 (1980):97–98.

Literatura uredi

  • Petrović P., Niš u antičko doba, Gradina, Niš 1976.
  • Gordana JEREMIĆ Sahrawivawe u kasnoj antici u Naisu – primer nekropole u Jagodin mali Izložba i katalog realizovani su zahvaqujući pomoći Ministarstva kulture i informisawa i Organizacionog odbora za obeležavanje 1700 godina Milanskog edikta.

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Некрополе_античког_Наиса&oldid=26949385”